Prawo Rolne

1. Pojęcie i przedmiot prawa rolnego -

Prawo rolne to całokształt norm prawnych regulujących stosunki społeczne związane z kształtowaniem ustroju rolnego, w tym także produkcji rolnej i rynku rolnego.

Definicja profesora A. Stelmachowskiego :

Przez prawo rolne należy rozumieć zespół instytucji i rozwiązań prawnych o charakterze szczególnym, podyktowanym specyfiką rozwoju rolnictwa jako odrębnego działu gospodarki, które tworzą ramy strukturalne i techniczne dla działalności produkcyjnej w rolnictwie, jak też dla przetwarzania i obrotu produktami rolnymi.

Działy prawa rolnego :

1. Struktura agrarna

2. Prawo żywnościowe

3. Organizacja rynków rolnych.

Art. 23 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej : Podstawą ustroju rolnego państwa jest gospodarstwo rodzinne.

Źródła prawa rolnego -

Przepisy prawa rolnego, z uwagi na jego zakres przedmiotowy, są bardzo obszerne i rozproszone w wielu aktach prawnych. Obecnie, kiedy Polska jest już członkiem UE i obowiązuje nas WPR artykułowana normami prawa wspólnotowego, źródła prawa rolnego stały się jeszcze bardziej złożone i rozbudowane. Normy prawa wspólnotowego zawarte w prawie pierwotnym maja moc wiążącą i wywołują skutek bezpośredni.

2. Modele prawnych instrumentów polityki rolnej :

Na gospodarowanie w rolnictwie składają się trzy czynniki : ziemia , praca, kapitał.

Regulacja rynku rolnego a ściślej rynków rolnych, gdyż w UE są to regulacje rynków branżowych. Oznacza odejście od regulacji stosunków agrarnych poprzez czynniki produkcji na rzecz regulacji tych czynników w fazie produkcyjnej poprzez na regulacje tychże stosunków w fazie produkcyjnej poprzez regulację rynku produktów rolnych.

Odchodzenie od polityki rolnej na rzecz polityki wiejskiej. Mianowicie coraz większego znaczenia nabiera zasilanie - głównie finansowe - instrumentów realizacji przedsięwzięć strukturalnych mających na cel rozwój nie tylko samego rolnictwa, ale ogólnego wsi.

Regulacje uwłaszczeniowe - najdawniejsze regulacje wpływające na współczesny kształt stosunków agrarnych w Polsce dotyczyły zniesienia poddaństwa i uwłaszczenia włościan.

REFORMY ROLNE :

Wiek XX na ziemiach Polski był okresem reform rolnych.

Reforma okresu PRL -

- miała na celu :

1) całkowitą likwidację wielkiej własności ziemskiej

2) pozyskanie chłopów dla nowej władzy komunistycznej.

- reforma rolna i osadnictwo uzupełniały akty ustawodawcze nacjonalizacyjne. Przewidywały one nacjonalizację lasów o obszarze przekraczającym 25 ha.

-polityka kolektywizacyjna :

Komuna - wszelkie środki produkcji

Artel - podstawowe środki produkcji ( ziemia plus inwentarz żywy i martwy)

Towarzystwa Uprawy Ziemi .

1948-1956

W Polsce podjęto próby kolektywizacji rolnictwa, stworzono atmosferę przymusu ekonomicznego.

1951 - wprowadzono obowiązkowe dostawy produktów rolnych po sztucznie zaniżonych cenach oraz zwiększono wysokość podatku gruntowego. Silna progresja zarówno obowiązkowych dostaw jak i podatku gruntowego miała być elementem walki z kułakami i doprowadziła wiele większych gospodarstw do upadku. Rosła liczba spółdzielni produkcji rolniczych osiągając w roku 1956 - liczbę 10 tysięcy, jednakże stan tych spółdzielni był zły.

Spółdzielnie były pozbawione samodzielności gospodarczej. Nie mogły nabywać na własność ciężkiego sprzętu rolniczego, traktorów. Były one uzależnione od POM- ów czyli Państwowych Ośrodków Maszynowych, w których koncentrowano ciężki sprzęt rolniczy i traktory. Podporządkowano spółdzielnie nie centralom spółdzielczym ale prezydiom właściwych rad narodowych , a więc państwowym organom administracyjnym. Polityka kolektywizacyjna załamała się gwałtownie w 1956 roku, gdy W. Gomułka po objęciu stanowiska I sekretarza PZPR, w wyniku wydarzeń październikowych tegoż roku, wyraził w przemówieniu programowym, iż nie należy podtrzymywać sztucznie słabych spółdzielni, rozpoczął się masowy ruch rozwiązywania spółdzielni produkcyjnych. W ciągu 3 miesięcy rozwiązało 80 % spółdzielni a i później rozwiązywały się dalsze. Odtąd spółdzielnie stanowią margines polskiego rolnictwa.

Dążenie do regulacji struktury agrarnej w drodze ewolucyjnej:

Ustawa z 1963 r. - o przeciwdziałaniu podziałom gospodarstw rolnych -

Nastąpiło zamrożenie struktury gospodarstw, występowała obawa przed tworzeniem większych gospodarstw rolnych, stąd możliwość przejęcia na rzecz państwa nadwyżek ponad 15 ha, jeśli chodzi o gospodarstwa hodowlane - 20 ha, gdyby w obrocie ziemią miało powstać gospodarstwo większe. W obrocie występowały normy maksymalne , norma podstawowa - 8 ha i normy minimalne zróżnicowane na obszarze poszczególnych województw. Wprowadzony został szczególny reżim spadkobrania.

Ustawa z 1971 roku o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych :

Ustawa ta zalegalizowała mianowicie stany faktyczne, jakie wytworzyły się na skutek zagmatwania sytuacji własnościowych na wsi, nieformalnego obrotu ziemią. Akty własności ziemi wydawano również tym posiadaczom, gospodarstw rolnych, którzy byli właścicielami, ale nie mogą swego prawa udokumentować.

Ustawodawstwo emerytalno - rentowe :

Początkowo było to ustawodawstwo uzależniające zaopatrzenie emerytalno rentowe od przekazania gospodarstwa na rzecz państwa. Dopiero w 1977 roku nastąpiła zmiana, rolnik mógł uzyskać rentę lub rentę inwalidzką w razie przekazania gospodarstwa następcy. ( rekrutującemu się z grona członków rodziny ) .Cel : przyspieszenie zmian pokoleń w rolnictwie.

Regulacje dotyczące czynnika kapitałowego:

- Ustawodawstwo podatkowe : np. Niemcy - wyspecjalizowane banki rentowe. Francja - wyspecjalizowane instytucje prawa publicznego - SAFER .

Polska - AriMR - pełni funkcję agencji płatniczej.

Modele podatków :

1.Podatek gruntowy

2.podatek dochodowy

3. podatek od wartości dodanej - VAT

Modele kształtujące rynek rolny.

Cele polityki rolnej :

1. zwiększenie wydajności produkcji rolnej w drodze rozwoju postępu technicznego, zapewnienia racjonalnego rozwoju produkcji rolnej oraz jak najpełniejszego wykorzystania mocy produkcyjnych, zwłaszcza siły produkcyjnej

2. zapewnienie sprawiedliwego poziomu życia ludności rolniczej w szczególności przez podniesienie indywidualnego dochodu zatrudnienia w rolnictwie.

3. Stabilizacji rynków

4. Zapewnienie bezpieczeństwa zaopatrzenia

5. Zapewnienie odpowiednich cen przy dostawach dla konsumentów.

6. Utrzymanie dochodów rolniczych na niezmienionym poziomie przy jednoczesnym obniżeniu produkcji i wyeliminowaniu zagrożeń dla środowiska naturalnego.

7. Zmiany strukturalne na rzecz dopłat bezpośrednich.

Gospodarstwo rolne i przedsiębiorstwo rolne :

Art. 46. § 1. Nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności.

§ 2. Prowadzenie ksiąg wieczystych regulują odrębne przepisy.

Art. 46¹. ⁽²¹⁾ Nieruchomościami rolnymi (gruntami rolnymi) są nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej.

Art. 55¹. ⁽²²⁾ Przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej.

Obejmuje ono w szczególności:

  1)   oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa przedsiębiorstwa);

  2)   własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów, oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości;

  3)   prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych;

  4)   wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne;

  5)   koncesje, licencje i zezwolenia;

  6)   patenty i inne prawa własności przemysłowej;

  7)   majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne;

  8)   tajemnice przedsiębiorstwa;

  9)   księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Art. 55³. ⁽²⁴⁾ Za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.

Art. 55⁴. ⁽²⁵⁾ Nabywca przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa lub gospodarstwa, chyba że w chwili nabycia nie wiedział o tych zobowiązaniach, mimo zachowania należytej staranności. Odpowiedzialność nabywcy ogranicza się do wartości nabytego przedsiębiorstwa lub gospodarstwa według stanu w chwili nabycia, a według cen w chwili zaspokojenia wierzyciela. Odpowiedzialności tej nie można bez zgody wierzyciela wyłączyć ani ograniczyć.

Wspólna polityka rolna UE

Założenia i zasady WPR :

- zapewnieni samowystarczalności wspólnoty w zakresie produktów rolnych strefy umiarkowanej

-podstawową jednostką produkcyjną jest gospodarstwo rodzinne

- rolnictwo jest szczególnym sektorem gospodarki.

- wspólny rynek wymaga regulacji

Wspólna regulacja rynku może przybierać formy :

1. powszechnych zasad dotyczących konkurencji

2. obowiązkowych koordynacji różnych rynków narodowych

3. europejskiego rynku

W praktyce wybierana zawsze opcja c - trzecia.

Zasady WPR :

1. włączenie rolnictwa w ramach Wspólnoty.

2. Postanowienia traktat stanowią wyjątek od generalnych reguł Traktatu.

3. Sektor rolny musi podlegać wspólnej polityce.

4. Jedność rynku.

5. Preferencje Wspólnoty , produkty wytworzone na terenie Wspólnoty mają pierwszeństwo.

6. Zasada solidarności - wywodząca się z rozporządzenia 25/62 ustanawiająca Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej, FEOGA, odpowiedzialność solidarna państw członkowskich za finansowe konsekwencje środków wprowadzonych w ramach WPR, włączając również te państwa, które nie są objęte tymi środkami.

7. Współodpowiedzialność producentów rolnych odpowiedzialności finansowej, zgodnie z którą rolnicy są zobowiązani do współfinansowania wydatków poniesionych na zagospodarowanie owych nadwyżek.

ZADANIA WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ :

Art. 33 ust.1 - zadania sens stricto -

1. zwiększenie wydajności produkcji rolnej w zakresie postępu technicznego, zapewnienie racjonalnego rozwoju produkcji rolnej oraz jak najpełniejszego wykorzystania czynników produkcji a w szczególności pracy

2. zapewnienia w ten sposób należytego standardu życia ludności rolniczej, zwłaszcza przez podniesienie dochodów osób zatrudnionych w rolnictwie,

3. stabilizacja rynków

4. zapewnienie bezpieczeństwa zaopatrzenia

5. zaopatrzenie odpowiednich cen dla konsumentów

Postanowienia te związane są z krótkookresową polityką rynkowo-cenową i dochodową WPR. W trakcie opracowywania jak i stosowania polityki rolnej należy brać pod uwagę :

1. szczególny charakter gospodarki rolnej, wynikający ze struktury społecznej rolnictwa oraz rozróżnienie różnic strukturalnych i naturalnych między poszczególnymi regionami rolniczymi.

2. Konieczność stopniowego usuwania tych zróżnicowań- wprowadzania środków dostosowawczych

3. Fakt, że rolnictwo stanowi sektor ściśle związany z gospodarką jako całością.

Pojęcie struktur rolnych w Polsce rozumiane jako pojęcie struktury agrarnej. W doktrynie europejskiej jest rozumiane szerzej tzn. - jako zespół czynników mających wpływ na produkcję rolną, poziom dochodów rolników oraz wydajność ich pracy. Ma to miejsce w drodze długofalowego oddziaływania na poprawę struktury obszarowej gospodarstw rolnych, modernizację sfery komercjalizacji i przetwórstwa produktów rolnych, poprawę infrastruktury technicznej, doradztwo rolnicze, poprawa warunków gospodarowania w rolnictwie i jego otoczeniu.

Produkty rolne - przez produkty rolne rozumie się płody ziemi, produkty hodowli i rybołówstwa, a także bezpośrednio z nim związane produkty pierwszego stopnia przetworzenia.

INSTRUMENTY PRAWNE POLITYKI RYNKOWO - DOCHODOWEJ W ROLNICTWIE UE :

Każdy z wyodrębnionego runku rolnego opiera się na odmiennych regulacjach .Ich regulacji podporządkowane zostały metody regulacji jak i środki prawno - ekonomicznego oddziaływania.

Wewnętrzne formy regulacji rynków rolnych :

1. cena rolna

2. zróżnicowane formy ograniczania produkcji rolnej

3. premiom z różnych tytułów prawnych, interwencyjnemu skupowi płodów rolnych ,wraz ze środkami służącymi finansowaniu przechowalnictwa artykułów rolnych. W ramach handlu z państwami spoza UE - znaczenie mają dopłaty eksportowe oraz pozataryfowe środki ochrony wewnętrznego rynku produktów rolnych.

