Wielki rozwój epiki rycerskiej wystąpił we Francji w postaci tzw. chansons de geste, tj. “pieśni o czynach”. (“geste” - od łac. “czyny”, oznaczało historię. Chodzi więc o pieśni oparte na faktach historycznych albo podawanych za historyczne. Później nazwa ta określała poematy epickie, a także zespoły tradycji epickich - swoisty odpowiednik “cyklu”).
Powstały w IX w., dzięki gawiedzi gromadzącej się wokół świątyń i w obszernych gospodach utrzymywanych przez klasztory na szlakach pielgrzymek i wypraw krzyżowych. Odpoczywającym historie opowiadali pielgrzymi ilustrując je relikwiami, wskazując na ruiny czy grobowce. To tworzywo epickie i masy słuchaczy przyciągnęły poetów - truwerów. Ci zarówno świeccy jak i duchowni, układali opowieści i sprzedawali je pieśniarzom - żonglerom. Odtwórcy docierali z utworami w najdalsze krańce Europy a wykonywali je akompaniując sobie na wioli.
Najbardziej znane cykle pieśni rycerskich:
Cykl o rycerzach okrągłego stołu
Cykl królewski - poświecony dynastii Karolingów,
Cykl Wilhelma - opowieści o walkach rycerzy z Langwedocji i Prowansji z Saracenami,
Cykl Doona z Moguncji - cykl zdrajców, opiewający zbuntowanych wasali.
Średniowieczna literatura narracyjna oprócz pieśni rycerskich obejmowała także inne cykle: — cykl wypraw krzyżowych, — cykl starożytny i — cykl bretoński, który wprowadził do literatury francuskiej pojęcie wszechpotężnej miłości i poczucie tajemnicy dzięki takim utworom jak:
poematy miłosne (“Powieść o Tristanie i Izoldzie”, pieśni Marii z Francji)
powieści awanturnicze osnute wokół postaci legendarnego króla Artura. Tu autor najlepszych - Chré tien z Troyes (XII w.), pisarz o umysłowości wybitnie trzeźwej, nie rozumie wyobraźni celtyckiej i pozbawia je poezji; spod jego pióra przygody te staja się przede wszystkim dziwaczne, on snuje na ich tle spostrzeżenia realistyczne, daje wyraz swoim zamiłowaniem arystokratycznym i przedstawia koncepcję miłości dwornej zaczerpniętą bezpośrednio od trubadurów z południa Francji. Wyznacza kobiecie miejsce honorowe w społeczeństwie
powieści mistyczne
Tematyka epicka zrodziła literaturę historyczną, tematyka bretońska - dała początek nowoczesnej powieści.
Najwięcej utworów wywodzi się z opowieści rozpowszechnionych na północy Francji, rozpowszechnianych przez harfiarzy bretońskich. Przygody ich bohaterów: Tristana i Izoldy, króla Artura i Ginewry, Lancelota, Iwena, Percevala - były dziwne i romantyczne. Tak powstał cykl powieści bretońskich.
Pieśń o Rycerzach Okrągłego Stołu
Tło opowieści jest wątłe: w 778 Karol Wlk wraca z Hiszpanii po zwycięskiej wyprawie przeciwko Saracenom. Podczas przejścia przez Pireneje tylna straż jego wojsk zostaje zaatakowana i zmasakrowana przez górali baskijskich. W bitwie poległo wielu rycerzy, wśród nich Hrolandus, z zwierzchnik marchii bretońskiej. Ok. 300 lat przetrwała pamięć o tym w okolicach Roncevaux (hiszp. Roncesvalles) i w wielu kościołach Gaskonii, gdzie pokazywano grobowce poległych. Tradycje te miały charakter lokalny. W IX w. pod wpływem opactwa w Cluny coraz częstsze stały się wyprawy zbrojne przeciw Saracenom w Hiszpanii. W ślad za rycerstwem ciągnęły tłumy pielgrzymów do grobu św. Jakuba, w Composteli, w Galicji (kraina w pn.-zach. Hiszpanii; ob. miasto nosi nazwę Santiago de Compostela). Chciwie słuchali opowieści o cesarzu, który wędrował tą samą drogą. W Blaye, w kościele św. Romana oglądali białe trumny: Oliwiera, Rolanda i Turpina. W Bordeux księża z kościoła św. Seweryna pokazywali im róg Rolanda, zw. “olifantem”. W górach pomiędzy Saint-Jean-Pied-de-de-Port a Roncevaux, stał na wzniesieniu krzyż górujący nad górskim krajobrazem, a postawiony tam rzekomo przez Karola Wlk
Genialny poeta o nieznanym imieniu (pieśń jedynie kończy zdanie: “Tu kończy się pieśń, którą Turold spisał”)., opierając się na podaniu o bitwie w Roncevaux, stworzył wspaniałe dzieło, w którym opiewał bohaterską misję Francji przesuwając ją wstecz o 300 z górą lat.
