Zabrze 09.03.2004
Demokracja ateńska i rzymska - analiza porównawcza
Demokracja (od greckiego słowa demos czyli lud i kratos czyli władza). Jest to termin określający rodzaj rządów, w którym władza należy do ogółu obywateli danego państwa. Rządy demokratyczne, to rządy równego i wolnego pod względem prawa ludu, który sam decyduje jakie osoby będą go reprezentowały, sprawując przez określony czas poszczególne urzędy. W przeciwieństwie do innych form sprawowania władzy takich jak: oligarchia i tyrania, demokracja sprzyja zadowoleniu ludu, który jak już zauważyli starożytni władcy, lepiej funkcjonuje i jest bardziej zadowolony żyjąc bez ucisku i gdy wszyscy są traktowani na równi.
Za kolebkę deomokracji uważana jest Grecja, a dokładniej starożytne Ateny. Pierwszą formą ustroju jaka panowała w Atenach była monarchia (ok. X w.p.n.e.), na czele której stali królowie. Z czasem jednak władzę zaczeła przejmować arystokracja, do której należały majątki ziemskie. Chłopi musieli pracować na polu u bogaczy w zamian za 1/6 część plonów. Jeśli zaś chłop nie oddał daniny, to dostawał sie z całą swoją rodziną w niewolę pana. W niewolę także dostawali sie ludzie, którzy przez lata nieurodzaju zaciągali pożyczki u bogatych, a później nie byli w stanie ich spłacić. Takie sytuacje powodowały ogólne niezadowolenie wśród biedniejszych obywateli. Pierwszym głównym reformatorem byl wybrany w 594 r.p.n.e. na urząd archonta (gr.arche - władza, urząd) Solon. Przeprowadził on szereg reform w państwie ateńkim. Umorzył miedzy innymi długi drobnych właścicieli ziemskich i doprowadził do ustanowienia zakazu niewoli dla chłopów za długi. Podzielił także obywateli na cztery grupy. Przynależność do poszczególnej z nich zależała od uzyskiwanego dochodu rocznego, mierzonego w zbożu, oliwie i winie. Obowiązkiem członków dwóch pierwszych grup było pełnienie służby konnej w wojsku i utrzymywanie gotowości bojowej. W zamian mogli oni kandydować na stanowiska urzędnicze. Pozostałe dwie grupy nie mogły natomiast piastować urzędów, ale nadal byli zobowiązani do pełnienia służby wojskowej jako piechurzy lub wioślarze. Reformy wprowadzone przez Solona ulżyły trochę doli biedniejszych, ale nie spodobały sie arystokracji.
Kolejnym reformatorem, który przybliżyl jeszcze bardziej Ateny w kierunku tak zwanej „demokracji idealnej” był Klejstenes. Choć wywodził sie z arystokratycznego rodu Alkmeonidów zainteresował się i stanął po stronie ludu. W 508-507 r.p.n.e. podzielił Attykę (środkowo-wschodnia Grecja) na demy (gminy). Każdy obywatel był przypisany do określinego demu. Przynależność ta była dziedziczna. Demy pogrupowano w 10 fyli. Poprzez losowanie wyłaniano kandydatów do urzędów i wprowadzono urząd strategów, po jednym w każdej fyli. Uważa sią też, że Klejstenes wprowadził ostracyzm (sąd skorupkowy). Polegał on na tym, że raz w roku podczas Zgromadzenia Ludowego 6000 obywateli wypisywało na ostrakonach (glinianych skorupkach) nazwisko osoby, która ich zdaniem posiadła za dużą władzę, co mogłoby się przyczynić do przejęcia jej przez tę zbyt ambitną jednostkę. Skazany większościa głosów musiał opuścić Ateny na 10 lat, nie tracąc praw obywatelskich i majątkowych.
Następnym prawodawcą był Perykles (prawdopodobnie kuzyn Klejstenesa), wielokrotny strateg i jeden z wybitniejszych wodzów ateńskich. Przyczynił on się do uczestnictwa w rządach uboższych obywateli (diety dzienne). Za czasów Peryklesa Ateny osiągnęły szczyt rozwoju (odbudowa i rozbudowa Akropolis w Atenach) i stały się centrum kulturalnym dla wielu Greków. Po reformach Peryklesa sytuacja w demokratycznych Atenach przedstawiała się tak, że mieszkańcy służyli w wojsku i uprawiali ziemię. Do głosu w wyborach mieli prawo tylko równo uprawnieni obywatele płci męskiej powyżej osiemnastego roku życia. Obowiązkiem każdego obywatela bylo dokonywanie wpłat na rzecz państwa zależnie od posiadanego majątku, jak i branie udziału w świętach religijnych. W razie nieprzestrzegania świąt lub pozbawienia starszych rodziców opieki, mogł on stracić swoje dotychczasowe prawa. Jednym z głównych organów władzy było Zgromadzenie Ludowe (eklezja), w którego kompetencje wchodził wybór urzędników i ustawodawstwo. Uczestniczyli w nim wszyscy obywatele, którzy ukończyli dwudziesty rok życia. Decydowało ono także o wszystkich ważnych sprawach państwowych, mogło odwoływać urzędników, dokonywało sądów w sprawach przestępstw przeciwko państwu. Zgromadzenie odbywało sie conajmniej dziesięć razy w roku i trwalo od świtu do zmierzchu. Rada Pięciuset (każda fyle delegowała do niej po 50 przedstawicieli) działała na równi ze Zgromadzeniem Ludowym. Proponowała ustawy, kierowała urzędnikami, przygotowywała obrady i wcielała w życie uchwały zgromadzenia. Urzędnicy byli wybierani na okres jednego roku.
