Praca licencjacka, ROZDZIA˙ I


WSTĘP

Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych jest jednym z elementów transformacji społeczno-gospodarczo-ustawowej w naszym kraju. Proces ten został zapoczątkowany w roku 1990. Od 30 listopada 1990 r. rozpoczęła się prywatyzacja metodą oferty publicznej pierwszych pięciu przedsiębiorstw państwowych, tzw “pierwszej piątki”. Ministerstwo przekształceń własnościowych przeprowadziło szeroką akcję propagandową mającą zachęcić potencjalnych inwestorów - głównie drobnych - do zakupu akcji i poznania siły swoich pieniędzy. Prywatyzacja stała się bodźcem do rozwoju w Polsce rynku kapitałowego i powstania Giełdy Papierów Wartościowych, na której już w roku 1992 było notowane szesnaście spółek akcyjnych powstałych z przekształcenia przedsiębiorstw państwowych. Na koniec roku 1998 odnotowano ich ponad 180. Są to przedsiębiorstwa należące niegdyś do Skarbu Państwa, ale także zakłady ubezpieczeń jak np. WARTA oraz spółki z o. o. przekształcone w spółki S. A. np. ZASADA S. A.

Celem pracy jest próba kompleksowego przedstawienia procesów prywatyzacji, różnych jej sposobów oraz odpowiedzi na pytania w jaki sposób prywatyzacja przyczynia się do poprawy efektywności gospodarowania majątkiem narodowym?

Ponieważ prywatyzacja jest w Polsce zjawiskiem stosunkowo nowym, wydaje się celowym pokazanie, jak rozumie się ją w innych państwach a jak w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem problemu wyceny przedsiębiorstw. Problemy te zostały przedstawione na przykładzie procesu prywatyzacji Telekomunikacji Polskiej S. A.

Znalezienie odpowiedzi na postawione w założeniach pracy pytanie zostało poprzedzone próbą wyjaśnienia znaczenia prywatyzacji i rozumienia tego procesu w krajach wysoko rozwiniętych.

Praca składa się z trzech rozdziałów. Rozdział pierwszy zawiera krótką charakterystykę podstaw prawnych prywatyzacji w Polsce.

Rozdział drugi został w całości poświęcony wycenie przedsiębiorstwa. Przeprowadzanie wycen w wielu przypadkach pochłania wielkie koszty. Jest to jedną z przyczyn ograniczenia planowanych dochodów budżetu z tytułu prywatyzacji.

W rozdziale drugim, oprócz opisu podstawowych metod wyceny i ich funkcji, przedstawione zostały także prawne unormowania wyceny w Polsce i wybranych państwach zachodnich.

Rozdziały I i II zawierają głównie wiedzę teoretyczną.

Rozdział trzeci przedstawia ocenę kondycji ekonomicznej Telekomunikacji Polskiej S. A., opis procesu prywatyzacji firmy a także wnioski dotyczące jej skutków ekonomicznych. Zawiera również kilka generalnych uwag odnośnie funkcjonującego rynku kapitałowego i jego instytucji.

Metodologia została oparta na analizie: literatury przedmiotu, dokumentów wewnętrznych przedsiębiorstwa oraz syntetycznych uogólnień jak wnioskowanie indukcyjne. Podstawowymi wskaźnikami przy pomocy których dokonano oceny efektywności procesu przekształcenia były takie wskaźniki jak: stosunek ceny emisyjnej do wartości księgowej, wskaźnik rentowności aktywów (tzw. ROA), wskaźnik rentowności kapitału własnego.

Podczas pisania niniejszej pracy główny problem stanowiło dotarcie do źródeł informacji. Literatura przedmiotu jest w dalszym ciągu stosunkowo uboga. Brakuje zwartych pozycji książkowych dotyczących prywatyzacji w Polsce choć od roku 1990 dokonał się ogromny postęp w tej dziedzinie. Poradniki i rozmaite broszury kierowane są głównie dla ludzi zawodowo zajmujących się tematem prywatyzacji lub chcących zwiększyć swój kapitał poprzez inwestycje w papiery wartościowe. Natomiast brak jest pozycji o charakterze popularnonaukowym kierowanych dla szerszego kręgu czytelników. Cytowana kilkakrotnie w rozdziale pierwszym książka Emmanuela S. Sarvasa “Prywatyzacja. Klucz do lepszego rządzenia” wydana przez PWE, przybliża zagadnienia związane z opisywanym tematem, jednak większość znajdujących się w niej informacji nie przystaje do polskiej rzeczywistości. Prywatyzacja w Polsce wciąż stwarza wiele problemów o czym świadczy incydent z 1998 r. dotyczący sprzedaży “Domów Centrum”.