Utwór powstał na pocz. XII w, i odpowiada wyobraźni naiwnych ludzi tamtych czasów, dlatego nie należy szukać w nim prawdy historycznej. Chrześcijańscy Baskowie zostali w poemacie Saracenami, z którymi w XII w. toczono wojnę. Król Karol Wlk (który w 778 r. miał 36 lat) tu jest dwóchsetletnim starcem, sędziwym cesarzem, majestatycznym wcieleniem chrześcijańskiej władzy monarszej. Roland - męczennikiem, niewiele ma wspólnego z hrabią karolińskim, prezentuje jednak wzniosłą koncepcję honoru feudalnego i płomienną wiarę, co czyni zeń ideał rycerza dwunastowiecznego. Ganelon - wprowadzony dla zadośćuczynienia dumie narodowej, według której klęskę może usprawiedliwić tylko zdrada. Arcybiskup Turpin - nadaje wojnie charakter krucjaty.
Poemat napisany jest 10-zgłoskowcem, z asonansami.
Ma bardzo przejrzystą kompozycję: — ekspozycja (przygotowanie do zemsty), — akcja centralna (śmierć Rolanda), — rozwiązanie (zemsta Karola Wlk). Brak jakiejkolwiek akcji pobocznej. Autor chętnie używa kontrastów, przeciwstawień (antytezy to jego ulubiony środek artystyczny). Podzielił poemat na nierówne strofy.
Anonimowy autor potrafi przedstawić dwa piękne krajobrazy: Port de Cize (ob. Saint-Jean-Pied-dePort w Pirenejach, nieopodal przełęczy Roncevaux) - surowe góry i Roncevaux - uroczą dolinę, gdzie wierzchowce mogą galopować. Poza tym zadawala się ogólnikami.. Obrazy w Pieśni należą do rzadkości, autor podaje fakty. Brak mu też wynalazczości językowej.
Tristan i Izolda
Starofrancuski romans występujący w różnych wersjach językowych i tematycznych
Ze średniowiecza pochodzą dwie wierszowane redakcje: z XII w. oraz jedna prozaiczna z XII w. oparta na wcześniejszym, nieznanym tekście.
Od XIII w, tłumaczono je na inne języki, dużą popularność zyskała w okresie romantyzmu (Ryszard Wagner).
W 1900 r. francuski romanista Joseph Bedlé r opracował, w oparciu o zachowane fragmenty średniowieczne, prozaiczną wersję “Tristana i Izoldy”.
Legenda oparta jest na podaniach celtyckich (Celtowie - lud indoeuropejski, który w I tyś. p.n.e znad górnego Renu, Dunaju i Menu, wyruszył do gali, Brytanii, Irlandii, Czech i pd. Polski.
Tristan z Lonii, siostrzeniec króla Kornwalii - marka, to dzielny i szlachetny rycerz. Uwolnił kraj od irlandzkiego potwora, Morhołta, któremu co rok składano daninę z trzystu chłopców i trzystu dziewczyn. Niestety w walce Tristan został raniony zatrutym jadem mieczem. Rana nie goiła się i cuchnęła tak okropnie, że młodzieniec poprosił wuja Marka, by umieszczono go w łódce bez żagla i wioseł, i pozostawiono woli prądów morskich. Fale zaniosły łódkę do Irlandii. Tam siostrzenica zabitego potwora, Jasnowłosa Izolda, nie zdając sobie kim jest ranny, wyleczyła go.
Rycerz powrócił do Kornwalii, by po jakimś czasie powrócić do Izoldy, tym razem po to, aby zabrać ją dla króla Marka. Na statku, którym płynęli, wypili przez nieostrożność “wino nasycone ziołami”, a przygotowane przez matkę Izoldy, aby związać na zawsze młodą dziewczynę ze starym królem. Między młodymi zawiązała się wielka miłość, której nic nie potrafiła pokonać.