Demokracja ateńska miała charakter demokracji bezpośredniej. Obywatele obecni na Zgromadzeniu decydowali o nowych prawach, wybierali urzędników i poddawali ich stałemu nadzorowi. Górowała zasada wolności przemówień, równości wobec prawa i dostępności do urzędów.
Droga Rzymu do demokracji rozpoczęła się od obalenia monarchii trwającej od 753 r.p.n.e. do 509 r.p.n.e. i ustalenia republiki (od łacińskiego res czyli rzecz i publicum czyli wspólna). Ustrój ten zawierał elementy organizacji i zasad funkcjonowania państwa znane wcześniej w Grecji. Kluczowe decyzje były podejmowane przez zgromadzenie wszystkich obywateli Rzymu. Decydowano o wypowiadaniu wojny, zawieraniu pokoju, ustanawiano prawa i wybierano urzędników. Podczas obrad starano się unikać dyskusji. Oczekiwano jednoznacznej odpowiedzi (tak lub nie) na postawione przez urzędników pytania. Urzędnicy byli podobnie jak w Grecji wybierani na okres jednego roku. Koszty sprawowania urzędów musieli pokrywać z własnej kieszeni. Byli bardzo szanowani i w nielicznych przypadkach podlegali wyrokom sądowym. Do obawiązków cenzorów należało przestrzeganie zasad moralności w Rzymie, sporządzanie listy senatorów, kontrolowanie ich majątkow i wydatków państwa na cele publiczne. Ogłaszali listę osób powołanych do wojska. Władza sądownicza należała do pretorów. Nad porządkiem i bezpieczeństwem miasta , dostawami zboża, zaopatrzeniem igrzysk czuwali dwaj edylowie urzędujący w Rzymie. Nad finansami pastwa kontrolę sprawowali kwestorzy. Trybuni ludowi byli powołani do pilnowania interesów plebsu. Mogli oni nie dopuścić do uchwalenia ustawy jeśli nowe prawo narażałoby na uszczerbek biedniejszych. Najwyższą władzę w Rzymie sprawowało dwóch konsulów. Musieli oni mieć ukończone 43 lata. W razie wojny jednego z nich powoływano na okres 6 miesięcy dyktatorem. Ważną rolę odgrywał także senat. Dożywotnio zasiadali w nim byli urzędnicy (za czasów republiki liczył ok. 300 członków, za Cezara liczba ta wzrosła do 900. Co 5lat była sporządzana przez cenzorów lista urzędników, którzy dostawali się do senatu. Jeśli senat nie zgodził się na jakąś ustawę, to nie mogła ona być wprowadzona w życie. Senatorzy decydowali o podatkach, powoływaniu dowódców w czasie wojny i polityce zagranicznej.
Struktury społeczne Aten i Rzymu nie różniły się od siebie w znaczącym stopniu. Obywatelstwo można było otrzymac na dwa sposoby. Pierwszy polegał na tym, że otrzymywano je z racji urodzenia w Rzymie, a drugi z nadania. Grupę wywodzących sie z zamożnych rodzin i posiadających prawa obywatelskie stanowili patrycjusze. Do V w.p.n.e. nie wchodzili oni w związki małżeńskie z przedstawicielami niższych warstw społecznych. Drugą grupą stanowiącą społeczeństwo byli plebejusze. Posiadali oni obywatelstwo, ale nie mieli przywilejów prawnych, mogli natomiast piastować urzędy. Na marginesie społeczeństwa pozostawali niewolnicy, którzy nie posiadali żadnych praw.
Zasadniczą rolę w tworzeniu rzymskiej demokracji odegrało sądownictwo. Rzymianie zasłyneli z szeregu uporządkowanych praw i obowiązków wobec bóstw, króla i państwa. W pierwszej połowie V w.p.n.e. wyryto na 12 tablicach tak zwane prawo XII tablic. Obejmowało ono opis procedury sądowej, normy prawa cywilnego, karnego, państwowego i sakralnego. Prawa były ścisłe i jasno sformuowane. Stanowiły one np., że prawo nie działa wstecz, że sprawiedliwość idzie za prawem, że nie można ukarać kogoś po raz drugi za ten sam czyn, że należy wysłuchac obu stron przed wydaniam wyroku, że wszystko co nie jest zakazane jest dozwolone. Prawo rzymskie stało się podwaliną prawa w późniejszej, a co za tym idzie, dzisiejszej Europie.
Z powyższej analizy wynika, że choć prawie cały wiek dzieli datę wprowadzenia demokracji greckiej od rzymskiej, to mają one ze sobą wiele cech wspólnych. W obu przypadkach ustrój opierał się na woli większości obywateli i ich równości w obliczu prawa, a jednostkę ceniono ze wzgledu na jej przynależność do określonej grupy społecznej. Bez względu jednak na pochodzenie i stan majątkowy każdy mógł, a nawet miał obowiązek służyć ojczyźnie. Roczna kadencja zmniejszała ryzyko przejęcia władzy przez jedną osobę. Wydawać by się mogło, że były to ustroje niemal doskonałe, ale trzeba wziąść jeszcze pod uwage pozycję niewolników, oraz zdegradowaną pozycę jaką zajmowały w ówczesnym świecie kobiety. Chodź w dzisejszych czasach niewolnictwo już nie funkcjonuje, a kobiety mają takie same prawa jak mężczyźni, to forma, etyka i zasady demokracji pozostawiają jeszcze wiele do życzenia i istnieje konieczność ciągłego ich udoskonalania.
Adrian Piejko Ia2