Większe możliwości poznania procesów prywatyzacji dają prasowe publikacje pojawiające się w gazetach i w czasopismach. Ponieważ ich rzetelność jest ograniczona wykorzystano głównie artykuły publikowane w periodyku “Rzeczypospolitej”.

Źródłem informacji wykorzystywanych podczas pisania niniejszej pracy były również akty prawne do roku 1998 publikowane w Dzienniku Ustaw oraz Monitorze Polskim. Istotną pozycją mającą ogromne znaczenie dla tej pracy było wykorzystanie w niej danych pochodzących bezpośrednio od Telekomunikacji Polskiej S. A. zawartych w Prospekcie Emisyjnym z dnia 29. 06. 1998 r.

R O Z D Z I A Ł I

PRYWATYZACJA, JEJ CELE, SPOSOBY ORAZ PRZESZKODY I BARIERY

1.1 Przesłanki prywatyzacji i motywy jej przeprowadzania.

Proces prywatyzacji rozpoczął się w Polsce w roku 1990, jednak już w połowie lat osiemdziesiątych zauważalne były pewne jej zapowiedzi. W kilku krajach socjalistycznych, między innymi w Polsce, zaczęto wprowadzać rozwiązania mające ożywić gospodarkę. Przykładem takich działań było zezwolenie na powstawanie firm prywatnych i tworzenie przez nie joint-ventures z partnerami zagranicznymi, co miało być dla firm zachodnich bodźcem do inwestowania w krajach Europy Wschodniej. Konsekwencją tego procesu, określonego terminem “urynkowienie'' było ujawnienie się, w ograniczonym zakresie, mechanizmów rynkowych.

Prywatyzacja traktowana jako jeden z głównych elementów transformacji społeczno - ustrojowej w naszym kraju, jest postrzegana w świadomości społecznej bardzo sceptycznie głównie z uwagi na rosnące bezrobocie i spadek poziomu życia. Stanowisko takie umacnia informacje o licznych nieprawidłowościach tego procesu. Istotne znaczenie ma także brak informacji na temat prywatyzacji, zwłaszcza w wypadku załóg przedsiębiorstw państwowych, które mają zostać sprywatyzowane.

Na świecie termin “prywatyzacja” jest znany od wielu lat. Wg definicji słownika “New Collegiate Dictionary” Webstera oznacza on: “czynić prywatnym, a szczególnie zmieniać kontrolę nad działalnością gospodarczą lub produkcyjną, albo też zmieniać własność ze społecznej na prywatną.”

Obecnie termin “prywatyzacja” ma szersze znaczenie.

W gospodarkach krajów wysoko rozwiniętych oznacza nowy sposób widzenia potrzeb społecznych i nowy sposób myślenia o roli rządu w ich zaspokajaniu. W praktyce powoduje to kładzenie większego nacisku na prywatne instytucje i równocześnie rzadsze odwoływanie się do administracji państwowej w kwestii zaspokajania potrzeb społecznych. Prywatyzacja oznacza podejmowanie działań ograniczających udział rządu w działalności lub we własności zasobów na rzecz sektora prywatnego.

Prywatyzacja odbywa się w różnych formach. Jest nią przede wszystkim sprzedaż lub denacjonalizacja przedsiębiorstw państwowych.

Zawieranie umów z prywatnymi firmami o budowę lub obsługę infrastruktury publicznej /na przykład ulic lub sieci wodociągowej/ także nazywa się prywatyzacją. Wg niektórych ekonomistów jest nią również zawieranie umów z instytucjami typu non - profit /działającymi nie dla zysku/ o dostawę posiłków dla ludzi starszych, nie opuszczających mieszkań, czy prowadzenie dla nich domów dziennego pobytu.

Jak widać, rozumienie prywatyzacji jest na świecie szersze, niż w naszym kraju.

