Prof. W. Lengauer - Demokracja ateńska
Termin demokratia oznacza władzę demosu, ludu. Wyraz kratos znaczy „władza” ale też „siła”, „przemoc” więc termin demokratia możemy również rozumieć jako ustrój w którym lud posiada siłę.
Kleisthenes jako pierwszy z arystokratów zwrócił się do ludu [wspomina o tym Herodot oraz autor Athenaion Politeia] - od tego czasu przyjęła się zasada, że demos podejmuje najważniejsze decyzje dotyczące państwa. Jako demos [w znaczeniu zgromadzenia ludowego] rozumiano, przynajmniej teoretycznie, ogół obywateli. Areopag był bowiem ciałem arystokratycznym, składał się z byłych archontów, należących do elity, jaką byli prawdopodobnie eupatrydzi. Mechanizmów wyznaczających archontów niestety nie znamy.
Podział na klasy został wprowadzony dla potrzeb służby wojskowej oraz obsady urzędów. Theci stanowili warstwę ludzi ubogich i najuboższych, parobków i pracowników najemnych, nie wiadomo jak liczną. Nie mieli oni prawa obrony ojczyzny, co pociągało za sobą brak praw politycznych.
Zarówno Herodot jak i Tukidydes pisze że lud przyznał pewne prawa Pizystratowi - w ich rozumieniu do ludu nie należą jeszcze theci.
Od czasów Kleisthenesa theci mogli uczestniczyć w zgromadzeniu i posiedli prawa obywatelskie, choć nie jest to jasno poświadczone w źródłach. Klejsthenes wprawdzie zachował klasy solońskie oraz związane z nimi ograniczenia w piastowaniu urzędów, zwłaszcza tych najwyższych, lecz powołał Radę Pięciuset [Bule] złożoną z przedstawicieli ogółu obywateli, gdzie nie obowiązywał cenzus majątkowy. Początkowo Rada została powołana celem przygotowywania obrad zgromadzenia.
W czasie tych reform nie istniał termin demokracja, system charakteryzowało określenie isonomia, hasło równych praw rzucone przez Klesthenesa, pozostające w opozycji dla arystokratycznego terminu eunomia [dobre prawo, dobry podział].
Termin „demokracja” występuje już u Herodota, lecz Ajschylos w Błagalnicach używa wyrażenia demon kratousa cheir oznaczającego władającą rękę ludu - widać że demos sprawuje rządy i podejmuje najważniejsze decyzje.
Herodot tworzył w połowie V w., o demokracji wspomina przy okazji obalenia tyranów w miastach jońskich. Miasta te opanowane przez Persów podjęły bunt, usunęły properskich tyranów a przywódca powstańców Aristagoras zaprowadził demokrację. Demokracja została przedstawiona jako przeciwieństwo tyranii. Szerzej wspomina o niej autor Historiae w passusie o ustroju [Hdt. III 80]. Cały dialog jest wymysłem fantazji, lecz demokracja reprezentowana przez Ateny została określona terminem isonomia.
U Homera demos to kraina oraz ogół jej mieszkańców. Bohaterowie obu eposów homerowych pytają „z jakiego demu jesteś?” lub „gdzie jest twój demos? [tj. kraj i współobywatele - przyp. aut.]. W V w. demos oznaczał już ogół obywateli, dokumenty państwowe posługują się nim jako nazwą zgromadzenia ludowego [„jest to postanowienie rady i demosu [tj. zgromadzenia - przyp. aut.]”
Pseudoksenofont stworzył Ustrój polityczny Aten u początku wojny peloponeskiej, na pewno przed rokiem 424 a. Ch. n. Demos widziany jako niższe i gorsze warstwy społeczeństwa przeciwstawiony został agathoi, ludziom zamożnym, kulturalnym i wykształconym.
Demokrację można rozumieć na wiele sposobów.
Może oznaczać rządy ogółu lub rządy zgromadzenia, czyli tylko tych którzy zbierają się na obradach zgromadzenia ludowego - nie był to ogół obywateli [por. Arystofanes Rycerze]. Demokracja była także widziana jako ustrój zły, rządy motłochu [ochlos], ludzi głupich, niekompetentnych i nieodpowiedzialnych, którzy nie powinni rządzić [tzw. ochlokracja].
Udział thetów w zgromadzeniu nie oznaczał ich przewagi, o czym pisał Pseudoksenofont.
Nieprawdą jest, że Klejsthenes zaprowadził demokrację, jego reformy stanowiły dopiero początek ustroju.