Cena rolna - ustalana na szczeblu wspólnoty,

Ceny te są silnie regulowane, określane w drodze legislacyjnej przy założeniu funkcjonowania w ograniczonym zakresie praw rynku - popyt i podaż. Ceny są ustalane w aktach prawnych Rady wydawanych na wniosek komisji po uprzedniej konsultacji z parlamentem. Procedurę tę poprzedza wcześniejsze konsultacje Komisji z organizacjami rolniczymi.

Ceny służące stabilizacji rynku wewnętrznego	Ceny służące ochronie własnego rynku
Cena docelowa, cena interwencyjna	Produktów rolnych przed konkurencją - ceny śluzy -ceny progu

Cena docelowa- target price - określana jako cena wskaźnikowa, określa optymalny z punktu widzenia rolników poziom cen oraz gwarantować ma odpowiednio wysokie dochody rolnicze. W rzeczywistości jest to cena odbicia koniunktury na płody rolne, to określana jest na podstawie przewidywanych kierunków produkcji w danym sektorze oraz zakładanej konsumpcji mając na uwadze tendencje na rynkach branżowych. Cena ta jest kalkulowana na poziomie wyższym od ceny interwencyjnej przewyższa ją o 20 - 30 procent, jednakże w praktyce nie jest ona dostępna.

Cena docelowa - występuje w sektorze zbóż, cukru, mleka i jego przetworów. Zbliżony charakter mają ceny kierunkowe - guide price - określane mianem cen orientacyjnych ustalane w sektorze mięsa wołowego i cielęciny.

Cena interwencyjna- Służy niekontrolowanemu spadkowi cen, ma ona na celu zapobieganie destabilizacji rynków rolnych. Oznacza ona cenę na poziomie, której agencje interwencyjne są zobowiązane do skupu produktów rolnych zaoferowanych do sprzedaży , jeżeli cena rynkowa produktów spada do ceny minimalnej. Wyznacza ona dolny pułap cen płodów rolnych, spadek poniżej którego uruchamia działania interwencyjne za pośrednictwem wyspecjalizowanych agencji. Ma charakter ceny gwarantowanej. Ma służyć podtrzymywaniu dochodów rolniczych. W sektorach mięsa baraniego i wieprzowego oraz owoców i warzyw występuje cena podstawowa - Basic price- służy ona stabilizacji cen na tych rynkach a z drugiej strony ma stymulować powstawania strukturalnych nadwyżek. Ceny wycofania z rynku - withdrawal price - stosowane wyłącznie w sektorze świezych warzyw i owoców.

Cena progu : Dla produktów importowanych spoza UE stosuje się cenę progu - treshold price w celu ochrony unijnej produkcji przed tańszym importem z państw trzecich . Określa ona minimalny poziom cen , po jakich importowane produkty mogą wejść na rynek Unii. Konstrukcja ceny progu jako konstrukcja pochodna ceny docelowej opiera się na założeniu , że powinna się kształtować na poziomie zbliżonym do wysokości ceny docelowej, jednakże w jej skład nie wchodzą koszty transportu produktu. Cena jest stosowana na rynku zbóż , mleka i jego przetworów. Odpowiednikiem ceny progu na rynku wieprzowiny, mięsa drobiowego i jaj jest cena śluzy - sliuce price, oddająca koszty produkcji w państwach trzecich.

Zakupy interwencyjne - podstawowy środek stabilizacji rynku wewnętrznego. Mają przeciwdziałać spadkowi cen rolnych poniżej określonego z góry poziomu, chroniąc w ten sposób dochody rolnicze.

Państwa członkowskie zostały upoważnione do powoływania wyspecjalizowanych krajowych agencji interwencyjnych, prowadzących interwencyjne skupy nadwyżek produkcyjnych i ich magazynowanie i późniejszą redystrybucję oraz organizowanie dopłat eksportowych - export refunnds.

Premie i dopłaty - odrębna grupa środków, które mają wpływ na organizację rynków rolnych,

Premie i dopłaty z różnych tytułów prawnych. W sektorze mleka i jego przetworów - premie mające na celu ograniczenie produkcji, występują też premie rekompensacyjne, stosowalne są również dopłaty produkcyjne.

Od 1992 roku - bezpośrednie dopłaty wyrównawcze mają one w założeniu rekompensować straty wynikające z sukcesywnie wprowadzanych obniżek gwarantowanych na produkty rolne.

Narastanie nadwyżek żywności i związany z tym wzrost wydatków budżetowych Wspólnoty a także wymogi dotyczące ochrony środowiska naturalnego wymusiły potrzebę wprowadzania mechanizmów administracyjnego ograniczania rozmiarów produkcji rolnej.

Instrumenty ograniczania produkcji polegające na limitowaniu rozmiarów produkcji w skali rocznej oraz instrumenty określające obowiązki rolników, polegające na przyjęciu innych, dotychczasowych metod lub kierunków produkcji.

Kontrola nadprodukcji :

1. kontyngentowanie produkcji - wg kryterium ilościowego, określanych jako system kwot produkcyjnych ( nadprodukcja artykułów żywnościowych ) w rolnictwie lub praw do produkowania. Polega to na tym, iż należy zapewnić rolnikowi zbyt określonej ilości produktów po cenach gwarantowanych. Jeśli wyprodukuje więcej nie uzyskuje gwarancji zbytu , ale jest też obligowany do zapłaty restrykcyjnych opłat powodujących nieopłacalność nadwyżkowej produkcji. Kwoty produkcyjne są filarem organizacji rynku mleka i jego przetworów , z którym jest widoczny wyraźny związek z opłatami o charakterze restrykcyjnym za dostawy i sprzedaż mleka ponad określony poziom kwot. Ograniczanie produkcji rolnej w sektorze świeżych warzyw i owoców służy instrument wycofywania tych produktów z rynku i rozdysponowywania na cele pomocy społecznej.

2. Druga grupa instrumentów limitujących produkcję rolną : INSTYTUCJA WYŁĄCZANIA GRUNTÓW ROLNYCH Z PRODUKCJI - polega na zaprzestaniu gospodarowania na części areału gospodarstwa. Podejmowanie przedsięwzięć o charakterze agrośrodowiskowym . W ramach tego instrumentu mieszczą się premie finansowe dla rolników z tytuł zmiany kierunku produkcji - konwersji, przede wszystkim artykułów nadwyżkowych na nienadwyżkowe np. z hodowli bydła mlecznego na produkcję mięsną.

3. System preferencji - handel z krajami trzecimi . Ochrona rynku wewnętrznego UE przed tańszymi produktami ich konkurencją importowanych z państw trzecich , uzupełniona wspieraniem eksportu droższych produktów unijnych na rynki światowe.

Podstawowy instrument :

- cła importowe

-instrumenty pozataryfowe głównie w postaci kontyngentów ilościowych.

- klauzule o zabezpieczeniu - safeguard clause - służą one ograniczaniu lub wręcz zawieszaniu importu produktów mogących spowodować poważne zakłócenia na unijnym rynku. Importowane płody powinny odpowiadać określonym wymogom jakościowym, ilościowym, weterynaryjnym, sanitarnym etc.

4. dopłaty eksportowe - export refunds - zadaniem jest zwiększenie konkurencyjności towarów unijnych na rynkach światowych oraz zachęcanie do eksportowania produktów występujących w nadmiarze. Dopłaty są wypłacane w wysokości różnicy między wewnętrzną ceną produktu rolnego w UE a otrzymywaną przez eksportera niższą ceną światową.

5. Import produktów rolnych do UE i ich eksport poza granice jej obszaru handlowego oparty jest na licencjach eksportowo - importowych - służących kontroli administracyjnej wymiany handlowej UE z państwami trzecimi. Licencje te określają rozmiary eksportu i importu produktów rolnych oraz terminy ich ważności. Celem licencjonowania eksportu jest uzyskiwanie szczegółowych informacji zarówno na szczeblu unijnym jak i państw członkowskich o rozmiarach planowanych transakcji handlowych w celu ewentualnego stosowania odpowiednich środków interwencyjnego oddziaływania na rynki rolne.

6. Certyfikaty - jako instrument kontroli administracyjnej wymiany handlowej z państwami trzecimi, stanowią one rodzaj zaświadczenia określającego liczbę przewidywanych transakcji eksportowo - importowych w określonym czasie, najczęściej 3 - 6 miesięcy. Stanowią one formę nadzoru statystycznego nad wymianą handlową UE z państwami trzecimi. Pozwala to na bieżącą rejestrację transakcji handlowych. Prawnym wymogiem wydania licencji, certyfikatu jest złożenie stosownego zabezpieczenia - depozytu, który wg wnioskodawcy może przyjąć formę gotówkową lub gwarancji kredytowych.

7. Wspólne organizacje rynków rolnych - zorganizowane są one wg kryterium branżowego, poddane ścisłej reglamentacji prawnej

22 X 2007 r.- rozporządzenie Rady ustanawiające jedną wspólną organizację rynków rolnych dla wszystkich producentów rolnych, zamiast funkcjonujących 21.

Cel : redukcja obciążeń i barier administracyjnych. Należy kwalifikować ten akt jako akt uproszczenia technicznego.

POLITYKA STRUKTUR ROLNYCH I ROZOWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH :

Zadania WPR :

1.Poprawa struktur rolnych.

2.Fundusz Orientacji - miał na celu służyć modernizacji struktur rolnych i Fundusz Gwarancji - celem było wspieranie dochodów rolniczych.

FEOGA - European Fund for Structural Improvement - EUROPEJSKI FUNDUSZ ROZWOJU Strukturalnego .

Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego EFRR (European Regional Development Fund - ERDF) został powołany w 1975 roku jako reakcja na coraz głębsze rozbieżności w rozwoju regionów (spowodowane kryzysem gospodarczym i przystąpieniem do UE Wielkiej Brytanii i Irlandii).

Działalność Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego określa art. 160 Traktatu ustanawiający Wspólnotę Europejską: „Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego ma na celu przyczynianie się do korygowania podstawowych dysproporcji regionalnych we Wspólnocie poprzez udział w rozwoju i dostosowaniu strukturalnym regionów opóźnionych w rozwoju oraz w przekształcaniu upadających regionów przemysłowych”.

Działalność Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego koncentruje się na następujących dziedzinach:

• inicjatyw na rzecz rozwoju lokalnego oraz zatrudnienia, jak też działalności średnich i małych przedsiębiorstw

• rentownych inwestycji produkcyjnych umożliwiających tworzenie lub utrzymywanie trwałego zatrudnienia,

• infrastruktury,

• rozwoju turystyki oraz inwestycji w dziedzinie kultury,

• ochrony i poprawy stanu środowiska,

• rozwoju społeczeństwa informacyjnego.

W ramach tych dziedzin współfinansowane są następujące działania:

1. inwestycje produkcyjne mające na celu tworzenie i ochronę stałych miejsc pracy;

2. inwestycje w infrastrukturę:

• która w regionach objętych celem 1 przyczynia się do zwiększenia potencjału gospodarczego, rozwoju, dostosowania strukturalnego oraz tworzenia lub utrzymywania stałych miejsc pracy w tych regionach, w tym inwestowania w infrastrukturę przyczyniającą się do tworzenia i rozwijania transeuropejskich sieci w dziedzinie transportu, telekomunikacji i infrastruktury energetycznej, biorąc pod uwagę konieczność połączenia z centralnymi regionami Wspólnoty regionów strukturalnie upośledzonych na skutek ich wyspiarskiego, śródlądowego lub peryferyjnego usytuowania;

• która w regionach i na obszarach objętych celami 1 i 2 lub inicjatywami wspólnotowymi, określonych w art. 20 ust. 1 lit. a) i b) rozporządzenia (WE) nr 1260/1999, dotyczy zróżnicowania upadających terenów gospodarczych i obszarów przemysłowych, sprzyja odnowie obszarów miejskich dotkniętych kryzysem i tworzy lepszy dostęp do obszarów wiejskich i obszarów zależnych od rybołówstwa; narzędzia infrastruktury, w przypadku gdy modernizacja lub przekształcenie jest warunkiem wstępnym dla tworzenia lub rozwoju działań gospodarczych tworzących nowe miejsca pracy, łącznie z połączeniami infrastrukturalnymi, od których zależy rozwój tych działań;

rozwój endogeniczny potencjału poprzez środki, które zachęcają i wspierają lokalny rozwój i inicjatywy zatrudnienia oraz działalność małych i średnich przedsiębiorstw, obejmującej w szczególności:

• pomoc przy obsłudze przedsiębiorstw, zwłaszcza w dziedzinie zarządzania, badań rynku oraz badań i usług wspólnych dla kilku przedsiębiorstw,

• finansowanie transferu technologii, w szczególności, włącznie z gromadzeniem i upowszechnianiem informacji, wspólną organizację między przedsiębiorstwami i placówkami naukowymi oraz finansowanie wprowadzania innowacji w przedsiębiorstwach,

• poprawę dostępu przedsiębiorstw do środków finansowych i pożyczek poprzez tworzenie i rozwój właściwych instrumentów finansowych, określonych w art. 28 rozporządzenia (WE) nr 1260/1999,

• bezpośrednią pomoc inwestycyjną określoną w art. 28 ust. 3 rozporządzenia (WE) nr 1260/1999, w przypadku, gdy żadne systemy pomocy nie istnieją,

• zapewnienie właściwej infrastruktury dla lokalnego rozwoju i polityki zatrudnienia,

• pomoc dla instytucji świadczących w regionie usługi w zakresie tworzenia nowych miejsc pracy, ale z wyłączeniem środków finansowanych przez Europejski Fundusz Społeczny (EFS),

• środki pomocy technicznej określone w art. 2 ust. 4 akapit drugi rozporządzenia (WE) nr 1260/1999.