Prywatyzacja ma swoich zwolenników jak i przeciwników. Do zwolenników można zaliczyć m. in. amerykańskiego autora Emanuela S. Savasa, który twierdzi, że proces ten wynika z czterech motywów.

Tablica 1

MOTYWY PRYWATYZACJI

MOTYW

CEL

UZASADNIENIE

Pragmatyczny

Ideologiczny

Ekonomiczny

Populistyczny

Skuteczniejsze rządzenie

Zmniejszenie wpływu rządu

Zwiększenie udziału firm prywatnych w wydatkach publicznych

Zwiększenie wpływu społeczeństwa na wybór i realizację świadczeń społ. i ograniczenie biurokracji.

Rozsądna prywatyzacja prowadzi do większej efektywności świadczeń społecznych.

Rząd jest zbyt wielki, zbyt silny, nadmiernie ingerujący w życie poszczególnych ludzi i dlatego stanowi zagrożenie demokracji. Decyzje rządu są uwarunkowane politycznie, dlatego z natury są mniej godne zaufania niż rozstrzygnięcia wolnego rynku.

Wydatki rządu obciążają znaczną część gospodarki, większość z nich może i powinna być skierowana do firm prywatnych. Przedsiębiorstwa i majątek stanowiący własność państwa mogłyby być lepiej wykorzystane po przesunięciu ich do sektora prywatnego.

Obywatele mają wpływ na realizację należnych im świadczeń oraz możliwość wyboru firmy, która będzie je realizowała.

1.2 Sposoby prywatyzacji.

Zdaniem zwolenników doktryny liberalnej, prywatyzacja realizowana jest w czterech dziedzinach, którymi są:

odciążanie rządu,

przyjmowanie rozwiązań w minimalnym stopniu angażujących rząd,

instytucjonalizację żądania opłat za usługi od użytkowników,

tworzenie konkurencji.

Ad. a. Rząd powinien zachęcać rynek i tworzące się organizacje społeczne do dostarczania tych dóbr i usług, które dotychczas były domeną państwa. Oznacza to odciążenie rządu z działalności gospodarczej. Zmniejszanie obciążeń może odbywać się przez wycofywanie, zaniechanie działań, dostosowywanie i stopniowe zastępowanie działań rządu przez rynek i nowo powstałe organizacje. Ważnym elementem tego procesu jest denacjonalizacja przedsiębiorstw państwowych.

Ad. b. Tam, gdzie niezbędne jest trwałe zaangażowanie władzy w określoną działalność jej rola powinna być redukowana przez szersze wykorzystywanie sektora prywatnego. Oprócz tego, poszczególne przedsięwzięcia powinny być delegowane na niższe szczeble władzy, aby mogły być finansowane i administrowane z miejsc leżących bliżej ludzi, którym mają służyć.

Ad. c. Powinno się nakładać opłaty na użytkowników dóbr i usług wszędzie tam, gdzie jest to możliwe, aby rząd mógł poznać rzeczywisty koszt świadczonych usług; będzie to stymulować zainteresowanie rozwiązaniami alternatywnymi.

Ad. d. Należy umożliwić i popierać konkurencję wszędzie tam, gdzie jest ona możliwa. Powinno się przełamywać monopol rządu. Skutecznym sposobem do osiągnięcia tego celu jest rezygnacja z możliwie wielu ograniczeń prawnych.

Wymienione dziedziny działania splatają się wzajemnie i mogą występować łącznie.

Obniżanie się ilości i jakości usług powoduje, że wielu obywateli poszukuje alternatywnych sposobów ich uzyskania. W państwach zachodnich istnieje wiele instytucji gotowych do wejścia w pojawiającą się lukę i przejęcia na siebie odpowiedzialności spoczywającej dotąd na państwie.

Zwolennicy tej koncepcji twierdzą, że opłaty pobierane od użytkowników, programy rządowe wiążące bezpośrednio przedsięwzięcia z podatkami, z których mają one być finansowane, zwiększają przejrzystość planowania kosztów i umożliwiają ich zestawienie z wynikami, otwierając pole do rozwiązań alternatywnych wobec bezpośredniego świadczenia usług przez państwo.

Konkurencja stanowi klucz do osiągnięcia lepszych i tańszych usług publicznych. Zachowanie monopolistyczne, bez względu na to, czy odnosi się do państwa, czy do firmy prywatnej w równym stopniu prowadzi do pogorszenia jakości pracy.