Reformy Efialtesa miały miejsce w 462 a. Ch. n., pomimo jednak ich ogromnego znaczenia zachowało się mało źródeł ich dotyczących. Według Athenaion Politeia Efialtes odebrał uprawnienia Areopagowi i przekazał je Radzie oraz zgromadzeniu. Powstaje pytanie, jakie uprawnienia miał Areopag przed owymi reformami. Najszersze kompetencje posiadał niewątpliwie w VII wieku. Nie zmienił ich ani Solon, ani Kleisthenes. Jak więc było możliwie przeprowadzenie reform oraz funkcjonowanie państwa jako takiego?
Areopag sprawował na pewno kontrolę polityczną [„straż praw”], miał wyłączne prawo sądzenia urzędników a także rozpatrywania spraw pociągających za sobą zmazę religijną. Pomiędzy czasami Kleisthenesa a epoką w której żył Efialtes musiało się zdarzyć coś, co sprawiło, że reformy były możliwe. Znamienne, że biografia Solona jest dość szczegółowa, dysponujemy jego żywotem pióra Plutarcha, rozpisuje się o nim Herodot, opiewając jego podróże m.in. do Egiptu i Lidii, spotkanie z Krezusem, podkreśla także mądrość i wybitny charakter owego polityka. O Solonie wiele mówiono i pisano w Atenach, był też poetą, którego twórczość zachowała się do naszych czasów.
Uderzające jest milczenie źródeł o Kleisthenesie. Źródła nie piszą nic o jego dalszych losach, jest prawdopodobne, że coś po reformach musiało się wydarzyć, nie przeszły one tak bezproblemowo.
W dobie wojen perskich główną rolę odgrywał Areopag - autor Athenaion politeia czerpał z attyd, więc jego dane są wiarygodne - pytanie, dlaczego rzecz się zmieniła po wojnach perskich?
Podstawą zwycięstw Aten po bitwie pod Maratonem oraz ich późniejszej pozycji była siła morska. Budowę floty rozpoczął Temistokles w latach 490-480 a. Ch. n., przeznaczając na ten cel zyski z kopalń srebra w górach Laurion. Zgromadzenie podjęło uchwałę o przeznaczeniu srebra z nowoodkrytego złoża na rozbudowę sił morskich. Posiadanie floty powodowało konieczność budowy doków i portu [Pireus] co pociągało za sobą sprowadzenie dużej liczby robotników najemnych [thetów]. W VI wieku theci stanowili ludność wiejską, ściągnięcie ich do miasta zmieniło skład społeczności Aten - Pireus bowiem należał do miasta, był widoczny ze wzgórza Pnyks [dystans 6km - przyp. red.].
Napływ robotników wywołał gromadzenie się ludności ubogiej, choć nie najuboższej, zatrudnionej na stałe przy tworzeniu floty. Ludność uboga ze wsi, dzięki zmianie miejsca zamieszkania mogła udać się na obrady zgromadzenia - przedtem uczestnictwo w obradach wiązało się z trzydniową przerwą w pracy na roli oraz kosztami utrzymania w mieście. Powodowało to, że na zgromadzeniu działali prawie wyłącznie ludzie z miasta, niekoniecznie zamożni. W całym świecie greckim utarło się przekonanie, że eupatrydzi to „ci z miasta”. W Atenach zaś, obok rezydencji arystokratycznych występowały dzielnice biedoty [Keramejkos, Melite]. To właśnie uboga miejska ludność stanowiła większość na zgromadzeniu i decydowała o kształcie polityki państwa.
Po zwycięstwie pod Salaminą [480 a. Ch. n.] theci jako grupa społeczna stali się świadomi swego znaczenia dla działań wojennych. W roku 481 powstała symmachoi Hellenes [„współwalczący Grecy”] znana jako Związek Hellenów. Z inicjatywy wyzwolonych państw jońskich dowództwo objęły Ateny po rezygnacji Sparty. Powstał Ateński Związek Morski celem prowadzenia dalszej wojny z Persami. Tukidydes wspomina o arche Ateńskiej, rozumianej jako władza vel teren podlegający władzy Aten. Do utrzymania owej arche niezbędna była flota, obsługę floty zaś stanowili theci, służący jako wioślarze oraz pracujący w stoczniach. Jasno stąd wynika, że theci utrzymywali potęgę Aten.