W regionach wyznaczonych w ramach celu 1, EFRR może przyczyniać się do finansowania inwestycji w dziedzinie edukacji i zdrowia, które są korzystne dla strukturalnego dostosowania regionów.

AGENDA 2000 -

1. przywiązywanie coraz większej wagi do strukturalnego rozwoju obszarów wiejskich , przyspieszenie przemian w rolnictwie, przywracanie konkurencyjności w rolnictwie, konkurencyjności regionów rolniczych.

2. Instrumenty towarzyszące : wcześniejsze emerytury, programy rolno-środowiskowe, zalesianie, wsparcie gospodarstw na terenach upośledzonych.

3. Modernizacja i dywersyfikacja gospodarstw rolnych.

Program na lata 2007 - 2013 - jest ukierunkowany na rozwój gospodarstw wiejskich , trwały i zrównoważony rozwój obszarów wiejskich.

EWOLUCJA WPR :

1. Model limitowania produkcji

2. Zrównoważenie rynków rolnych, poprawa konkurencyjności wspólnotowego rolnictwa. Ekstensyfikacja metod gospodarowania w rolnictwie zgodnie z wymogami ochrony środowiska. ( Mc Sharry )

3. Dopłaty bezpośrednie.

4. Wzmocnienie polityki strukturalnej.

5. Zróżnicowany poziom płatności dla dawnych i nowo przyjętych członków UE.

6. Wspólna polityka rolna obszarów wiejskich dla Europy - CAPRE - raport Buckwella.

7. Polityka UE zgodna z celami społecznymi i gospodarczymi UE.

8. Instrumenty prawne i finansowe powinny być nakierowane na osiąganie określonych celów.

PODSTAWOWE ZASADY POLITYKI ROLNEJ : 1.STABILIZACJA RYNKU 2.ZACHOWANIE ŚRODOWISKA I KRAJOBRAZU 3.ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH 4.PRZEJŚCIOWA POMOC DOSTOSOWAWCZA

Tytuły prawne władania ziemią

1.Stabilizacja stosunków w sferze rolnictwa znajduje najpełniejszy wyraz we władaniu ziemią pod tytułem własności.

Jednym z czynników mających wpływ na stabilizację stosunków prawnorolnych jest zgodność między układem norm prawnych a faktycznych, które prawo ma regulować.

Ideałem byłoby aby rolnik legitymował się określonym dokumentem prawnym uprawniającym do władania nieruchomością - gruntem rolnym. Stabilizacja w sferze prawno-rzeczowej.

Wydarzenia historyczne wpłynęły jednak na brak stabilizacji w stosunkach prawno-rolnych.

1. zasada niewprowadzenia zasady niepowszechności ksiąg wieczystych zarówno po 1918roku - z wyjątkiem ziem należących do zaboru pruskiego i austriackiego jak i po wejściu w życie w dniu 1 stycznia 1947 r. prawa rzeczowego i prawa o księgach wieczystych. 1982 rok 6.07 - ustawa o księgach wieczystych i hipotece.

2. 1944 - 1958 - regulowanie stosunków własnościowych w przeważającej mierze w drodze decyzji administracyjnej, aktów podlegających wzruszaniu łatwemu, bez kontroli sądowej wobec tego rodzaju decyzji.

3. 1944 - 1971 - coraz większe sprzeczności miedzy stanem faktycznym a prawnym. Stan faktyczny - nieformalny obrót nieruchomościami rolnymi bez zachowania kwalifikowanej formy czynności prawnej bądź sytuacjami, którym zbywcy nie służyło prawo, którym rozporządzał.

DEKRET
POLSKIEGO KOMITETU WYZWOLENIA NARODOWEGO
z dnia 6 września 1944 r.

o przeprowadzeniu reformy rolnej.



Na podstawie ustawy Krajowej Rady Narodowej z dnia 15 sierpnia 1944 r. o tymczasowym trybie wydawania dekretów z mocą ustawy (Dz. U. R. P. Nr 1, poz. 3) Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego postanawia a Prezydium Krajowej Rady Narodowej zatwierdza, co następuje:

Art. 1.
1. Reforma Rolna w Polsce jest koniecznością państwową i gospodarczą i będzie zrealizowana przy udziale czynnika społecznego zgodnie z zasadami Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.

Ustrój rolny w Polsce oparty będzie na silnych, zdrowych i zdolnych do wydatnej produkcji gospodarstwach, stanowiących prywatną własność ich posiadaczy.

2. Przeprowadzenie reformy rolnej obejmuje:

a) upełnorolnienie istniejących gospodarstw karłowatych, małorolnych i średniorolnych,

b) tworzenie nowych samodzielnych gospodarstw rolnych dla bezrolnych, robotników i pracowników rolnych oraz drobnych dzierżawców,

c) tworzenie w pobliżu miast i ośrodków przemysłowych gospodarstw dla produkcji ogrodniczo-warzywniczej,

d) zarezerwowanie odpowiednich terenów dla szkół oraz poddanych zarządowi państwowemu lub samorządowemu ośrodków dla podniesienia kultury rolnej, wytwórczości nasiennej, hodowlanej oraz przemysłu rolnego,

e) zarezerwowanie odpowiednich terenów pod rozbudowę miast, kolonii mieszkaniowych i ogródków działkowych oraz terenów na potrzeby wojskowe, komunikacji publicznej lub melioracji.

Art. 2.
1. Na cele reformy rolnej przeznaczone będą nieruchomości ziemskie:

a) stanowiące własność Skarbu Państwa z jakiegokolwiek tytułu,

b) będące własnością obywateli Rzeszy Niemieckiej, nie-Polaków i obywateli polskich narodowości niemieckiej,

c) będące własnością osób skazanych prawomocnie za zdradę stanu, za dezercję lub uchylanie się od służby wojskowej, za pomoc udzieloną okupantom ze szkodą dla Państwa lub miejscowej ludności, względnie za inne przestępstwa, przewidziane w dekrecie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 31 sierpnia 1944 r. (Dz. U. R. P. Nr 4, poz. 16) oraz w dekrecie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 30 października 1944 r. o ochronie Państwa (Dz. U. R. P. Nr 10, poz. 50),

d) skonfiskowane z jakichkolwiek innych prawnych przyczyn,

e) stanowiące własność albo współwłasność osób fizycznych lub prawnych, jeżeli ich rozmiar łączny przekracza bądź 100 ha powierzchni ogólnej, bądź 50 ha użytków rolnych, a na terenie województw poznańskiego, pomorskiego i śląskiego, jeśli ich rozmiar łączny przekracza 100 ha powierzchni ogólnej, niezależnie od wielkości użytków rolnych tej powierzchni.

O położeniu prawnym nieruchomości ziemskich, należących do kościoła katolickiego lub gmin wyznaniowych innych wyznań, orzeknie Sejm Ustawodawczy.

Wszystkie nieruchomości ziemskie, wymienione w punktach b, c, d i e, części pierwszej niniejszego artykułu przechodzą bezzwłocznie, bez żadnego wynagrodzenia w całości, na własność Skarbu Państwa z przeznaczeniem na cele, wskazane w art. 1, część druga.

2. Nieważne są wszystkie prawne lub fizyczne działy nieruchomości ziemskich, wymienionych w art. 2-im ust. pkt e), dokonane po dniu 1 września 1939 r.

Art. 3.
1. Dla zrealizowania przebudowy ustroju rolnego tworzy się Państwowy Fundusz Ziemi, którym zarządza Minister Rolnictwa i Reform Rolnych.

2. Państwowy Fundusz Ziemi tworzą:

a) aktywa dotychczasowego Funduszu Obrotowego Reformy Rolnej, powołanego ustawą z dnia 9 marca 1932 r. (Dz. U. R. P. Nr 40, poz. 364 z 1934 r.),

b) należności i wpływy z tytułu czynności, związanych z przebudową ustroju rolnego,

c) nieruchomości ziemskie, przejęte na cele reformy rolnej (art. 2),

d) należności i wpływy z administracji nieruchomości (pkt c),

e) należności i wpływy z tytułu zbycia nieruchomości (art. 2) przejętych na cele reformy rolnej,

f) oprocentowanie gotowizny Państwowego Funduszu Ziemi,

g) dotacje Skarbu Państwa,

h) inne wpływy.

Art. 4.
1. Minister Rolnictwa i Reform Rolnych może powierzyć administrowanie Państwowego Funduszu Ziemi Państwowemu Bankowi Rolnemu w zakresie i na zasadach przez siebie ustalonych z wyjątkiem bezpośredniej administracji nieruchomości (art. 3, część druga pkt c).

2. Obrót pieniężny Państwowego Funduszu Ziemi wykonywany będzie za pośrednictwem Państwowego Banku Rolnego.

Art. 5.
Z Państwowego Funduszu Ziemi pokrywane będą wszelkie wydatki, związane z przeprowadzeniem reformy rolnej oraz udzielane będą pożyczki na urządzenia gospodarstwa oraz na inwestycje.

Art. 6.
Minister Rolnictwa i Reform Rolnych obejmie niezwłocznie zarząd państwowy nad nieruchomościami ziemskimi, wymienionymi w art. 2 wraz z budynkami i całym inwentarzem żywym i martwym oraz znajdującymi się na tych nieruchomościach przedsiębiorstwami przemysłu rolnego.

Art. 7.
Delegowani przez Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych pełnomocnicy po objęciu zarządu (art. 6) sporządzają przy współudziale komitetów folwarcznych dokładny spis objętych nieruchomości wraz z inwentarzem, dokonują zabezpieczenia tychże oraz usuwają w terminie trzydniowym dotychczasowych właścicieli.

Art. 8.
1. Dla współdziałania z organami państwowymi i fachowymi przy przeprowadzaniu reformy rolnej powołuje się wojewódzkich, powiatowych i gminnych pełnomocników, gminne komisje reformy rolnej oraz komisje podziału ziemi.

2. Pełnomocników wojewódzkich oraz ich zastępców mianuje Minister Rolnictwa i Reform Rolnych.

3. Minister Rolnictwa i Reform Rolnych ustali w rozporządzeniu wykonawczym sposób powołania pełnomocników powiatowych i gminnych, gminnych komisyj reformy rolnej i komisyj podziału ziemi oraz zakres ich działania.

Art. 9.
Gminne komisje reformy rolnej przeprowadzą niezwłocznie po ich powołaniu spisy uprawnionych do korzystania z reformy rolnej na podstawie art. 1, ust. pkt a) i b).

Art. 10.
1. Po przeprowadzeniu czynności wymienionych w art. 7 i 9 powiatowy pełnomocnik do wykonania reformy rolnej dokona przy współudziale fachowych czynników, delegowanych przez Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych oraz gminnych pełnomocników reformy rolnej faktycznego podziału ziemi.

2. Pierwszeństwo do korzystania z reformy rolnej spośród uprawnionych kandydatów przysługuje żołnierzom Wojska Polskiego, inwalidom obecnej wojny oraz uczestnikom partyzanckich walk o Polskę demokratyczną.

3. Wyłączone od korzystania z reformy rolnej są osoby skazane prawomocnym wyrokiem za przestępstwa, wymienione w dekretach powołanych w art. 2 ust. , pkt c).

4. Minister Rolnictwa i Reform Rolnych określi w rozporządzeniu wykonawczym czynności formalno-prawne, jakich należy dopełnić w związku z dokonanym podziałem ziemi.

Art. 11.
1. Inwentarz żywy i martwy, przejęty z gospodarstw parcelowanych zostanie rozdzielony między nowoutworzone gospodarstwa dla bezrolnych po uprzednim zaspokojeniu potrzeb gospodarstw, wyłączonych na podstawie art. 15. Podziałowi nie podlega żywy inwentarz zarodowy oraz część inwentarza martwego, która nie może być racjonalnie wykorzystana w nowoutworzonych gospodarstwach jednostkowych.

2. Podziału dokonają gminne komisje reformy rolnej.

Art. 12.
1. Obszar nowoutworzonych gospodarstw, jak również obszar, do którego mają być powiększone gospodarstwa karłowate, małorolne i średniorolne, winien być uzależniony od jakości gleby i stosunku miejscowego zapotrzebowania ziemi do będącego do dyspozycji zapasu ziemi.