1.3 Prywatyzacja w krajach postsocjalistycznych.

Załamanie się socjalizmu jako systemu politycznego i gospodarczego zapoczątkowało głębokie przekształcenia strukturalne w byłych krajach socjalistycznych, zmierzające do gospodarki rynkowej. Prywatyzacja jest jednym z głównych elementów tych przekształceń. W państwach Europy Środkowo - Wschodniej termin “prywatyzacja” ma jednak węższy zakres, niż w opisywanych poprzednio poglądach liberałów i odnosi się głównie do denacjonalizacji przedsiębiorstw państwowych, które stanowiły dominującą formę własności środków produkcji.

Pojęcie przedsiębiorstwa państwowego jest różnie definiowane. W Polsce traktowano w poprzednim okresie własność państwową jako ogólnonarodową, ogólnospołeczną czyli własność wszystkich obywateli danego kraju. Wg definicji Encyklopedii PWN jest to: “podstawowa jednostka organizacyjna gospodarki narodowej, służąca zaspokajaniu potrzeb społecznych, tworzona w celu osiągania efektywnych ekonomicznie wyników przez produkcję dóbr, świadczenie usług lub inną działalność; przedsiębiorstwo państwowe jest samodzielną, samorządną i samofinansującą się jednostką gospodarczą posiadającą osobowość prawną”.

Nieco inne podejście przedstawia definicja zawarta w materiałach wydanych przez Bank Światowy określająca przedsiębiorstwo państwowe jako wydzieloną jednostkę organizacyjną, prawną i ekonomiczną będącą własnością państwa, które nią zarządza lub nadzoruje jej działalnością. Przedsiębiorstwo prowadzi działalność handlową, produkcyjną lub finansową, polegającą na wytwarzaniu oraz sprzedaży dóbr i usług, która stanowi główne źródło jego przychodów. Przytoczone definicje obrazują różnice w zapatrywaniach na rolę państwa. W gospodarce socjalistycznej eksponowano samodzielność przedsiębiorstwa, pomijając całkowicie istnienie państwowego nadzoru nad jego działalnością. Równocześnie podkreślano konieczność istnienia przedsiębiorstw państwowych jako podstawy gospodarki narodowej.

W krajach o gospodarce rynkowej również istnieją przedsiębiorstwa państwowe, jednak mają one o wiele mniejsze znaczenie ekonomiczne w skali globalnej. W krajach zachodnich przedsiębiorstwa państwowe wytwarzały 10% wartości dodanej, w krajach rozwijających się 10 - 20%, w krajach socjalistycznych średnio 30% (dane za lata 1982 - 1986).

Powyższy obraz potwierdzają dane dotyczące zatrudnienia: w 1985 roku w Polsce 72% zatrudnionych pracowało w przedsiębiorstwach państwowych, a w Wielkiej Brytanii 27%.

Zdaniem zwolenników doktryny liberalnej przedsiębiorstwa państwowe posiadają liczne słabości:

Ze względu na przytoczone słabości liczne przedsiębiorstwa państwowe nie mają siły ekonomicznej, są nadmiernie uzależnione od jednego dostawcy surowców i materiałów i od jednego nabywcy ich produktów. Co więcej, zdarza się, że przedsiębiorstwa państwowe są jedynym znaczniejszym producentem (np. w mieście, okolicy, regionie) i ich upadek wywołałby fatalne - ze społecznego punktu widzenia - skutki. Zdaniem liberałów środkiem zaradczym na wyżej wymienione słabości może być prywatyzacja, która prowadzi do powstania konkurencyjnego środowiska. Prywatna własność stwarza trwałe zainteresowanie powodzeniem przedsiębiorstwa, pozwala wyznaczyć mu bardziej spójne, wewnętrznie zgodne i skoncentrowane cele działania. Oczywiście firma prywatna o wyraźnych oznakach złego gospodarowania również może stać się bankrutem. Jej zasoby zostaną wówczas przejęte przez inne firmy lub jej wartość zostanie obniżona do takiego poziomu, który umożliwi sprzedaż, restrukturyzację i przekształcenie w przedsiębiorstwo dochodowe.

1.4 Cele prywatyzacji.

Każdy program prywatyzacji posiada różne cele. Mogą one być następujące: