BIBLIOTERAPIA W PSYCHIATRII
Biblioterapia rozumiana jest „jako metoda psychoterapii aktywizująca zainteresowania pacjenta, dostarczająca tematów do wspólnej dyskusji i pomagająca choremu zrozumieć swoje problemy i przyczyny przeżywanych napięć emocjonalnych”(Terapia zajęciowa w psychiatrii, s. 227).
Ponieważ w większości definicji biblioterapii jest odniesienie do książek, czyli do słowa drukowanego, w biblioterapii stosujemy również prasę. Ważne jest także wprowadzanie elementów pomocniczych w postaci: właściwie dobranych nagrań płytowych, magnetofonowych, filmów, wybranych programów TV, filmów na kasetach video czy płyt CD.
Wyróżniamy dwa rodzaje biblioterapii:
a) biblioterapia w szerszym ujęciu,
b) biblioterapia w ujęciu ścisłym.
Biblioterapia w szerszym ujęciu to wykorzystanie książki w celu niesienia pomocy osobom z poważnymi problemami życiowymi przez terapeutów zajęciowych, bibliotekarzy, pielęgniarki, pracowników socjalnych.
Biblioterapia w ścisłym ujęciu jest metodą psychoterapii, która może być prowadzona tylko przez wyszkolonego psychoterapeutę, najczęściej w zespole i z pomocą lekarza.
W tym ujęciu biblioterapia mieści się w terapii zajęciowej.
Wybór rodzaju biblioterapii zależy od:
celu terapeutycznego zastosowania literatury
przygotowania terapeuty.
Zadania biblioterapii
Zadania zależą od potrzeb, możliwości, struktury psychicznej i sytuacji pacjenta oraz wiedzy i praktycznych umiejętności prowadzącego biblioterapię.
Właściwie dobrana książka może wpłynąć na poprawę nastroju, obniżyć niepokój i napięcie emocjonalne, odwrócenie uwagi od traumatyzujących sytuacji związanych z oczekiwaniem na diagnozę, na wyniki leczenia.
W publikacji sprzed 1938 r. anonimowy pacjent psychiatryczny wymienia następujące powody dla których warto czytać: dla przyjemności lub zabicia czasu, zdobycia tematów do rozmów, znalezienia punktu wyjścia do myślenia.
W sytuacjach gdy chory pozbawiony jest swojej naturalnej aktywności książka może zastępczo zaspokoić potrzebę działania (tym się tłumaczy m.in. dużą popularność literatury o tematyce podróżniczej i przygodowej w szpitalach).
Książka, a zwłaszcza prasa przybliża pacjentowi świat rzeczywisty, rozbudza zainteresowania, dostarcza informacji, skłania do porzucenia „społecznej roli chorego”, i przyjęcia bardziej aktywnej postawy życiowej. Dzięki dobrze dobranej lekturze możemy poprowadzić chorego do przekształcenia obrazu samego siebie, obrazu świata i swojej roli w świecie, a w konsekwencji do osiągnięcia większej dojrzałości i lepszego przystosowania społecznego.
Ogólne zasady postępowania w biblioterapii
nawiązanie kontaktu z czytelnikiem-pacjentem/podopiecznym
zdobycie zaufania
określenie poziomu intelektualnego, nastroju, zainteresowań
ocena możliwości percepcyjnych - zdolność skupiania uwagi, męczliwość, ostrość widzenia
określenie potrzeb psychicznych, jakie powinna zaspokoić biblioterapia w stosunku do indywidualnego pacjenta
określenie możliwości naszego działania - czas, księgozbiór pozostający do naszej dyspozycji, własne umiejętności
Fazy biblioterapii:
I. Właściwy dobór lektury
II. Sposób przekazania jej pacjentowi
III. Dyskusja nad lekturą oraz problemami pacjenta wiążącymi się z treścią książki czy artykułu, filmu itp.
Najczęściej funkcję biblioterapeuty pełni terapeuta zajęciowy. Musi on w oparciu o współpracę z zespołem diagnostyczno-terapeutycznym i posiadaną wiedzę określić problemy pacjenta i właściwie zastosować odpowiednią literaturę.
Nie należy zalecać chorym literatury szczególnie pesymistycznej, gloryfikującej samobójstwo.
Do innych czynności związanych z leczniczym i rekreacyjnym wykorzystaniem literatury należy:
- wypożyczanie książek i propagowanie czytelnictwa
- głośne czytanie grupom pacjentów
- prowadzenie grupowych dyskusji na temat przeczytanych pozycji
- zatrudnianie chorych w bibliotece
- organizowanie zespołów czytelniczych i amatorskich zespołów teatralnych
- wyświetlanie przezroczy, filmów
- organizowanie spotkań z ciekawymi ludźmi
- organizowanie kursów i odczytów
W psychiatrii biblioterapia stosowana jest zarówno u dzieci, jak i dorosłych w formie indywidualnej, jak i grupowej; w formie czynnej lub biernej w leczeniu nerwic, psychoz, alkoholizmu, zaburzeń zachowania czy różnego typu zaburzeń osobowości.
U pacjentów mutystycznych stosuje się biblioterapię zmierzającą do poprawy werbalizacji, u młodocianych toksykomanów zaleca się śpiewanie songów, osoby z niezbyt nasilonymi objawami nerwicowymi mogą być świetnymi odbiorcami kierowanej lektury.
Ważną rolę odgrywa literatura z zakresu higieny psychicznej - omawia ona przede wszystkim problemy dotyczące planów życiowych, trybu życia i umiejętności postępowania z ludźmi.
Stosuje się również literaturę z zakresu wiedzy o wychowaniu dzieci, małżeństwie, seksie, rozwoju osobowości.
Z beletrystyki poleca się powieści i nowele przedstawiające w udramatyzowany sposób ludzkie losy i postawy.
Utwór wybrany do terapii grupowej powinien być na tyle krótki, aby pacjent zdążył go przeczytać między spotkaniami (raz w tygodniu), musimy posiadać tyle egzemplarzy ile osób liczy grupa. Często jest to niemożliwe i stosuje się zbiorowe czytanie na pierwszym spotkaniu, po czym przechodzi się do dyskusji nad tekstem i problemami grupy.
Spotkanie nie powinno trwać dłużej niż godzinę, zatem na czytanie tekstu zostaje nam nie więcej niż pół godziny. W sytuacjach dłuższych utworów stosuje się czytanie odcinkowe lub czytanie wybranych fragmentów, skracanie tekstów przez opuszczanie opisów i wątków pobocznych z pozostawieniem fabuły przedstawiającej ludzkie postawy i zachowania będące przedmiotem dyskusji.
Zapoznajemy też uczestników z początkiem akcji w celu zachęcenia ich do samodzielnego podjęcia decyzji o dalszym, indywidualnym już czytaniu.
Czytanie w odcinkach tego samego utworu daje poczucie ciągłości, wiąże grupę ale stwarza trudności w sytuacji gdy do grupy dołączają nowi członkowie.
Baśnie w łatwej i sugestywnej formie przedstawiają odwieczne ludzkie problemy walki dobra ze złem.
Dramat jest formą sztuki szczególnie silnie oddziaływującej na widza. Pacjenci często oglądają przedstawienia teatralne w telewizji. Warto jest organizować wyjazdy z pacjentami do teatru lub organizować przedstawienia teatralne w szpitalu. Okres pracy nad przygotowaniem spektaklu konsoliduje grupę, aktywizuje biernych pacjentów, uczy uzewnętrzniania przeżyć, pogłębia zdolności do samooceny, do sterowania swoim zachowaniem, mimiką, gestem, modulacją głosu. Odgrywanie określonych ról pomaga niektórym pacjentom na zrozumienie przeżyć innych osób, pomaga wyjść poza swój własny, zamknięty świat, uczy tolerancji.
W biblioterapii stosuje się także głośne czytanie utworów dramatycznych z podziałem na role bez wcześniejszego czytania tekstu.
Psychodrama polega na wysunięciu przez jednego z pacjentów swojego problemu, a następnie rozdania przez niego ról np. członków swojej rodziny na poszczególnych uczestników i rozpoczyna się spontaniczna gra. Reżyser w razie potrzeby steruje przebiegiem psychodramy, zamienia role grającym, przerywa akcję. Spotkanie kończy się zawsze rozmową całej grupy - „dzielenie się wrażeniami”.
W ramach szerzej pojętej biblioterapii wprowadza się chorym odpowiednio dobrany film, który też należy z grupą omówić.
Prasa - czytanie artykułów ułatwia nawiązywanie kontaktów z otoczeniem, dostarcza tematów do rozmów. Przed powrotem pacjentów do życia poza szpitalem dobrze jest oprzeć się na artykułach traktujących sztukach teatralnych, seansach filmowych, o sprawach społecznych, ekonomicznych i politycznych, a także o modzie i gotowaniu.
Dobrze jest zorganizować grupę chętnych pacjentów do prowadzenia własnej gazetki.
Poezja - w chwili obecnej leczenie za pomocą poezji to już odrębna gałąź biblioterapii. Magia poezji polega na jednoczesnym działaniu uczucia, myśli i rytmu. Poezja skłania pacjentów do zastanowienia się nad swoimi uczuciami, do ich pełniejszego i głębszego przeżywania, do świadomej kontroli przeżyć emocjonalnych. Pomaga chorym w poprawie spontaniczności i twórczej postawy.
Pacjentom depresyjnym odpowiada poezja o ponurej tonacji ale z nutą optymizmu i nadziei. Nie należy jednak dla tych chorych wybierać wierszy nasilających poczucie winy, zachęcających do samobójstwa, defetystycznych, wulgarnych, poniżających, szczególnie pesymistycznych i destrukcyjnych, nie dających nadziei na wyjście z depresji.
Poezja może stanowić pomoc dla pacjentów lękliwych, gniewnych, sfrustrowanych, załamanych, depresyjnych, starzejących się. Chorzy na schizofrenię pozytywnie reagują na wiersze pesymistyczne. Poezja w leczeniu osób ze schizofrenią jest bardzo ważna ze względu na wielki ładunek emocjonalny oraz na bliski tym chorym symboliczny sposób myślenia. Podkreśla się podobieństwa języka tych chorych do języka poezji - używanie symboli, metafor, tworzenie neologizmów.
Przyjmuje się , że poezja, a szczególnie songi poetyckie są najlepszą formą biblioterapii dla młodzieży ze względu na ogromną wrażliwość poetycką człowieka w tym okresie rozwojowym.
Stosowanie poezji w terapii grupowej zmniejsz nasilenie lęku i czas jego trwania, zmniejsza skłonność do introwersji, wyzwala z zahamowania, często też poprawia dykcję.
W biblioterapii nie ma specjalnego znaczenia jakość prezentowanej poezji. Często utwory pacjentów opisujące ich cierpienia i powrót do zdrowia stanowią nieoceniony materiał terapeutyczny. Warto wykorzystywać w pracy nagrania poezji w wykonaniu dobrych aktorów. Na początku spotkania można wprowadzać grupowy śpiew. Głośne czytanie poezji umożliwia lepszy odbiór rytmu i treści, ale samo słuchanie też ma wartości lecznicze. Uczenie się wierszy na pamięć sprzyja skupieniu uwagi, poprawia dyscyplinę wewnętrzną i samoocenę.
Bardzo cenna jest twórczość własna pacjenta. Zauważono, że w trakcie zaostrzenia choroby oraz w okresie zmiany wzorców zachowania pacjenci często samorzutnie piszą dużo wierszy. Wiersze pacjentów mogą być stosowane w biblioterapii, a także drukowane. Ich treść poza wartością samą w sobie posiada też wartość diagnostyczną - terapeuta ma możliwość uzyskania takich informacji, które pomogą mu lepiej zrozumieć chorego.
Podsumowując - dobór metod biblioterapii będzie zależał od potrzeb, możliwości i upodobań pacjentów, a także od przygotowania i możliwości terapeuty. W biblioterapii nie ma ścisłych reguł co do sposobu prowadzenia i doboru lektury, tak jak się nie da poszufladkować pacjentów wg rozpoznań czy wykształcenia, gdyż każdy z nich jest jedyny i niepowtarzalny.
Opracowała - mgr E. Waluga w oparciu o „Terapia zajęciowa w psychiatrii” Z. Konieczyńska, T. Stańczak., Warszawa 1989.
3