2. Obszar ten dla gospodarstw nowoutworzonych w zasadzie nie może wynosić więcej niż 5 ha ziemi średniej jakości, a dla gospodarstw ogrodniczo-warzywniczych nie może przekraczać 2 ha.

Art. 13.
(uchylony).

Art. 14.
1. Cenę za ziemię dla nabywców ustala się równą przeciętnemu rocznemu urodzajowi z danego obszaru ziemi. Jako przeciętny urodzaj przyjmuje się dla ziemi trzeciej klasy (rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 16 marca 1935 r. w sprawie szacowania nieruchomości ziemskich przymusowo wykupywanych przy przeprowadzeniu reformy rolnej - Dz. U. R. P. Nr 19, z 1935 r., poz. 107), 15 centnarów metrycznych żyta. Nabywcy mogą płacić w naturze żytem albo w gotówce podług ceny żyta na wolnym rynku. Na rok gospodarczy 1944/45 przyjmuje się cenę złotych 400,- za centar żyta.

2. Nowonabywcy wpłacają w gotówce lub w naturze 10% ceny kupna. Spłata reszty ceny kupna zostaje rozłożona dla małorolnych i średniorolnych na 10 lat, dla bezrolnych na 20 lat.

3. Nowonabywcy mogą uzyskać w wypadkach zasługujących na uwzględnienie odroczenie pierwszej wpłaty na lat trzy. Odroczenia udziela powiatowy urząd ziemski.

Art. 15.
Przy wypracowaniu planu podziału pewna część ziemi zostaje niepodzielona dla utrzymania wzorowych gospodarstw w interesie podniesienia poziomu gospodarki rolnej, dla szkół rolniczych i powszechnych, dla rozbudowy miast i innych ważnych zadań użyteczności publicznej.

Wykaz imienny majątków i części majątków, niepodlegających podziałowi, ustali rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych po wysłuchaniu opinii wojewódzkich rad narodowych.

Art. 16.
Obywatele polscy-rolnicy, którzy niezależnie od swej woli znajdują się poza granicami kraju oraz żołnierze Wojska Polskiego, których rodziny obecnie znajdują się poza granicami kraju, będą uwzględnieni przy rozdziale ziemi po powrocie do kraju względnie po demobilizacji.

Art. 17.
1. Wywłaszczeni właściciele lub współwłaściciele nieruchomości ziemskich, wymienionych w art. 2-im, część pierwsza lit. e) mogą otrzymać samodzielne gospodarstwa rolne poza obrębem powiatu, w którym znajduje się wywłaszczony majątek, w ramach niniejszego dekretu, wzgl. jeśli z tego prawa nie skorzystają, będzie wypłacane im zaopatrzenie miesięczne w wysokości uposażenia urzędnika państwowego VI grupy.

2. Zaopatrzenie wymienione w części pierwszej art. 17 może być podwyższone przez Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych dla tych właścicieli lub współwłaścicieli, którzy zasłużyli się w walce o Polskę demokratyczną.

Art. 18.
Nabywca otrzymuje ziemię w stanie wolnym od wszelkich długów i ciężarów. Sprawa odpowiedzialności Skarbu Państwa za dotychczasowe obdłużenie hipoteczne będzie uregulowana odrębnym dekretem.

Art. 19.
Dekret niniejszy wchodzi w życie z dniem ogłoszenia. Jednocześnie traci moc obowiązującą ustawa z dnia 28 grudnia 1925 r., o wykonaniu reformy rolnej (Dz. U. R. P. Nr 1, poz. 1 z 1926 r.) wraz z późniejszymi zmianami.

Art. 20.
Wykonanie niniejszego dekretu porucza się Ministrowi Rolnictwa i Reform Rolnych.

DEKRET

z dnia 6 września 1946 r.

o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska.

Na podstawie ustawy z dnia 3 stycznia 1945 r. o trybie wydawania dekretów zmocą ustawy (Dz. U. R. P. Nr 1, poz. 1) -- Rada Ministrów postanawia, a Prezydium Krajowej Rady Narodowej zatwierdza, co następuje:

DZIAŁ I.

Zapas ziemi.

Art. 1. 1. Na tworzenie gospodarstw rolnych i działek osadniczych oraz uzupełnienie gospodarstw rolnych nieżywotnych przeznacza się na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska wszelkie nieruchomości ziemskie z wyjątkiem tych, które w dniu wejścia w życie niniejszego dekretu stanowią własność osób fizycznych.

2. Nieruchomości, wskazane w ustępie poprzedzającym, stanowią zapas ziemi w rozumieniu przepisów niniejszego dekretu.

Art. 2. 1. Do zapasu ziemi, określonego w art. 1, mogą być w przypadkach gospodarczo uzasadnionych włączone nieruchomości lub ich części, położone w granicach administracyjnych miast, z wyjątkiem tych, które w dniu wejścia w życie niniejszego dekretu stanowią własność osób fizycznych. W szczególności dotyczy to nieruchomości, które ze względu na swój charakter mogą być celowo wykorzystane dla produkcji rolnej.

2. Rozporządzenie Ministrów: Ziem Odzyskanych oraz Rolnictwa i Reform Rolnych, wydane w porozumieniu z Ministrami: Administracji Publicznej, Odbudowy i Skarbu, ustali zasady włączania do zapasu ziemi, określonego w art. 1, oraz władze powołane do dokonywania tych czynności, jak również tryb postępowania przed tymi władzami.

Art. 3. 1. Do zapasu ziemi, określonego w art. 1, nie wchodzą wszelkie lasy i grunty leśne o powierzchni przekraczającej 25 ha. W przypadkach gospodarczo uzasadnionych mogą być jednakże pewne obszary tych gruntów włączone do wspomnianego zapasu ziemi.

2. Rozporządzenie Ministrów Ziem Odzyskanych oraz Rolnictwa i Reform Rolnych, wydane w porozumieniu z Ministrami: Administracji Publicznej, Leśnictwa, Skarbu oraz Odbudowy, ustali zasady włączania do zapasu ziemi, określonego w art. 1, oraz władze powołane do dokonywania tych czynności, jak również tryb postępowania przed tymi władzami.

Art. 4. Nieruchomości, wchodzące w skład zapasu ziemi, określonego w art. 1, oraz włączone do tego zapasu w myśl przepisów art. 2 i 3, przechodzą na własność Państwa, o ile nie stanowią już własności państwowej z mocy innych przepisów prawnych. Nieruchomości te wchodzą w skład Państwowego Funduszu Ziemi.

Art. 5. Nieruchomości, które wchodzą w skład zapasu ziemi, wolne są od wszelkich długów i ciężarów z wyjątkiem służebności, których utrzymanie w mocy uzna właściwa władza za niezbędne. Sprawa odpowiedzialności Państwa za te obciążenia zostanie uregulowana w odrębnych przepisach.

Art. 6. Do ujawnienia prawa własności nieruchomości, przejętych na rzecz Państwa w myśl przepisu art. 4, oraz do wykreślania obciążeń hipotecznych, wskazanych w art. 5, stosuje się odpowiednio przepisy dekretu z dnia 8 sierpnia 1946 r. o wpisywaniu w księgach hipotecznych (gruntowych) prawa własności nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej (Dz. U. R. P. Nr 39, poz. 233).

DZIAŁ II.

Zasady ustroju rolnego i osadnictwa.

ROZDZIAŁ I.

Wydzielenie nieruchomości na cele publiczne.

Art. 7. 1. Z zapasu ziemi zostaną wydzielone i przekazane właściwym władzom i instytucjom nieruchomości, niezbędne na cele publiczne (państwowe, samorządowe i społeczne), a w szczególności:

1) na cele szkolne i opiekuńczo - wychowawcze;

2) na państwowe i samorządowe ośrodki kultury rolnej, dla zakładów przemysłu rolnego oraz na cele melioracyjne;

3) na cele wojskowe i komunikacji publicznej;

4) na potrzeby związków religijnych uznanych prawnie wyznań;

5) na rozbudowę miast, uzdrowisk, letnisk, kolonii mieszkaniowych oraz ogródków działkowych, które znajdują się w strefie interesów mieszkaniowych miast i ośrodków przemysłowo-fabrycznych.

2. Obszar użytków rolnych, wydzielonych stosownie do ust. 1, nie może przekraczać 10% ogółu użytków rolnych, wchodzących w skład zapasu ziemi. Ograniczenia tego nie stosuje się do użytków rolnych, wydzielonych na cele szkolne.

3. Rozporządzenie Ministrów: Ziem Odzyskanych, Administracji Publicznej, Rolnictwa i Reform Rolnych, Skarbu oraz Odbudowy ustali władze powołane do wydzielenia i przekazania nieruchomości, wskazanych w niniejszym artykule, oraz tryb postępowania przed tymi władzami, jak również warunki i sposób przekazania nieruchomości.

Art. 8. Do resztówek, pozostałych po rozparcelowaniu wszelkich nieruchomości wchodzących w skład zapasu ziemi, stosuje się odpowiednio przepisy dekretu z dnia 12 czerwca 1945 r. o przeniesieniu własności resztówek majątków rozparcelowanych na spółdzielnie Samopomocy Chłopskiej (Dz. U. R. P. Nr 27, poz. 162) z tą zmianą, że mogą te resztówki być oddane do bezpłatnego użytkowania spółdzielniom parcelacyjno-osadniczym, które współdziałały z właściwymi władzami w parcelacji danych nieruchomości. W tym przypadku przepis art. 2 ust. 2 wymienionego dekretu nie ma zastosowania.

ROZDZIAŁ II.

Obszar gospodarstw rolnych i działek.

Art. 9. Obszar użytków rolnych w gospodarstwach rolnych, nadawanych w trybie niniejszego dekretu, w zależności od warunków glebowych, terenowych, klimatycznych i ekonomicznych wynosić winien od 7--15 hektarów. Jednakże obszar użytków rolnych w gospodarstwach o charakterze hodowlanym może wynosić do 20 hektarów, istniejące zaś gospodarstwa rolne o obszarze użytków rolnych poniżej 7 hektarów mogą być nadawane w dotychczasowym rozmiarze.

Art. 10. Obszar użytków rolnych gospodarstw ogrodniczych nie może przekraczać 5 hektarów. Ograniczenie to nie dotyczy dotąd istniejących gospodarstw nasiennych i szkółkarskich, których obszar może wynosić do 20 hektarów.

Art. 11. Obszar użytków rolnych działek dla osadników rybackich i pracowników zatrudnionych w gospodarstwach leśnych i rybnych nie może przekraczać 3 hektarów. Obszar użytków rolnych działek dla rzemieślników wiejskich nie może przekraczać 2 hektarów. Obszar użytków rolnych pozostałych kategorii działek pracowniczych nie może przekraczać 1 hektara.

Art. 12. 1. Szczegółowe zasady stosowania norm, przewidzianych w art. 9--11, ustali rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych, wydane w porozumieniu z Ministrem Ziem Odzyskanych.

2. Normy, przewidziane w art. 9--11, mogą być w drodze uchwały Rady Ministrów w poszczególnych przypadkach lub na poszczególnych obszarach Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska podwyższone nie więcej jednak niż o 1/3.

Art. 13. Gospodarstwa rolne nieżywotne mogą być uzupełnione w ramach norm przewidzianych w czterech artykułach poprzedzających.

ROZDZIAŁ III.

Nabywcy.

Art. 14. 1. Nabywcami gospodarstw (działek) mogą być obywatele polscy, którzy przybyli na obszar Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska w ramach akcji osiedleńczej, kierowanej przez władze państwowe, bądź posiadają grunty rolne za zgodą władz państwowych.

2. Mogą być również nabywcami gospodarstw rolnych (działek) te spośród osób stale zamieszkałych przed dniem 1 stycznia 1945 r. na obszarze Ziem Odzyskanych, które uzyskały lub uzyskają obywatelstwo polskie.

Art. 15. 1. Osoby ubiegające się o nabycie gospodarstw rolnych (ogrodniczych) winny wykazać, że:

1) posiadają praktyczne przygotowanie do prowadzenia gospodarstwa rolnego (ogrodniczego) oraz, że praca na roli stanowi ich główny zawód, albo

2) posiadają fachowe wykształcenie rolnicze.

2. Wymogów przewidzianych w ust. 1 nie stosuje się do niepełnoletnich.

Art. 16. (uchylony)

Art. 17. W trybie niniejszego dekretu jedna osoba może nabyć tylko jedno gospodarstwo (działkę). Małżeństwo sądownie nierozłączone uważa się za jednego uprawnionego. Rodziców wraz z pozostającymi przy nich niepełnoletnimi dziećmi uważa się za jednego uprawnionego.