W V wieku demokracja występowała wszędzie tam gdzie siłą ją wprowadziły Ateny, czyli na terenie ateńskiej arche. Więcej, Ateńczycy uważali, że tak musi być, jak poucza nas trzecia mowa Peryklesa [Thuc. II 60-65]. Dlatego dla innych państw demokracja oznaczała panowanie Aten, a tym samym utratę wolności. Prawie wszystkie polis demokratyczne były zależne od polis Ateńczyków, wyjątek stanowiły Syrakuzy.
Przeważająca większość poleis greckich w V w. miała ustrój oligarchiczny, moja teza głosi, że demokracja to coś co przypadkowo zdarzyło się w Atenach. Efialtes po prostu chciał obalić swoich głównych przeciwników w Areopagu, a zwłaszcza swego najpoważniejszego wroga, Kimona.
A teraz ponieważ jestem przewrotny, samo sobie zaprzeczę i przedstawię drugi punkt widzenia. ☺ W Sparcie zgodnie z treścią Retry „damos niech ma władztwo” -teoretycznie najważniejsze decyzje powierzono Zgromadzeniu - Retra została wprowadzona przy jakiejś reformie, na pewno przed czasami Tyrtajosa [ok. 650].
Teognis z Megary [połowa VI wieku] napisał Elegie do Kyrnosa - „ci co chodzili do tej pory w skórach teraz są w mieście i uważają się za agathoi” -widać, że niższe warstwy społeczeństwa zaczęły domagać się praw. W okresie archaicznym pojęcie obywatela ewoluowało, u początku każdy zamierzał zostać agathoi, gdyż ludzie należący do tej grupy mogli uczestniczyć w sprawowaniu władzy.
Cennym źródłem jest tzw. prawo z Chios - zapis praw sporządzony na czworobocznym słupie przy użyciu archaicznego alfabetu. Tekst jest niekompletny, więc nie znamy kontekstu występującego w nim oskarżenia urzędnika [łapownictwo? sprzeniewierzenie?]. Tekst powołuje się na demon rhetrai [uchwały ludu], a więc istnieje zgromadzenie, którego decyzje są wiążące dla ogółu społeczności. Występuje także organ sądzący urzędników zwany boule demosie [rada ludowa]. . Z tego wynika że demokracja narodziła się na Chios a nie w Atenach. W rzeczywistości były to zalążki demokracji, czyli zasada, że demos wydaje rozporządzenia a jego organ kontroluje urzędników, która to zasada nie rozwinęła się w pełnoprawny ustrój demokratyczny.
Ludowładztwo występowało też w Sparcie, choć lud mógł tylko przyjąć lub odrzucić wniosek geruzji. Podstawą rzeczywistego ustroju demokratycznego była zasada zwana isagoria [isos - równy, agoreuo - przemawiać publicznie, na agorze] oznaczająca prawo każdego do udziału w debacie. U Homera podczas wiecu szeregowi żołnierze nie wypowiadają się, jedynie obserwując wystąpienia i dyskusje dowódców. Dlatego Tersytes, zabrawszy głos został zgromiony przez Odyseusza.
Ateńska Rada przygotowywała porządek obrad i przedstawiała projekt uchwały [w Sparcie zaś całe ustawy]. Na zgromadzeniu każdy mógł się wypowiedzieć o projekcie bądź wnieść do niego poprawkę, a każda poprawka musiała być wzięta pod głosowanie. Dodatkowo obywatel mógł zgłosić w Radzie swój wniosek, tworząc tym samym nową ustawę. W niektórych sytuacjach Rada nie przedstawiał projektów a obywatel stawiał swój wniosek bezpośrednio na zgromadzeniu. Dziwne, że ten system funkcjonował dość sprawnie, a obrady zgromadzenia rozpoczynano ze wschodem słońca, kończąc je przed południowymi upałami.
Zgromadzenie sprawowało pełną kontrolę nad urzędnikami. Mogło ich odwołać, przyjmowało również skargi podczas urzędowania, stosowana była też procedura odpowiedzialności urzędnika po zakończeniu kadencji, dotycząca każdego urzędu [euthyna].
Ajschines [IV w.] jako urzędy rozumie wszelkie funkcje publiczne związane z pewnym zakresem władzy, dysponujące jakimś funduszem oraz trwające dłużej niż 3 miesiące. Urzędnikiem więc był zarówno obywatel wyznaczony celem naprawy uszkodzeń murów miejskich jak i poseł podczas pełnienia swej misji. Athenaion Politeia przytacza liczbę 700 urzędników działających w Atenach w dobie powstania dzieła.
Urzędnicy składali sprawozdanie przed Radą, a pełniący urzędy stałe odpowiadali przed specjalnym komitetem, zajmującym się głównie sprawozdaniami finansowymi. Podczas okresu kontroli każdy obywatel mógł złożyć skargę na urzędnika o jakiekolwiek nadużycie.
Charakterystyczną cechą greckiego ustroju był brak precyzji języka prawnego i trzymanie się ducha prawa zamiast jego litery. Właściwe czasom nam współczesnym myślenie prawnicze rozwiną dopiero Rzymianie.
Wszyscy urzędnicy ponosili pełną odpowiedzialność przed wszystkimi obywatelami, bowiem każdy z obywateli uczestniczył w kontroli władzy. Ponieważ każdy obywatel w sposób równy brał udział w sprawowaniu władzy, przeto Ateńczycy mogliby powiedzieć „państwo - to my!”. Członkostwo w Radzie Pięciuset [Bule] było możliwe tylko dwa razy w życiu obywatela, co powodowało szybką rotację na stanowiskach buleutów.
Instytucja zw. eisangelia [dosł. donos] umożliwiała wniesienie oskarżenia o działanie na szkodę państwa przeciwko każdemu obywatelowi. Działanie to nie było ściśle określone, obejmowało prawdopodobnie zdradę, kradzież mienia publicznego itp. Instytucje te zostawiały całkowitą inicjatywę i swobodę obywatelom.
Greckie prawo dzieliło sprawy sądowe na prywatne [dike] obejmujące zakres regulacji zarówno kodeksu cywilnego [jak postępowanie spadkowe] jak i karnego [m.in. morderstwa] oraz sprawy publiczne. Sprawy publiczne były przeprowadzane na podstawie graphe paranomon - skargi o postępowanie wbrew prawu, skierowanej przeciwko uchwałom zgromadzenia, a dokładnie przeciw ich autorom. Każde uchwały, wnioski oraz poprawki były sygnowane nazwiskami autorów i pod ich nazwiskami ogłaszane.
Tak rozbudowany system kontroli stwarzał konieczność ostrożności obywateli i polityków. Stawiam pytanie - w jaki sposób ten system trwał tyle lat i dlaczego tak rządzone Ateny stały się potęgą?
Heliaia była zgromadzeniem 6000 obywateli, posiadającym kompetencje sądownicze. W V w. co roku losowano 6000 heliastów i dzielono ich na trybunały [dikasteriony]. Dikasterion rozpatrujący sprawy polityczne liczył od 500 do 1500 członków nie licząc przewodniczącego trybunału [Athenaion Politeia]. W jednym przypadku trybunał liczył 2500 - była to liczba ogromna, stanowiąca reprezentację całego ludu, lecz wybór przez losowanie oznaczał, że większość spośród tych ludzi nie miała pojęcia o prawie i sprawowaniu sądów. W IV wieku na przebudowanym Pnyksie mogło zgromadzić się 13 tys. ludzi, w dobie Peryklesa z pewnością mniej. Z powodu zmniejszającej się frekwencji, uniemożliwiającej podejmowanie decyzji wprowadzono misthos ekklesiastikos czyli opłatę za uczestnictwo w obradach zgromadzenia.
Jakim cudem funkcjonowało państwo rządzone przez ludzi głupich, niewykształconych i niekompetentnych? - Platon.
[gr.] pseudos znaczy „fałszywy” - Pseudoksenofont to nieznany autor którego dzieła zostały przypadkiem włączone do dzieł Ksenofonta.
zabójstwo czy raczej jakikolwiek przelew krwi, otrucie, podpalenie
prawie na pewno jest to wytwór fantazji, podobnie jak spotkanie z Krezusem
wykopaliska odsłoniły pozostałości dzielnicy mieszkalnej w Pireusie
dojazd z najdalszych granic Attyki odległych o 50km od miasta zajmował min. jeden dzień, drugie tyle zajmował powrót, wszystko po to aby przez kilka godzin uczestniczyć w obradach
podczas oblężenia Sestos w 479 r. Sparta wycofała się z działań na lądzie
znaczenie to samo co łacińskiego terminu imperium.
znak skrajnego ubóstwa, byli to ludzie którzy nie mieli własnego gospodarstwa, wełny oraz żony która by tę wełnę tkała.
nazwa pochodzi od przymiotnika euthys - prosty, czyli dobry, w odróżnieniu od krzywego, złego - procedura miała na celu prostowanie skutków złych decyzji
skarga pisemna
2