Piotr Oleś, Wprowadzenie do psychologii osobowości, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2003
5.2. ŚWIADOME CELE - PSYCHOLOGIA INDYWIDUALNA ALFREDA ADLERA
5.2.1. Geneza i założenia
Niewiele jest teorii, które tak dobrze oddają biografię ich autora, jak psychologia indywidualna Alfreda Adlera. Adler wychował się w wielodzietnej rodzinie, wzrastając w cieniu starszego brata uważanego za geniusza. Ukończył studia medyczne, pracował jako lekarz, kierując się społecznymi zainteresowaniami, prowadził wykłady dla robotników w Austrii i Stanach Zjednoczonych. Było to dokładnie sto lat temu. I choć nieporównanie więcej wiemy o potrzebie popularyzacji wiedzy z zakresu psychologii zdrowia, psychiatrii i higieny psychicznej, ze świecą można dziś szukać luminarza nauki, głoszącego odczyty w środowisku robotniczym. Kiedy wybuchła pierwsza wojna światowa, Adler wstąpił do wojska i pracował jako lekarz frontowy, chociaż mógł pozostać w Wiedniu i zająć się terapią zaburzeń psychicznych. Wojna minęła, Adler wrócił do Wiednia. Wstrząsnął nim widok bezdomnych i osieroconych dzieci, noszących znamiona emocjonalnych traum na skutek wojennych wydarzeń. Założył wówczas pierwszą w Europie klinikę dziecięcą. Ostatnie lata życia spędził w USA; zmarł podczas jednej z podróży z wykładami po Europie.
W przeciwieństwie do akcentowanego przez Freuda determinizmu biologicznego, Adler (1946; 1964) zwrócił uwagę na znaczenie oddziaływań społecznych na człowieka i poświęcił swą teorię głównie motywacji świadomej, społecznie ukierunkowanej. Ludzie nie kierują się popędem seksualnym, ale dążeniem do własnej doskonałości i zainteresowaniami społecznymi, a motywacja świadoma ma dużo większe znaczenie od nieświadomej. Osobowość kształtuje się pod wpływem środowiska, w procesie uczenia się. Ludzie są zdolni do racjonalnych decyzji, świadomego życia, wyznaczania sobie planów i celów, a także do rozwoju i kształtowania własnego "ja". Trudno rozpoznać w tych tezach psychoanalityczny rodowód. A przecież w zamyśle Freuda to właśnie Adler miał być jego pierwszym uczniem i głównym kontynuatorem.
5.2.2. Kompensacja poczucia niższości: dążenie do mocy
Jako lekarz Adler zajął się biologicznym mechanizmem kompensacji. Jeśli któryś z organów odznacza się słabością, jego szwankujące funkcje kompensowane są przy pomocy innych organów. Ludzie z zaburzeniami widzenia mają szczególnie wyczulony słuch i dotyk. Ten sam mechanizm zdaje się opisywać funkcjonowanie naszej psychiki, która dąży do wyrównania, skompensowania istniejącego braku. Niekiedy to sam człowiek podejmuje heroiczny wysiłek, który doprowadza go do mistrzostwa, jak Demostenes, który mając wadę wymowy, przemawiał do fal morskich z kamykiem w ustach, aż wytrenował znakomitą dykcję i stał się jednym z największych oratorów starożytności. Kompensacyjne dążenia jednostki mogą mieć wpływ na bieg dziejów, jak świadczy o tym przykład Napoleona.
Dlaczego dążenia kompensacyjne odznaczają się taką mocą? U ich podłoża, jak początkowo sądził Adler, leży agresja jako główny motyw człowieka, a ich celem jest zamaskowanie, pokrycie gnębiącego jednostkę poczucia niższości. Wynikająca z poczucia niższości zasada kompensacji stała się wkrótce główną tezą teorii Adlera. Wystarczyła obserwacja (wsparta zresztą teorią psychoanalityczną), że powszechnym doświadczeniem każdego dziecka jest poczucie niższości i bezradności wobec dorosłych, starszego rodzeństwa bądź rówieśników bardziej zaawansowanych w jakiejś formie aktywności (Adler, 1946).
Dążenie do mocy jest przystosowawczym mechanizmem rozwojowym, który dynamizuje rozwój jednostki: "dorównać innym", "przewyższyć ich", "okazać się lepszym". Pewien charakterystyczny dla jednostki sposób radzenia sobie z uczuciem niższości utrwala się jako styl życia, dlatego wczesne doświadczenia dziecięce mają decydujące znaczenie dla przystosowania osoby dorosłej. Teza ta, pozornie zbieżna z psychoanalizą, teorią relacji z obiektem i neopsychoanalizą, jest jednak zdecydowanie różna, chodzi bowiem o zapamiętane, świadome doświadczenia z dzieciństwa. Rodzaj tych doświadczeń i ich klimat emocjonalny oraz charakterystyczne zachowania dziecka, które w jakiś sposób radziło sobie z poczuciem niższości, rzutują na styl życia człowieka dorosłego. Styl życia, czyli unikalny sposób przystosowania, wywodzi się - z jednej strony - z utrwalonych w pamięci pierwszych świadomych doświadczeń dziecka, z drugiej strony - człowiek wzbogaca go i modyfikuje w dorosłości poprzez włączenie świadomych motywów, czyli celów na przyszłość (Adler, 1964).