Art. 18. 1. Pierwszeństwo do otrzymania gospodarstwa (działki) mają:

1) zdemobilizowani żołnierze i inwalidzi wojska polskiego, którzy brali udział w walkach o Polskę, oraz uczestnicy walk partyzanckich o Polskę z wyjątkiem tych, którzy występowali przeciwko Polsce Demokratycznej;

2) funkcjonariusze służby bezpieczeństwa, którzy w związku ze służbą w obronie demokratycznych zasad ustroju Państwa Polskiego zostali inwalidami;

3) wdowy i sieroty po żołnierzach i uczestnikach walk partyzanckich poległych w walkach o Polskę jako też wdowy i sieroty po funkcjonariuszach służby bezpieczeństwa, którzy polegli w związku ze służbą w obronie demokratycznych zasad ustroju Państwa Polskiego, oraz osoby, których jedynymi żywicielami byli wymienieni żołnierze, uczestnicy walk partyzanckich i funkcjonariusze służby bezpieczeństwa;

4) repatrianci;

5) właściciele gospodarstw małorolnych i karłowatych, znajdujących się na obszarach Państwa Polskiego poza obszarem Ziem Odzyskanych i b. Wolnego Miasta Gdańska.

2. Osoba, która została wprowadzona przez władze państwowe w posiadanie gruntu na obszarze Ziem Odzyskanych lub b. Wolnego Miasta Gdańska, ma pierwszeństwo do nabycia gospodarstwa (działki), utworzonego z tych gruntów lub ich części, bez względu na pierwszeństwo osób, wymienionych w ust. 1.

Art. 19. Rozporządzenie Ministra Ziem Odzyskanych oraz Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych, wydane w porozumieniu z Ministrem Obrony Narodowej i Ministrem Bezpieczeństwa Publicznego we właściwym dla nich zakresie działania, może ograniczyć zastosowanie pierwszeństwa osób, wymienionych w ust. 1 pkt 1--3 artykułu poprzedzającego, do obszarów niektórych powiatów Ziem Odzyskanych i b. Wolnego Miasta Gdańska.

Art. 20. Ministrowie: Ziem Odzyskanych, Rolnictwa i Reform Rolnych, Żeglugi i Handlu Zagranicznego oraz Odbudowy ustalą obszary nadmorskie, na których zapas ziemi winien być przeznaczony w całości lub częściowo na tworzenie osad rybackich.

ROZDZIAŁ IV.

Cena gospodarstw (działek) i jej spłata.

Art. 21. 1. Gospodarstwa (działki) nabywa się odpłatnie za cenę odpowiadającą szacunkowi składników gospodarstwa (działki).

2. Szacunek gruntów ustala się w wysokości równej przeciętnemu rocznemu urodzajowi z danego obszaru ziemi, przy czym jako przeciętny urodzaj dla gruntów średniej jakości przyjmuje się 15 centnarów metrycznych żyta z jednego hektara.

3. Ministrowie: Rolnictwa i Reform Rolnych oraz Ziem Odzyskanych określą w drodze rozporządzenia odpowiednio do normy ust. 2 zasady ustalenia przeciętnego urodzaju dla gruntów o jakości innej, niż średnia. Rozporządzenie wymienionych Ministrów, wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu, ustali zasady szacunku budynków oraz inwentarza żywego i martwego.

Art. 22. Osadnikom wojskowym, korzystającym z pierwszeństwa przewidzianego w art. 18 ust. 1 pkt 1, odlicza się od ceny przypadającej za gospodarstwo (działkę) równowartość gospodarstwa o obszarze 10 hektarów użytków rolnych średniej jakości. Wysokość tej równowartości ustalą Ministrowie: Rolnictwa i Reform Rolnych oraz Ziem Odzyskanych w porozumieniu z Ministrami: Obrony Narodowej i Skarbu.

Art. 23. 1. Osobom, które w związku z wojną rozpoczętą we wrześniu 1939 r. utraciły gospodarstwa rolne na tych terenach Rzeczypospolitej Polskiej w jej granicach przedwojennych, które nie weszły w skład obecnego obszaru Państwa, o ile osoby te stale zamieszkiwały na tych terenach przed dniem 1 września 1939 r., jak również osobom, które na mocy umów międzynarodowych, zawartych przez Państwo Polskie, mają otrzymać ekwiwalent wzamian za mienie pozostawione za granicą, -- zarachowuje się na pokrycie ceny nabycia gospodarstwa (działki) wartość utraconego (pozostawionego) gospodarstwa.

2. Rozporządzenie Ministrów: Rolnictwa i Reform Rolnych oraz Ziem Odzyskanych, wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu, określi zasady ustalenia mienia, którego równowartość podlega zarachowaniu stosownie do przepisów ustępu poprzedzającego, oraz szacunku tego mienia, władze powołane do wykonania tych czynności, sposób postępowania przed tymi władzami i terminy, w jakich należy zgłaszać uprawnienia wynikające z ustępu poprzedniego pod sankcją utraty tych uprawnień.

Art. 24. 1. Rozporządzenie Ministrów: Rolnictwa i Reform Rolnych oraz Ziem Odzyskanych, wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu, ustali termin i tryb spłaty należności za nabyte gospodarstwa (działki), a w szczególności rodzaj i wysokość ulg dla osadników zagospodarowujących się za pośrednictwem spółdzielni parcelacyjno-osadniczych oraz zagospodarowujących się w szczególnie trudnych warunkach.

2. Na poczet spłaty ceny nabycia mogą być pobrane zaliczki przed przeniesieniem prawa własności gospodarstwa (działki).

3. Należności, przewidziane w niniejszym artykule, podlegają ściągnięciu w trybie przewidzianym dla realizacji należności publicznoprawnych.

ROZDZIAŁ V.

Akt nadania i przeniesienie prawa własności nadanych gospodarstw (działek).

Art. 25. 1. Wyznaczenie nabywcy gospodarstwa (działki) następuje w drodze orzeczenia właściwej władzy, zwanego w dalszym ciągu aktem nadania.

2. Nadawać można gospodarstwa (działki) fizycznie wydzielone lub jeszcze nie wydzielone. W tym ostatnim przypadku akt nadania powinien wskazywać nieruchomość, z której grunty przynależne do gospodarstwa (działki) mają być wydzielone, ze wskazaniem, jakiemu obszarowi przeciętnej jakości gruntów, wchodzących w skład tej nieruchomości, odpowiadać ma rozmiar nadanego gospodarstwa (działki).

Art. 26. 1. Osoba, która otrzyma akt nadania gospodarstwa (działki) fizycznie wydzielonego, ma prawo do objęcia tego gospodarstwa w posiadanie celem korzystania i pobierania z niego bezpłatnie pożytków.

2. Osoby, które otrzymały akty nadania gospodarstw (działek) fizycznie jeszcze nie wydzielonych z większej nieruchomości, mają prawo do prowizorycznego przyznania im całości lub części tej nieruchomości we wspólne posiadanie z tym, że objęty w posiadanie obszar niemoże przekraczać łącznego obszaru gruntu wskazanego w aktach nadania tych osób. Z posiadaniem łączy się również prawo do korzystania i pobierania bezpłatnie pożytków z tej części nieruchomości.

3. Na wniosek osób, wskazanych w ust. 2, grunty oddane im we wspólne posiadanie mogą być prowizorycznie między nie podzielone w stosunku do obszaru wskazanego w poszczególnych aktach nadania. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio do prowizorycznego wydzielenia części gruntu jednemu zainteresowanemu.

Art. 27. Prawa wynikające z aktu nadania mają charakter osobisty, są niezbywalne i nie dziedziczne. W razie śmierci osoby, która uzyskała akt nadania, jeżeli śmierć ta nastąpiła przed orzeczeniem o wykonaniu aktu nadania (art. 31), członkowie rodziny, którzy ze zmarłym pozostawali we wspólnocie gospodarczej, mają pierwszeństwo przed wszystkimi innymi osobami do otrzymania tego samego gospodarstwa (działki) w trybie niniejszego dekretu.

Art. 28. 1. Osoba, która otrzymała akt nadania, obowiązana jest prowadzić swe gospodarstwo osobiście lub przez członków rodziny, żyjących z nią razem we wspólnocie gospodarczej.

2. Niezastosowanie się do obowiązku wskazanego w ust. 1 uzasadnia cofnięcie aktu nadania. W tym przypadku podlega zwrotowi wartość nakładów koniecznych i użytecznych, których posiadacz dokonał w czasie korzystania z gospodarstwa (działki).

3. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych oraz Ministra Ziem Odzyskanych, wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu, ustali władze właściwe do orzekania w sprawie zwrotu nakładów przewidzianego w ust. 2 oraz tryb postępowania przed tymi władzami.

4. Przepisu ust. 1 nie stosuje się do nabywców niepełnoletnich.

Art. 29. Osoba, która otrzymała akt nadania, może do czasu wydania orzeczenia o wykonaniu aktu nadania (art. 31) zrzec się nadanego jej gospodarstwa (działki), z obowiązkiem przekazania go właściwej władzy administracji ogólnej jako władzy ziemskiej.

Art. 30. 1. Przed przeniesieniem prawa własności nadanego gospodarstwa (działki) na nabywcę (art. 31) ustala się cenę tego gospodarstwa (działki). Jeżeli gospodarstwo (działka) w chwili nadania nie było jeszcze fizycznie wydzielone, ustalenie ceny następuje po lub równocześnie z określeniem jego granic.

2. Ustalenie ceny nabycia i określenia granic nadanego gospodarstwa (działki) następuje w drodze odrębnego orzeczenia władzy.

Art. 31. 1. Przeniesienie prawa własności nadanego gospodarstwa (działki) na nabywcę następuje w drodze orzeczenia, zwanego orzeczeniem o wykonaniu aktu nadania.

2. W orzeczeniu o wykonaniu aktu nadania należy wymienić: akt nadania, osobę nabywcy oraz przedmiot i warunki nabycia gospodarstwa (działki).

3. Orzeczenie o wykonaniu aktu nadania jest ostateczne.

Art. 32. (utracił moc)

ROZDZIAŁ VI.

Właściwość władz powołanych do orzekania w trybie niniejszego dekretu^II.

Art. 33. Władzami właściwymi w rozumieniu niniejszego dekretu są starostowie.

Art. 34. Do zakresu działania starostów, należy dokonywanie wszelkich czynności w wykonaniu niniejszego dekretu, o ile dekret ten lub wydane na jego podstawie rozporządzenia nie stanowią inaczej.

Art. 35. Do zakresu działania starosty należy wydawanie orzeczeń, przewidzianych w art. 30 i 31 niniejszego dekretu oraz w rozporządzeniach wydanych na podstawie niniejszego dekretu, tudzież wykonywanie czynności niezbędnych dla przygotowania gospodarstw (działek) do ich nadania.

Art. 36. 1. Do zakresu działania komisji osadnictwa rolnego należy orzekanie:

1) o nadaniu gospodarstwa (działki), nie wyłączając budynków i inwentarza (akt nadania);

2) o cofnięciu aktu nadania.

2. Nadto komisjom osadnictwa rolnego mogą być zlecone inne czynności stosownie do rozporządzeń wydanych na mocy niniejszego dekretu.

Art. 37. Rozporządzenie Ministrów: Ziem Odzyskanych oraz Rolnictwa i Reform Rolnych ustali skład komisji osadnictwa rolnego, ich właściwość, tryb postępowania przed tymi komisjami oraz właściwość rzeczową starosty w przedmiocie postępowania w trybie niniejszego dekretu.

Art. 37a. Zadania starosty określone w art. 33-35 oraz w art. 37 są zadaniami z zakresu administracji rządowej.

DZIAŁ III.

Przepisy karne.

Art. 38. (uchylony)

Art. 39. (uchylony)

Art. 40. (uchylony)

DZIAŁ IV.

Przepisy przejściowe i końcowe.

Art. 41. (utracił moc)

Art. 42. (utracił moc)

Art. 43. (utracił moc)

Art. 44. Rozporządzenie Ministrów Rolnictwa i Reform Rolnych oraz Ziem Odzyskanych, wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu, ustali władze powołane do orzekania o przejęciu na własność Państwa nieruchomości ziemskich, wymienionych w art. 41 i 42, oraz do orzekania o przyznaniu przewidzianego w art. 43 odszkodowania w naturze, tudzież tryb postępowania przed tymi władzami i sposób wymiaru odszkodowania.

Art. 45. Rozporządzenia oparte na przepisach niniejszego dekretu -- jeśli ich moc obowiązująca rozciągać się ma na obszar byłego Wolnego Miasta Gdańska -- będą wydawane przez Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych, ilekroć dekret niniejszy odnośnie obszaru Ziem Odzyskanych przewiduje w zakresie wydawania rozporządzeń uprawnienia Ministra Ziem Odzyskanych.

Art. 46. Wykonanie niniejszego dekretu porucza się Ministrom: Ziem Odzyskanych, Administracji Publicznej oraz Rolnictwa i Reform Rolnych, każdemu w ich zakresie działania, w porozumieniu z zainteresowanymi Ministrami.

Art. 47. Dekret niniejszy wchodzi w życie z dniem ogłoszenia. Jednocześnie tracą moc prawną na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska sprzeczne z przepisami niniejszego dekretu przepisy dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. R. P. z 1945 r. Nr 3, poz. 13) oraz dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. R. P. Nr 13, poz. 87).