Król Marek pokochał jasnowłosą od pierwszego wejrzenia, a po pewnym czasie poślubił. Jednak kochankowie nie byli w stanie opanować uczuć sprowadzonych miłosnym napojem. Wrogowie donieśli królowi o tajemniczych spotkaniach. Ten, zapłonął gniewem i zagroził kochankom śmiercią Wówczas Tristan i Izolda skryli się w lesie i tam wiedli pustelnicze życie.
Czas umorzył gniew władcy i Jasnowłosa Izolda powróciła do męża. Tristan zaś wyjechał do Bretanii ożenił się z Izolda o Białych dłoniach. Daremnie jednak usiłował zapomnieć o dawnej kochance. Ranny w walce i pewny śmierci wysłał Kaheredyna, brata swej żony, do Izoldy Jasnowłosej. W tajemnicy poprosił go, aby wywiesił biały żagiel, jeśli będzie wracał z królową, a czarny, jeśli ona nie będzie mogła przybyć Przez długie dni wypatrywał żagla, aż wreszcie zabrakło mu sił, by podnieść się z łoża.
Izolda o Białych Dłoniach podsłuchała rozmowę Tristana z bratem. Gdy ujrzała okręt z białym żaglem zemściła się, oznajmiając mężowi, że widzi czarny. Tristan nie miał już sił, aby utrzymać uchodzące życie.
Izolda jasnowłosa ujrzawszy martwego Tristana, położyła się na nim i zakończyła swoje życie
Narratorem poematu jest średniowieczny bard, Truwer
Utwór to poetycka, baśniowa opowieść o miłości wiarołomnej, występnej, nie znającej granic, sięgającej za grób.
Tristan i Izolda, poddani nie pokonanej namiętności, stali się symbolem kochanków ucieleśniających szczęście i cierpienie miłości.
F. Villon “Wielki Testament”
Franciszek Villon (1431 - 1463) pochodził z ubogiej rodziny z Moncorbier koło Paryża. Po śmierci ojca wychowaniem chłopca zajął się krewny, kanonik Wilhelm Villon, który pragnął uczynić zeń duchownego. W 1449 r. chłopiec ukończył wydział sztuk pięknych i otrzymał tytuł bakałarza. Nie ziściły się jednak marzenia wuja, młodzieniec lubił zabawę, kobiety i alkohol. W obronie swojego życia został nawet mimowolnym zabójcą. Został włóczęga, banitą i tylko przypadek sprawił, że umknął szubienicy.
Nieśmiertelną sławę przyniosły mu dwa wielkie poematy: “Mój Testament” (“Legaty mistrza Franciszka Villona”) oraz “Wielki testament”, które pomimo, iż zostały napisane w średniowieczu, daleko odbiegają od założeń tej epoki.
“Wielki Testament” - poemat - pamiętnik poety, w którym fakty z życia łącza się z poetycka wizją świata, często fantastyczna.
Zaczyna od rozważań nad swoja szalona młodością i przemijaniem życia Wyznacza wykonawców testamentu, miejsce, gdzie ma zostać pochowany - kaplicę Saint Avoye.
Wymienia również to, co pozostawia po sobie: “niewiele szyldów, dwie okulary, miecz” oraz odpust przywieziony z Rzymu, prawo do tytułu ławnika, które otrzymał jako “dziecię Paryża”.
Monotonię poematu przerywają ballady. Niektóre z nich należą do arcydzieł, tak jak “Ballada o paniach minionego czasu” - napisana na prośbę matki, aby ubłagać łaski Najświętszej panny. Wymienione w wierszu kobiety znane są z historii, mitologii, bądź z francuskich poematów rycerskich. Były niegdyś piękne, kochane i na ich cześć układano pieśni. Jednak czas upływa nieubłaganie, młodość mija niczym zeszłoroczny śnieg.
Utwór ten to dzieło oryginalne i nowatorskie. O oryginalności stanowi przede wszystkim zmienność nastroju, “Śmieje się przez łzy” mówi Villon i to stało się jego dewizą.
O związku utworu ze odrodzeniem stanowi przede wszystkim jego forma - ludowa wizja człowieka i życia, która wyraża się w ukazaniu tego, co w człowieku groteskowe, kalekie, niekiedy potworne (dysharmonia), w myśleniu mitologicznym, magicznym i baśniowym, w zgodzie na świat, jaki jest, obok wiary w przyrodzoną dobroć natury ludzkiej, oraz w bohaterze, który jest rubaszny i bliski śmierci