Dążenie do mocy jest fundamentalnym motywem rozwoju, leży u podstaw radzenia sobie z problemami przystosowania i manifestuje się w sposobie ich rozwiązywania, jest zatem w życiu konieczne. Wiele naszych działań skupia się na uzyskaniu przewagi lub kontroli nad środowiskiem, jak również doskonałości. Wywodzące się z poczucia niższości, dążenie do mocy motywuje do ciężkiej pracy lub nauki, dzięki której jednostka wyrównuje słabości, a być może nawet osiąga perfekcję w jakiejś dziedzinie (np. osoba jąkająca się zostaje parlamentarzystą, a chorowita trenuje kulturystykę). W zdrowej formie przejawia się jako dążenie do doskonałości, może wyrażać się w rywalizacji i asertywności, a także na ogół łączy się z uczuciami społecznymi i gotowością do współpracy. Natomiast w neurotycznej formie dążenie do mocy przybiera postać upartego pragnienia władzy i kontroli nad innymi.
5.2.3. Zainteresowania społeczne
Obok dążenia do mocy nie mniej ważnym motywem, obecnym od najwcześniejszego dzieciństwa, są zainteresowania społeczne człowieka - wrodzone pragnienie i poczucie wspólnoty, przejawiające się potrzebą wchodzenia w relacje z innymi, współpracy, współdziałania i troski o innych. W wymiarze uniwersalnym zainteresowania społeczne manifestują się poczuciem wspólnoty z ludzkością (Adler, 1964).
Obydwa motywy - dążenie do mocy i do wspólnoty - są ze sobą ściśle powiązane. Z jednej strony, osoba przystosowana dąży do osiągnięcia mocnej pozycji w środowisku, a jednocześnie zależy jej na jedności i poczuciu wspólnoty z innymi ludźmi, krótko mówiąc: pragnie siły i miłości. Z drugiej strony, zarówno z kompleksem niższości, jak i kompleksem wyższości łączy się obniżone poczucie wspólnoty. Przywołajmy słowa Adlera (1986): "Kompleks niższości, to znaczy trwałe zjawisko następstw poczucia niższości, trwanie przy nim, tłumaczy się znacznie zmniejszonym poczuciem wspólnoty" (s. 114). Zupełnie analogicznie jest z kompleksem wyższości: "Kompleks wyższości (...) najczęściej przejawia się jasno w postawie, charakterystycznych rysach i mniemaniu o własnych nadludzkich zdolnościach i sprawności. Może się też uwidoczniać w przesadnych wymaganiach wobec siebie i innych" (s. 120). W obydwu przypadkach więź z otoczeniem jest zaburzona.
Nieprzystosowanie - zdaniem Adlera - polega na niedorozwoju zainteresowań społecznych i może przybierać trzy formy:
stawianie sobie zbyt wygórowanych celów,
posiadanie sztywnego i dogmatycznego stylu życia,
życie w swym własnym prywatnym świecie.
5.2.4. Cele i styl życia
Dążenia do perfekcji i wspólnoty ukierunkowują człowieka ku przyszłości. Formułowane przez niego cele i oczekiwania mogą mieć zdecydowany wpływ na styl życia. Ludzkich zachowań nie da się wyjaśnić przy pomocy popędów i oddziaływania sfery nieświadomej, a jedynie biorąc pod uwagę nastawienie wobec przyszłości: cele i zamiary. Sposób ich realizacji, a także do pewnego stopnia - dobór są uzależnione od utrwalonego w dzieciństwie sposobu przezwyciężania poczucia niższości. Ostatecznie, styl życia wyznaczają wczesne doświadczenia i cele człowieka.
Wielu badaczy analizujących motywację skupiło się na genezie zachowań, poszukując jej wśród czynników poprzedzających dane zachowanie, czyli w przeszłości. Adler (1986) postępuje odwrotnie, uważa, że chcąc zrozumieć motywację, trzeba pytać przede wszystkim o to, ku czemu dane zachowanie zmierza, jaki jest jego cel, a tego należy poszukiwać w przyszłości. Chodzi zatem o przyczynę celową, a nie o przyczynę sprawczą. Cele są w gruncie rzeczy produktami wyobraźni, jedne są możliwe do realizacji, inne nie. Motywujący charakter celów nie musi mieć bezpośredniego związku z ich realnością i czasową perspektywą. To, co określamy mianem celu życia i co wyznacza jego sens, może być bardzo odległe i do pewnego stopnia abstrakcyjne, wręcz nierealne, a jednak tak silnie motywujące, że człowiek postępuje tak, jakby ta w gruncie rzeczy fikcja była rzeczywistością, i to całkiem nieodległą. Motywację opisuje zasada fikcyjnego finalizmu - tworzymy pewną wizję przyszłości i choć de facto jest ona wytworem naszej wyobraźni, działamy jakby to była prawda. Nawet jeśli jest niemożliwa do realizacji, funkcjonuje jako nadrzędna zasada organizująca nasze dążenia i stanowiąca ostateczne uzasadnienie naszych działań.
Analizując zachowanie, warto odnieść je do celów finalnych człowieka. Doświadczenia z przeszłości nie determinują celów, odwrotnie, to cele pozwalają reinterpretować przeszłość. Przygotowując się do długiego wyjazdu, można przypominać sobie wcześniejsze doświadczenia rozstań i czerpać z nich naukę przetrwania. Człowiek rozumie swe życie w kategoriach ostatecznego celu, stąd o jego działaniach decyduje zatem indywidualny sposób patrzenia, często podporządkowany celowi życia. Wyjaśniając zachowanie, nie wystarczy odwołać się do zapamiętanych doświadczeń z dzieciństwa i nie wystarczy również przeanalizować cele na przyszłość, trzeba jeszcze wiedzieć, jak z perspektywy celu życia jednostka rozumie własną przeszłość.
Doświadczenia dzieciństwa, nawet traumatyczne, widziane z perspektywy celów mogą zmieniać swój sens, a wtedy ich związek z aktualnym zachowaniem nabiera nowej jakości. Na przykład restrykcyjne wychowanie i względna izolacja emocjonalna od rodziców mogą być postrzegane w młodości jako powód cierpienia i obniżonej samooceny, natomiast w sytuacji wyczerpującej pracy za granicą, z dala od bliskich, mogą zostać potraktowane jako źródło siły i odporności. Adler wskazuje tym samym na możliwość przezwyciężenia determinizmu przeszłości, muszą być tylko po temu odpowiednio silne powody. Inaczej mówiąc, reinterpretacja należy do możliwości człowieka, nie jest jednak żadną koniecznością. Trzeba też wiedzieć, że reinterpretacja przeszłości może przebiegać równie dobrze w kierunku negatywnych i nieadaptacyjnych zmian (kiedy np. lata udanego związku zostają - z perspektywy rozwodu - zinterpretowane jako nieporozumienie i błąd życiowy). Warto podkreślić też motywującą rolę frustracji i poczucia niższości, które mogą mieć potencjał rozwojowy.
Oryginalnym elementem psychologii indywidualnej są twierdzenia dotyczące wpływu pozycji dziecka w rodzeństwie na jego osobowość. Niektóre obserwacje i uogólnienia Adlera nieoczekiwanie zyskały pośrednie dowody empiryczne. Wśród astronautów amerykańskich przytłaczająca większość to dzieci pierworodne. Nie ma żadnych biologicznych przesłanek sugerujących, że pierwsze dziecko może mieć mocniejszy organizm, decyduje zatem psychika (por. Pervin, John, 2002, s. 146)
5.2.5. Inspiracje badawcze
Teoria Adlera z pewnością odegrała znaczącą rolę w rozwoju badań nad zachowaniami celowymi (patrz Zaleski, 1991). Inne badania inspirowane tym podejściem wykazały na przykład, że ludzie o silnych zainteresowaniach społecznych uzyskują wyższe wyniki w różnych miarach przystosowania i dostrzegają mniej negatywnych skutków stresu w swym życiu (Crandall, 1980; 1984; Gough, 1987). Z kolei pamięć biograficzna dotycząca wydarzeń z dzieciństwa okazała się zróżnicowana u młodych osób różniących się statusem tożsamości, według koncepcji Erika Eriksona i Jamesa Marcii (Orlofsky, Frank, 1986), co pozwala poszukiwać pragenezy tożsamości osobistej w zapamiętanych doświadczeniach dziecięcych, a jednocześnie pośrednio potwierdza obydwie koncepcje - psychospołecznego rozwoju według Eriksona i stylu życia według Adlera.
W ostatnich kilkunastu latach badania nad wspomnieniami z dzieciństwa doprowadziły do fascynujących wyników. Nie wszystkie wspomnienia przywoływane przez badanych rzeczywiście miały miejsce w ich życiu, z pewnością natomiast pasują do aktualnego stylu życiu (Buchanan, Kern, Bell-Dumass, 1991). Zjawisko nazwane inflacją wyobraźni polega na traktowaniu jako rzeczywistych takich zdarzeń z własnej przeszłości, które osoba sobie tylko wyobrażała. Wyobraźnia nadaje im rys realności, prawdopodobnie w związku z aktywizacją uczuć. Zjawisko dotyczy również zdarzeń z życia innych ludzi, które sobie wyobrażamy (Maruszewski, 2002). "Skoro jednostka uwierzy w to, co sobie tylko wyobrażała, zaczyna inaczej traktować siebie i własną przeszłość" (s. 14). Twierdzenie to, pozornie zgodne z teorią Adlera, ukazuje jednak jej odwrotność. Zbieżność stylu życia z zapamiętanymi doświadczeniami z dzieciństwa może wynikać z tendencyjnej rekonstrukcji lub kreowania "faktów" (Loftus, Ketcham, 1994; Loftus, 1997).
1