Prezydent Krajowej Rady Narodowej: Bolesław Bierut

Prezes Rady Ministrów: Edward Osóbka-Morawski

w/z Minister Ziem Odzyskanych: Jan Wasilewski

Minister Administracji Publicznej: Władysław Kiernik

w/z Minister Rolnictwa i Reform Rolnych: Bolesław Podedworny

Minister Obrony Narodowej: Michał Żymierski Marszałek Polski

w/z Minister Skarbu: Tadeusz Dietrich

Minister Żeglugi i Handlu Zagranicznego: Stefan Jędrychowski

Minister Leśnictwa: Stanisław Tkaczow

Minister Odbudowy: Michał Kaczorowski

Minister Bezpieczeństwa Publicznego: Stanisław Radkiewicz

Decyzje administracyjne - jako tytuły prawne nabywania nieruchomości - źródłem regulacji uwłaszczeniowej była ustawa z 26 października 1971 roku o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych - obowiązywała ona od 4 listopada 1971 roku - do 6 kwietnia 1982 do dnia z którym w życie weszła nowelizacja KC z 26 marca 1982 r., na jej podstawie regulacje uwłaszczeniowe przeszły do drogi sądowej.

OBRÓT NIERUCHOMOŚCIAMI ROLNYMI :

Obrót nieruchomości - zmiana właściciela dokonana w drodze czynności prawnej.

1. 13 .09 .1944 ( od dnia wejścia w życie dekretu z 6.09.1944r. do 26.07.1957 tj. do wejścia w życie ustawy z 13 lipca 1957 roku o obrocie nieruchomościami rolnymi.

2. 26 lipca 1957 do 18 maja 1964 czyli do wejścia w życie KC

3. 18 maja 64 do 1.10.1990 wejścia w życie ustawy nowelizującej KC

4. 1.10.1990 do 16 lipca 2003 - do wejścia w życie ustawy z 11.04 .2003 o kształtowaniu ustroju rolnego.

5. Od 16.07 . 2003 - od wejścia w życie ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego.

Ad.1 - art. 13 dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej postanawiał iż gospodarstwo rolne powstałe w wynik reformy rolnej było niepodzielne i niezbywalne. Obrót wymagał zgody organów administracyjnych pod rygorem nieważności czynności prawnej. Nieważne były wszelkie czyny prawne lub fizyczne nieruchomości ziemskich stanowiące własność powyżej 100 ha powierzchni ogólnej bądź 50 ha użytków dokonane po dniu 1 września 1939 co oznaczało ewidentnie działanie dekretu z mocą wsteczną.

Ad.2

W tym okresie dominowały dwie ustawy ta pierwsza z 57 r. o obrocie nieruchomościami rolnymi jak i ta z 22 czerwca 1963 roku - o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych, uchylone z chwilą wejścia w życie przepisów KC . Wprowadziły wymóg kwalifikacji dla nabywców nieruchomości rolnych i określiły maksymalne normy obszarowe przy nabywaniu nieruchomości przez osoby fizyczne.

Art. 210. Każdy ze współwłaścicieli może żądać zniesienia współwłasności. Uprawnienie to może być wyłączone przez czynność prawną na czas nie dłuższy niż lat pięć. Jednakże w ostatnim roku przed upływem zastrzeżonego terminu dopuszczalne jest jego przedłużenie na dalsze lat pięć; przedłużenie można ponowić.

Art. 211. Każdy ze współwłaścicieli może żądać, ażeby zniesienie współwłasności nastąpiło przez podział rzeczy wspólnej, chyba że podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo że pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości.

Art. 212. § 1. Jeżeli zniesienie współwłasności następuje na mocy orzeczenia sądu, wartość poszczególnych udziałów może być wyrównana przez dopłaty pieniężne. Przy podziale gruntu sąd może obciążyć poszczególne części potrzebnymi służebnościami gruntowymi.

§ 2. Rzecz, która nie daje się podzielić, może być przyznana stosownie do okoliczności jednemu ze współwłaścicieli z obowiązkiem spłaty pozostałych albo sprzedana stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego.

§ 3. ⁽⁹¹⁾ Jeżeli ustalone zostały dopłaty lub spłaty, sąd oznaczy termin i sposób ich uiszczenia, wysokość i termin uiszczenia odsetek, a w razie potrzeby także sposób ich zabezpieczenia. W razie rozłożenia dopłat i spłat na raty terminy ich uiszczenia nie mogą łącznie przekraczać lat dziesięciu. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd na wniosek dłużnika może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych.

Art. 213. ⁽⁹²⁾ Jeżeli zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego przez podział między współwłaścicieli byłoby sprzeczne z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, sąd przyzna to gospodarstwo temu współwłaścicielowi, na którego wyrażą zgodę wszyscy współwłaściciele.

Art. 214. ⁽⁹³⁾ § 1. W razie braku zgody wszystkich współwłaścicieli, sąd przyzna gospodarstwo rolne temu z nich, który je prowadzi lub stale w nim pracuje, chyba że interes społeczno-gospodarczy przemawia za wyborem innego współwłaściciela.

§ 2. Jeżeli warunki przewidziane w paragrafie poprzedzającym spełnia kilku współwłaścicieli albo jeżeli nie spełnia ich żaden ze współwłaścicieli, sąd przyzna gospodarstwo rolne temu z nich, który daje najlepszą gwarancję jego należytego prowadzenia.

§ 3. Na wniosek wszystkich współwłaścicieli sąd zarządzi sprzedaż gospodarstwa rolnego stosownie do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego.

§ 4. Sprzedaż gospodarstwa rolnego sąd zarządzi również w wypadku niewyrażenia zgody przez żadnego ze współwłaścicieli na przyznanie mu gospodarstwa.

Art. 215. ⁽⁹⁴⁾ Przepisy dwóch artykułów poprzedzających stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy gospodarstwo rolne może być podzielone, lecz liczba wydzielonych części jest mniejsza od liczby współwłaścicieli.

Art. 216. ⁽⁹⁵⁾ § 1. Wysokość przysługujących współwłaścicielom spłat z gospodarstwa rolnego ustala się stosownie do ich zgodnego porozumienia.

§ 2. W razie braku takiego porozumienia spłaty przysługujące współwłaścicielom mogą być obniżone. Przy określaniu stopnia ich obniżenia bierze się pod uwagę:

  1)   typ, wielkość i stan gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem zniesienia współwłasności,

  2)   sytuację osobistą i majątkową współwłaściciela zobowiązanego do spłat i współwłaściciela uprawnionego do ich otrzymania.

§ 3. Obniżenie spłat, stosownie do przepisu paragrafu poprzedzającego, nie wyklucza możliwości rozłożenia ich na raty lub odroczenia terminu ich zapłaty, stosownie do przepisu art. 212 § 3.

§ 4. Przepisów § 2 i 3 nie stosuje się do spłat na rzecz małżonka w razie zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego, które stosownie do przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego należy do wspólnego majątku małżonków.

Art. 217. ⁽⁹⁶⁾ Współwłaściciel, który w wyniku zniesienia współwłasności otrzymał gospodarstwo rolne, wchodzące zaś w skład tego gospodarstwa nieruchomości rolne zbył odpłatnie przed upływem pięciu lat od chwili zniesienia współwłasności, jest obowiązany pozostałym współwłaścicielom, którym przypadły spłaty niższe od należnych, wydać - proporcjonalnie do wielkości ich udziałów - korzyści uzyskane z obniżenia spłat, chyba że celem zbycia jest zapewnienie racjonalnego prowadzenia tego gospodarstwa.

Art. 218. ⁽⁹⁷⁾ § 1. Współwłaściciele, którzy nie otrzymali gospodarstwa rolnego lub jego części, lecz do chwili zniesienia współwłasności w tym gospodarstwie mieszkali, zachowują uprawnienia do dalszego zamieszkiwania, jednakże nie dłużej niż przez pięć lat, a gdy w chwili znoszenia współwłasności są małoletni - nie dłużej niż pięć lat od osiągnięcia pełnoletności. Ograniczenie terminem powyższym nie dotyczy współwłaścicieli trwale niezdolnych do pracy.

§ 2. Do uprawnień wynikających z przepisów paragrafu poprzedzającego stosuje się odpowiednio przepisy o służebności mieszkania.

Art. 219. ⁽⁹⁸⁾ (skreślony).

Art. 220. Roszczenie o zniesienie współwłasności nie ulega przedawnieniu.

Art. 221. Czynności prawne określające zarząd i sposób korzystania z rzeczy wspólnej albo wyłączające uprawnienie do zniesienia współwłasności odnoszą skutek także względem nabywcy udziału, jeżeli nabywca o nich wiedział lub z łatwością mógł się dowiedzieć. To samo dotyczy wypadku, gdy sposób korzystania z rzeczy został ustalony w orzeczeniu sądowym.

Od 1963 r. obowiązywały przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych, które zawierały istotne modyfikacje ogólnych reguł prawa spadkowego. Od wejścia w życie kodeksu cywil-nego z 1964 r. te szczególne przepisy są zawarte w tytule X (art. 1058 i następne) księgi czwartej ko-deksu. Były one nowelizowane (częściowo liberalizowane) w latach 1971, 1982 i 1990. Szczególne reguły prawa spadkowego miały służyć ograniczeniu podziałów prywatnych (chłopskich) gospodarstw rolnych oraz obciążeń tych gospodarstw spłatami spadkowymi na rzecz spadkobierców zatrudnionych poza rolnictwem. Do 1982 r. można było dostrzec w tle omawianych unormowań także zamysł poli-tyczny ograniczania udziału własności prywatnej w polskim rolnictwie.

W kwestii powołania do spadku (sukcesji uniwersalnej) unormowanie dziedziczenia gospo-darstw rolnych było oparte na koncepcji selekcji spadkobierców powoływanych do dziedziczenia go-spodarstwa; mogli je dziedziczyć tylko ci spadkobiercy, którzy spełniali szczególne warunki. Warunki te były związane bądź z pracą spadkobiercy na roli lub z posiadaniem przezeń wykształcenia rolnicze-go, bądź też - z racji socjalnych - z małoletniością lub pobieraniem nauki przez spadkobiercę albo z jego trwałą niezdolnością do pracy. Doprecyzowanie pojęć zawartych w kodeksie ustawodawca po-wierzył Radzie Ministrów, zobowiązanej do wydania odpowiedniego rozporządzenia. Spadkobiercy niespełniający szczególnych warunków dziedziczenia gospodarstwa rolnego w zasadzie nie mieli żad-nych praw do tego gospodarstwa, w tym prawa do rekompensaty od spadkobierców dziedziczących gospodarstwo.

Do chwili wejścia w życie noweli z 1990 r. zasada szczególnej selekcji spadkobierców powo-ływanych do dziedziczenia gospodarstwa rolnego dotyczyła zarówno dziedziczenia ustawowego, jak i 2

dziedziczenia testamentowego. Dopiero wspomniana nowela zniosła ograniczenia w dziedziczeniu testamentowym.

Przed wejściem w życie noweli z 1982 r. gospodarstwo rolne dziedziczył z ustawy Skarb Pań-stwa również w sytuacji, gdy żyjący spadkobiercy z kręgu rodziny spadkodawcy nie spełniali żadnego ze szczególnych warunków dziedziczenia gospodarstwa rolnego albo gdy wszyscy oni byli trwale niezdolni do pracy (art. 1063 kodeksu). Nowela z 1982 r. zastąpiła to unormowanie zasadą, że w ta-kich sytuacjach następuje dziedziczenie gospodarstwa rolnego na zasadach ogólnych (bez selekcji spadkobierców).

Po roku 1989, gdy wzmocnieniu uległy konstytucyjne gwarancje prywatnej własności i dziedziczenia, nasiliły się głosy kwestionujące zgodność z Konstytucją zasady selekcji spadkobierców powoływanych do dziedziczenia gospodarstwa rolnego na podstawie sztywnych kryteriów ustawo-wych, które musiały być spełnione w momencie otwarcia spadku. Kwestionowano również to, że wie-le pojęć decydujących o prawie do dziedziczenia majątku rolnego (takich jak „kwalifikacje do prowa-dzenia gospodarstwa rolnego”, „pobieranie nauki zawodu lub uczęszczanie do szkół” czy „trwała nie-zdolność do pracy”) nie było zdefiniowanych wprost w ustawie, lecz w rozporządzeniu Rady Mini-strów.

Trybunał Konstytucyjny miał okazję ocenić konstytucyjność szczególnych zasad prawa spad-kowego dotyczących gospodarstw rolnych dopiero w niniejszej sprawie, w 2001 r. - na skutek wnio-sku Rzecznika Praw Obywatelskich i pytań prawnych sądów. Sentencja omawianego wyroku (stresz-czona niżej w sposób uproszczony) jest w wersji oficjalnej szczególnie skomplikowana z dwóch po-wodów.

Po pierwsze, inicjatorzy postępowania przed Trybunałem kwestionowali szereg przepisów, które ulegały zmianom; ich zarzuty dotyczyły wersji obowiązujących w różnych okresach. W odnie-sieniu do poszczególnych wersji wskazywali oni zróżnicowane wzorce kontroli. W sumie jako wzorce kontroli wskazano przepisy Konstytucji z 1997 r.: art. 21 ust. 1 (zasada ochrony własności i dziedzi-czenia), art. 64 ust. 1 (prawo każdego do własności i dziedziczenia), art. 64 ust. 2 (równa dla wszyst-kich ochrona tego prawa), art. 64 ust. 3 (zakaz pozaustawowego ograniczania własności i naruszenia jej istoty) i art. 31 ust. 3 (zasada proporcjonalności), a ponadto art. 1 Protokołu nr 1 do europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Po drugie, Trybunał Konstytucyjny dostrzegł, że orzeczenie przezeń o niekonstytucyjności za-skarżonych przepisów z mocą wsteczną (sięgającą okresów sprzed wejścia w życie omawianego wy-roku) musiałoby oznaczać pozbawienie bądź uszczuplenie praw już nabytych przez spadkobierców uprzywilejowanych na mocy zakwestionowanych przepisów, co samo w sobie byłoby niezgodne z Konstytucją. Dlatego Trybunał musiał - w sposób precedensowy - dokonać swoistego „podziału” konstytucyjnej oceny wadliwych przepisów w zależności od okresu, do którego miałby zastosowanie dany przepis. W odniesieniu do spadków otwartych przed dniem wejścia w życie (ogłoszenia w Dzienniku Ustaw) niniejszego wyroku Trybunał zdecydował się uznać wadliwe przepisy za zgodne z 3

Konstytucją ze względu na ochronę praw nabytych na ich podstawie. Inaczej rzecz ma się z oceną wadliwych przepisów w zakresie, w jakim miałyby one zastosowanie w przyszłości.

Wyjątkowo Trybunał nie odstąpił od nadania mocy wstecznej orzeczeniu o niekonstytucyjno-ści przepisu w punkcie 5 lit. a) sentencji wyroku, to jest w kwestii dziedziczenia - w okresie przed wejściem w życie noweli z 1982 r. - gospodarstwa rolnego przez Skarb Państwa wbrew interesom wszystkich żyjących spadkobierców z kręgu rodziny spadkodawcy. Było to możliwe dlatego, że w tym punkcie moc wsteczna wyroku nie koliduje z interesami osób prywatnych.

Omawiany wyrok jest w istocie równoznaczny z reformą rolnego prawa spadkowego, znoszą-cą selekcję spadkobierców powoływanych z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Wyrok nie narusza natomiast przepisów regulujących w sposób szczególny zapisy spadkowe, dział spadku w części dotyczącej gospodarstwa rolnego oraz ustalenie zachowku z gospodarstwa rolnego, których celem jest ograniczenie podziałów gospodarstw rolnych i obciążania ich spłatami.

ROZSTRZYGNIĘCIE

1. Art. 1058 kodeksu cywilnego (klauzula, że do dziedziczenia gospodarstw rol-nych stosuje się ogólne reguły prawa spadkowego ze zmianami wynikającymi z przepi-sów szczególnych tytułu X księgi czwartej kodeksu) nie narusza przepisów stanowiących wzorzec kontroli.

2. Art. 1059 kodeksu cywilnego (szczególne warunki, jakie muszą spełniać spad-kobiercy ustawowi, aby być powołani z ustawy do dziedziczenia gospodarstw rolnych): w brzmieniu nadanym przez nowelę z 1971 r. i w brzmieniu nadanym przez nowelę z 28 lipca 1990 r.

- nie narusza przepisów stanowiących wzorzec kontroli w zakresie, w którym odnosi się do spadków otwartych przed dniem ogłoszenia niniejszego wyroku w Dzien-niku Ustaw,

- jest niezgodny z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 21 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Kon-stytucji w zakresie, w którym odnosi się do spadków otwartych od tego dnia.

3. Art. 1060 kodeksu cywilnego w brzmieniu nadanym przez nowelę z 28 lipca 1990 r. (dziedziczenie ustawowe gospodarstwa rolnego przez wnuki spadkodawcy speł-niające szczególne warunki dziedziczenia gospodarstwa rolnego, gdy ich ojciec lub mat-ka nie mogą dziedziczyć gospodarstwa rolnego z powodu niespełnienia tych warunków)

- nie narusza przepisów stanowiących wzorzec kontroli w zakresie, w którym odnosi się do spadków otwartych przed dniem ogłoszenia niniejszego wyroku w Dzien-niku Ustaw,

- jest niezgodny z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 21 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Kon-stytucji w zakresie, w którym odnosi się do spadków otwartych od tego dnia.

4. Art. 1062 kodeksu cywilnego w brzmieniu nadanym przez nowelę z 28 lipca 1990 r. (dziedziczenie ustawowe gospodarstwa rolnego przez rodzeństwo spadkodawcy spełniające szczególne warunki do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, gdy zstępni spadkodawcy nie mogą dziedziczyć z powodu niespełnienia tych warunków)

- nie narusza przepisów stanowiących wzorzec kontroli w zakresie, w którym odnosi się do spadków otwartych przed dniem ogłoszenia niniejszego wyroku w Dzien-niku Ustaw, 4

- jest niezgodny z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 21 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Kon-stytucji w zakresie, w którym odnosi się do spadków otwartych od tego dnia.

5. Art. 1063 kodeksu cywilnego:

a) w brzmieniu ogłoszonym 18 maja 1964 r., a następnie zmienionym przez nowe-lę 26 października 1971 r., obowiązującym do czasu wejścia w życie noweli z 26 marca 1982 r. (dziedziczenie gospodarstwa rolnego przez Skarb Państwa, gdy spadkobiercy ustawowi z kręgu rodziny spadkodawcy nie spełniają szczególnych warunków dziedzi-czenia gospodarstwa rolnego albo gdy warunki te spełniają, ale wszyscy są niezdolni do pracy) jest niezgodny z art. 21 ust. 1 i 2 oraz z art. 64 ust. 1 i 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji;

b) w brzmieniu nadanym przez nowelę z 26 marca 1982 r. (dziedziczenie gospodarstwa rolnego na zasadach ogólnych prawa spadkowego, gdy żaden ze spadkobierców ustawowych nie spełnia szczególnych warunków do dziedziczenia gospodarstwa rolnego albo wszyscy oni są trwale niezdolni do pracy) nie narusza przepisów stanowiących wzorzec kontroli.

6. Art. 1064 kodeksu cywilnego w brzmieniu nadanym przez nowelę z 28 lipca 1990 r. (upoważnienie Rady Ministrów do sprecyzowania w rozporządzeniu niektórych ustawowych warunków ustawowego dziedziczenia gospodarstwa rolnego)

- nie narusza przepisów stanowiących wzorzec kontroli w zakresie, w którym odnosi się do spadków otwartych przed dniem ogłoszenia niniejszego wyroku w Dzien-niku Ustaw,

- jest niezgodny z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 21 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Kon-stytucji w zakresie, w którym odnosi się do spadków otwartych od tego dnia.

7. Art. 1066 kodeksu cywilnego (dwuczęściowa struktura sądowego stwierdzenia nabycia spadku, gdy do spadku należy gospodarstwo rolne: najpierw wskazanie spad-kobierców dziedziczących spadek na zasadach ogólnych i ich udziałów spadkowych, na-stępnie wskazanie spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne i ich udziałów w tym gospodarstwie) nie narusza przepisów stanowiących wzorzec kontroli.

8. Art. 1079 kodeksu cywilnego (zasada, że w ramach działu spadku udziały spadkobierców w gospodarstwie rolnym zalicza się na poczet ich udziałów w całości spadku) nie narusza przepisów stanowiących wzorzec kontroli.

9. Art. 1081 kodeksu cywilnego (szczególne zasady odpowiedzialności za długi spadkowe związane z gospodarstwem rolnym) nie narusza przepisów stanowiących wzo-rzec kontroli.

10. Art. 1082 kodeksu cywilnego (uwzględnianie szczególnych zasad dziedziczenia gospodarstwa rolnego przy ustalaniu zachowku) nie narusza przepisów stanowiących wzorzec kontroli.

11. Art. 1086 kodeksu cywilnego (klauzula odpowiedniego stosowania szczegól-nych zasad dziedziczenia gospodarstwa rolnego do dziedziczenia wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej) nie narusza przepisów stanowiących wzorzec kontro-li.

12. Art. 1087 kodeksu cywilnego (szczególne warunki dziedziczenia wkładu grun-towego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej)

- nie narusza przepisów stanowiących wzorzec kontroli w zakresie, w którym odnosi się do spadków otwartych przed dniem ogłoszenia niniejszego wyroku w Dzien-niku Ustaw, 5

- jest niezgodny z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 21 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Kon-stytucji w zakresie, w którym odnosi się do spadków otwartych od tego dnia.

13. Rozporządzenie Rady Ministrów z 12 grudnia 1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych

- nie narusza przepisów stanowiących wzorzec kontroli w zakresie, w którym odnosi się do spadków otwartych przed dniem ogłoszenia niniejszego wyroku w Dzien-niku Ustaw,

- jest niezgodne z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 21 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Kon-stytucji w zakresie, w którym odnosi się do spadków otwartych od tego dnia.

GŁÓWNE TEZY UZASADNIENIA

1. Przepisy, które zgodnie ze swą treścią wywołały przewidziany w nich skutek prawny, mogą być oceniane z punktu widzenia zgodności z obecnie obowiązującą Konstytucją RP, mimo że nie obowiązywała ona w dacie nastąpienia owego skutku, jeżeli w okresie obowiązywania nowej Konstytucji mogą być stosowane przez powołane do tego organy, a w szczególności stanowić podstawę prawną orzeczeń sądowych.

2. Utrata mocy obowiązującej przepisu jako przesłanka umorzenia postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK) następuje dopiero wówczas, gdy przepis ten nie może być stosowany do jakiejkolwiek sytuacji faktycznej. Badając, czy uchylony przepis może być nadal stosowany, należy kierować się treścią normy międzyczasowej (intertemporalnej).

3. Przepis art. 64 ust. 1 Konstytucji, odczytywany w kontekście art. 64 ust. 2 i art. 21 ust. 1, stanowi podstawę publicznego prawa podmiotowego, którego treścią jest gwarantowana konstytucyjnie wolność nabywania mienia, jego zachowania oraz dysponowania nim. Dysponowanie mieniem obejmuje w szczególności zbywanie go (w całości lub w części) w drodze dokonywania przez uprawnionego czynności inter vivos i mortis causa.

4. Omawiane konstytucyjne prawo podmiotowe należy do tych, których realizacja zakłada obowiązywanie regulacji ustawowej dotyczącej nie tylko jego ewentualnych ograniczeń (por. art. 31 ust. 3 i art. 64 ust. 3 Konstytucji), ale także - a nawet przede wszystkim - je-go treści.

5. Z art. 20, art. 21 oraz art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji wynika, że prawo dziedziczenia stanowi przede wszystkim gwarancję dla pozostawania własności w rękach prywatnych. Prawo własności przysługujące osobie fizycznej nie może wygasać w chwili jej śmierci, lecz powinno trwać nadal, co zakłada jego przejście na inną osobę lub osoby. Prawo dziedziczenia czyni własność prywatną instytucją trwałą, nieograniczoną czasowo. Inne natomiast prawa majątkowe mogą, ale nie muszą być ukształtowane jako prawa dziedziczne.

6. Konstytucyjne pojęcie dziedziczenia (art. 21 i 64) powinno być rozumiane w znaczeniu szerszym od przyjętego w przepisach prawa spadkowego. W szczególności Konstytucja nie zawiera nakazu przyjęcia w przepisach ustawowych konstrukcji spadku, rozumianego jako ogół praw i obowiązków majątkowych stanowiących przedmiot dziedziczenia, ani nie determinuje mechanizmu wstąpienia następców prawnych zmarłej osoby fizycznej w prawa i obowiązki, które przysługiwały jej do chwili śmierci.

7. Z art. 64 ust. 1 Konstytucji wynika adresowany do ustawodawcy zakaz pozbawiania jakiejś kategorii osób zdolności dziedziczenia, czyli możliwości nabycia własności i innych praw majątkowych po śmierci osoby, której przysługiwały one za życia. Przepis ten gwarantuje tylko prawo dziedziczenia pojmowane abstrakcyjnie: zapewnia on każdemu możliwość stania się następcą prawnym osoby zmarłej, ale nie gwarantuje nikomu uzyskania praw majątkowych w drodze dziedziczenia po określonym spadkodawcy.

8. Związek łączący kategorie własności i dziedziczenia (w świetle art. 21 ust. 1 oraz art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji) uzasadnia obowiązywanie nakazu uwzględniania przez ustawodaw-cę woli właściciela jako podstawowego czynnika rozstrzygającego o tym, komu mają w razie jego śmierci przypaść przedmioty tworzące jego majątek.

9. Ponieważ nie wszystkie osoby fizyczne są w stanie rozrządzić swym majątkiem na wypa-dek śmierci i nie wszystkie to czynią, ustawodawca powinien wprowadzić regulację sub-sydiarną w stosunku do dziedziczenia opartego na woli spadkodawcy, pozwalającą jedno-znacznie ustalić w konkretnym przypadku krąg spadkobierców. Konstytucja, choć wyzna-cza ustawodawcy pewne dyrektywy co do regulacji dziedziczenia ustawowego, nie formu-łuje (ani w art. 21 i 64, ani w art. 18 i 71) ścisłych i jednoznacznych norm pozwalających na określenie kręgu, kolejności powołania do spadku i wysokości udziałów spadkobier-ców ustawowych. Ustawodawca powinien przy tym respektować wartości konstytucyjne oraz założenie dostosowania porządku dziedziczenia do przypuszczalnej woli spadkodaw-cy.

10. Ze względu na funkcję porządkową instytucji dziedziczenia przejście własności osoby zmarłej na rzecz Skarbu Państwa lub innego podmiotu publicznego nie jest kategorycznie wykluczone, jednak może wchodzić w grę dopiero wówczas, gdy nie jest możliwe ustale-nie osób fizycznych, których następstwo prawne po zmarłym byłoby bardziej uzasadnione ze względu na bliskość stosunku łączącego je ze spadkodawcą.

11. Ponieważ w przypadku dziedziczenia ustawowego sam ustawodawca kształtuje, w pew-nym sensie w zastępstwie spadkodawcy, krąg osób nabywających majątek spadkowy, może on realizować przy tej okazji również inne - obok „odkrycia” woli osoby zmarłej - konstytucyjnie uzasadnione cele. Zakres swobody ustawodawcy dopuszcza wówczas tak-że idącą dalej niż w przypadku dziedziczenia opartego na woli spadkodawcy ingerencję co do reżimu prawnego poszczególnych składników majątku osoby zmarłej.

12. Ewentualne modyfikacje ogólnych zasad prawa spadkowego dotyczące gospodarstw rol-nych nie mogą być dowolne, lecz powinny służyć praktycznej realizacji zasady wyrażonej w art. 23 Konstytucji, zgodnie z którą gospodarstwo rodzinne jest podstawą ustroju rolne-go państwa. Gospodarstwo rodzinne nie jest przy tym celem samym w sobie, lecz powin-no stanowić efektywną formę gospodarowania.

13. Ze zdania drugiego art. 23 Konstytucji wynika zakaz eliminacji instytucji dziedziczenia w regulacji własności gospodarstw rolnych, jak również wprowadzenia do niej takich roz-wiązań, które wykluczałyby swobodę testowania lub równą ochronę praw wszystkich spadkobierców.

14. W przypadku dziedziczenia przedsiębiorstw (których szczególnym rodzajem są gospodar-stwa rolne) interes publiczny, o którym mowa w art. 22 Konstytucji, może przemawiać za tym, aby w pewnych sytuacjach pozostawały one w niepodzielnym władaniu jednej tylko osoby.

15. Wynikająca z art. 64 ust. 2 Konstytucji zasada równej ochrony prawa dziedziczenia pole-ga nie tylko na zapewnieniu osobom uprawnionym tych samych prawnych środków ochrony w sytuacji powołania do dziedziczenia kilku osób, lecz także na tym, iż osoby te mają prawo do uzyskania na analogicznych warunkach przysporzenia majątkowego od-powiedniego do ich udziału w spadku i wartości majątku spadkowego.

16. Powyższa zasada nie oznacza równości praw spadkobierców i nie ma charakteru absolut-nego. Zróżnicowanie może wynikać w szczególności z woli spadkodawcy, a także z fak-tycznej lub prawnej niemożności zapewnienia im takich samych praw do wszystkich przedmiotów wchodzących w skład spadku. Nie jest też wykluczone ograniczenie wyso-kości spłat należnych od spadkobiercy uzyskującego gospodarstwo rolne w wyniku działu spadku ani rozłożenie w czasie ich płatności, jeżeli uzasadnione jest to potrzebą ochrony rodzinnego charakteru danego gospodarstwa lub zapewnienia prawidłowego i racjonalne-go gospodarowania.

17. Samo powołanie przez ustawę do dziedziczenia gospodarstwa rolnego innych osób niż co do reszty majątku spadkowego nie musi być uznane za naruszenie art. 64 ust. 1 i art. 21 ust. 1 Konstytucji. Jednakże regulacja przyjęta w art. 1059 kodeksu cywilnego w brzmie-niu nadanym przez ustawę nowelizującą z 28 lipca 1990 r., w powiązaniu z art. 1060 i 1062 k.c., i analogicznie także w art. 1087 k.c. (dotyczącym wkładów gruntowych w rol-niczych spółdzielniach produkcyjnych) nie spełnia wymagań wynikających z art. 64 ust. 2 Konstytucji.

18. Argumenty, które przemawiają za niekonstytucyjnością wyżej wymienionych przepisów kodeksu cywilnego w brzmieniu obowiązującym w dacie wydania wyroku, w jeszcze większym stopniu odnoszą się do reguł dziedziczenia gospodarstw rolnych obowiązują-cych w okresie od wejścia w życie ustawy z 26 października 1971 r. zmieniającej kodeks cywilny do wejścia w życie ustawy nowelizującej z 26 marca 1982 r. Decydujące znacze-nie ma to, że zawężenie kręgu spadkobierców ustawowych dziedziczących gospodarstwo rolne powodowało rozszerzenie zakresu sytuacji, w których gospodarstwo rolne dziedzi-czy z mocy ustawy Skarb Państwa (art. 1063 k.c. w brzmieniu wówczas obwiązującym).

19. Zasada nienadawania prawu mocy wstecznej, chociaż nie ma charakteru bezwzględnego, należy do fundamentalnych elementów koncepcji państwa prawnego, przyjętej w art. 2 Konstytucji. Wynikający z niej zakaz jest adresowany nie tylko do organów sprawujących władzę ustawodawczą, lecz także do Trybunału Konstytucyjnego, który ma kompetencję do pozbawienia całości lub części aktu normatywnego mocy obowiązującej, a tym samym do spowodowania zmiany stanu prawnego.

20. Orzekając w kwestii zgodności z Konstytucją przepisów, które zostały zakwestionowane w niniejszej sprawie, Trybunał Konstytucyjny musi brać pod uwagę, że poddanie spad-ków otwartych przed ogłoszeniem wyroku w Dzienniku Ustaw stanowi prawnemu zmie-nionemu w wyniku tego wyroku nieuchronnie prowadziłoby do kolizji z zasadami konsty-tucyjnymi, w szczególności chroniącymi bezpieczeństwo prawne i zaufanie do prawa. Dlatego Trybunał uznał za uzasadnione zminimalizowanie oddziaływania wydanego w niniejszej sprawie wyroku na ukształtowane już stosunki prawne, przyjmując jako kryte-rium rozgraniczające chwilę otwarcia spadku.

21. Powyższe ograniczenie zakresu czasowego stwierdzonej niezgodności z Konstytucją nie odnosi się do art. 1063 kodeksu cywilnego w brzmieniu pierwotnym, a następnie uzupeł-nionym przez ustawę nowelizującą z 26 października 1971 r. (obowiązującym do 6 kwiet-nia 1982 r.), zgodnie z którym w określonych sytuacjach gospodarstwo rolne (lub wkład gruntowy) stanowiące własność osoby fizycznej przypadało Skarbowi Państwa, mimo że nie był on powołany z ustawy do dziedziczenia całości spadku. Celem tego przepisu było bowiem przejmowanie nieruchomości rolnych przez państwo (swego rodzaju wywłasz-czenie), co narusza istotę prawa dziedziczenia (por. tezę 5).

8

22. Z art. 31 ust. 3 Konstytucji wynika, że ukształtowanie prawa podmiotowego mającego wymiar konstytucyjny powinno być dokonane bezpośrednio w ustawie; nie jest dopusz-czalne przekazanie do rozporządzenia zasadniczych elementów takiej regulacji.

23. Przepis art. 1064 kodeksu cywilnego w brzmieniu nadanym ustawą nowelizującą z 28 lipca 1990 r. narusza konstytucyjnie określoną relację ustawa - akt podustawowy w sferze wolności i praw człowieka i obywatela (art. 31 ust. 3 Konstytucji), skoro w istocie regula-cja przewidziana w rozporządzeniu ma znaczenie decydujące, bez niej bowiem korzysta-nie z konstytucyjnie poręczonego prawa dziedziczenia nie jest w ogóle możliwe.

24. Pozbawienie mocy obowiązującej przepisu upoważniającego z powodu jego niezgodności z konstytucją nieuchronnie pociąga za sobą utratę mocy obowiązującej wydanych na jego podstawie przepisów wykonawczych.

25. Naruszenia zasady powszechności w korzystaniu z wolności i praw zapewnionych w Konstytucji, wyrażonej w art. 37 (w związku z art. 32 i art. 64 ust. 2), w zakresie unor-mowania dziedziczenia gospodarstw rolnych można dopatrywać się jedynie w art. XXIII przepisów wprowadzających kodeks cywilny. Wobec jednak związania Trybunału Kon-stytucyjnego granicami pytania prawnego (art. 66 ustawy o TK) kwestia ta musi pozostać poza zakresem rozpoznania.

26. Instytucja zachowku pozostaje w związku z nakazem ochrony małżeństwa, rodzicielstwa i rodziny (art. 18 i 71 Konstytucji). W odróżnieniu jednak od prawa dziedziczenia Konsty-tucja nie ustanawia gwarancji dla samej instytucji zachowku, w szczególności nie nakazu-je jej wprowadzenia, a tym bardziej nie determinuje ani jej kształtu, ani kręgu osób uprawnionych. Konstytucja nie rozstrzyga również, czy prawo do zachowku powinno do-tyczyć całego majątku należącego do spadkodawcy, czy też tylko niektórych składników tego majątku.

27. Treść art. 1 protokołu nr 1 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności przewiduje ochronę prawa każdego do niezakłóconego korzystania ze swego mienia; przepis ten ma zastosowanie tylko do własności przysługującej w danej chwili określonej osobie, nie gwarantuje natomiast prawa do nabywania mienia zarówno w dro-dze dziedziczenia, jak i w inny sposób. Ochroną ustanowioną przez wspomniany art. 1 ob-jęta jest swoboda rozrządzania własnym majątkiem na wypadek śmierci, nikt natomiast nie może powoływać się na ten przepis jako podstawę roszczeń do nabycia majątku osoby zmarłej.

28. Bezpośredniość stosowania Konstytucji (art. 8 ust. 2) nie oznacza kompetencji do kontroli konstytucyjności obowiązującego ustawodawstwa przez sądy i inne organy powołane do stosowania prawa. Przepis art. 188 Konstytucji zastrzega do wyłącznej kompetencji Try-bunału Konstytucyjnego orzekanie w wymienionych w nim sprawach.

29. Przepis art. 178 ust. 1 Konstytucji, przewidujący podległość sędziów Konstytucji i usta-wom, dopełnia regulację przewidzianą w art. 193 Konstytucji; wynika z nich powinność skorzystania z przyznanej w art. 193 możliwości w każdym przypadku, gdy sąd orzekają-cy dojdzie do przekonania, że norma stanowiąca podstawę orzekania jest sprzeczna z Konstytucją. Domniemanie zgodności ustawy z Konstytucją może być obalone jedynie wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego, a związanie sędziego ustawą obowiązuje dopóty, dopóki ustawie tej przysługuje moc obowiązująca.

30. Eliminacja z porządku prawnego określonych przepisów uznanych przez Trybunał Kon-stytucyjny za niezgodne z Konstytucją może powodować, że również obowiązywanie nie-których uregulowań przewidzianych w innych przepisach zostanie pozbawione uzasadnienia. Jednak ustalenie, że dany przepis staje się zbędny w wyniku orzeczenia Trybunału, nie oznacza, że tym samym jest on niezgodny z Konstytucją.

Przepisy Konstytucji i ustawy o TK Konstytucja Art. 2. Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecz-nej. Art. 8. […] 2. Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej. Art. 18. Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej. Art. 20. Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej. Art. 21. 1. Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia. 2. Wywłaszczenie jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem. Art. 22. Ograniczenie wolności działalności gospodarczej jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny. Art. 23. Podstawą ustroju rolnego państwa jest gospodarstwo rodzinne. Zasada ta nie narusza postanowień art. 21 i art. 22. Art. 31. […] 3. Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Art. 32. 1. Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. 2. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Art. 37. 1. Kto znajduje się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej, korzysta z wolności i praw zapewnionych w Konstytucji. 2. Wyjątki od tej zasady, odnoszące się do cudzoziemców, określa ustawa. Art. 64. 1. Każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia. 2. Własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej. 3. Własność może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własności. Art. 71. 1. Państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny. Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz pu-blicznych. 2. Matka przed i po urodzeniu dziecka ma prawo do szczególnej pomocy władz publicznych, której zakres określa ustawa. Art. 178. 1. Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Art. 188. Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach: 1) zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją, 2) zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, 3) zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami, 4) zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych, 5) skargi konstytucyjnej, o której mowa w art. 79 ust. 1. Art. 193. Każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzy-gnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Ustawa o TK Art. 39. 1. Trybunał umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie: […] 3) jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał. Art. 66. Trybunał orzekając jest związany granicami wniosku, pytania prawnego lub skargi.

---