Demokracja ateńska, forma ustroju państwowego zapoczątkowana w Atenach w VI w. p.n.e. przez reformy Solona, a następnie Klejstenesa, osiągnęła swoją pełnię w V w. p.n.e. Opierała się na możliwości udziału we władzach polis wszystkich wolnych obywateli. Najwyższą władzę w państwie ateńskim tworzyło Zgromadzenie Ludowe (eklezja), w którym prawo udziału miał każdy obywatel posiadający pełnię praw, po skończeniu 20 roku życia.

Eklezja decydowała o polityce zagranicznej, sprawach wojskowych, nadawaniu obywatelstwa ateńskiego, w wyjątkowych wypadkach wydawała wyroki sądowe. Każdy z uczestników Zgromadzenia miał możliwość zabierania głosu i zgłaszania wniosków. Głosowano przez podniesienie rąk (rozstrzygnięcie zapadało większością) lub tajnie (w szczególnych wypadkach, gdy decydowano np. o wygnaniu z państwa,ostracyzm). Udział w Zgromadzeniu był opłacany przez państwo.

Eklezja obradowała na Pnyksie (wzgórzu ateńskim), na agorze lub w teatrze, mniej więcej co 9 dni. Stałym organem zarządu państwa była Rada złożona z 500 członków wybieranych losowo, podzielona na 10 prytanii, urzędujących kolejno przez 10. część roku. Rada posiadała kompetencje administracyjne, ekonomiczne i sądownicze. Wybieralni byli również kierujący sprawami wojskowymi stratedzy, których było 10, w V w. p.n.e. ukształtowało się stanowisko pierwszego stratega.

Po reformach Solona (592-591 p.n.e.), Klejstenesa (508-507 p.n.e.) dawnej instytucji Areopagu pozostawiono jedynie sądownictwo w sprawie zabójstw. Ustrój ateński przejmowany był przez inne państwa i związki państw greckich, stanowił także inspirację organizacji ustroju Rzymu starożytnego. Krytykami demokracji ateńskiej byli m.in. Platon iArystoteles.

Areopag, w starożytnych Atenach rada, w której skład wchodzili dożywotnio byli archoncii. Nazwa jej wywodzi się od miejsca obrad - wzgórza poświęconego Aresowi (greckie Arejos pagos), gdzie znajdowała się świątynia Aresa z prawem azylu dla zabójców. Początkowo był to gł. organ władzy politycznej i sądowej, którego decyzje były ostateczne i nie podlegały odwołaniu. W V w. p.n.e. areopag dbał o zachowywanie praw i moralności. Od połowy V w. p.n.e. (w związku z wprowadzeniem w Atenach demokracji) stał się jedynie sądem do spraw rozlewu krwi i świętokradztwa.

Solon (ok. 635 - ok. 560 p.n.e.), ateński mąż stanu, poeta i prawodawca. W 594 p.n.e. wybrany na pierwszego archonta. Przeprowadził reformy ustrojowe (umorzenie długów drobnych posiadaczy, podział obywateli na 4 klasy wg cenzusu majątkowego, ustanowienie Rady Czterystu, sądu przysięgłych, rozszerzenie uprawnień eklezji, czyli zgromadzenia ludowego, zmiana systemu miar i wag).

Reformy Solona były ważnym etapem demokratyzacji ustroju Aten, choć nie rozwiązały wszystkich problemów. Solon skodyfikował prawa ateńskie.

Był pierwszym poetą attyckim, pisał elegie polityczne (zachowane we fragmentach). W swych utworach przekazywał refleksje na tematy moralne i polityczne. Został zaliczony przez potomnych do siedmiu mędrców greckich.

Klejstenes, Kleisthenes (VI/V w. p.n.e.), polityk ateński (Ateny) z roduAlkmeonidów. Założyciel demokracji ateńskiej. Obalił tyranię Pizystratów(510 p.n.e.), pozyskawszy pomoc króla Sparty, Kleomenesa I. Oparł się na ludzie (demos), usunął z kraju arystokratycznych przywódców.

Wtedy przeprowadził reformę ustrojową (508/507 p.n.e.):

1) podział na plemiona, bractwa i rody zastąpił podziałem terytorialnym.

2) Attykę podzielił na 3 okręgi (Ateny, wybrzeże, śródlądzie), a każdy okręg na 10 trytties ("trójek"). 3 trytties (po jednej z każdego okręgu) tworzyły fylę (podstawowa jednostka terytorialna), na którą składały siędemy (od tego czasu nazwę demu umieszczano zamiast nazwiska ojca i pełniła ona funkcję nazwiska).

3) nadał prawa obywatelskie metojkom (cudzoziemcom osiadłym na stałe w Attyce).

4) zwiększył liczbę radnych bule (do 500), ustanowił urząd 10 wodzów (strategów) i wprowadził sąd skorupkowy (ostracyzm).

Celem reformy było zmniejszenie roli arystokracji, zatarcie różnic majątkowych i wymieszanie społeczeństwa.

Polis, miasto-państwo. Typowa dla starożytności forma państwowości. Polis ukształtowały się prawdopodobnie ok. IX w. p.n.e. w greckich koloniach w Azji Mniejszej, a potem przeniesione zostały do Grecjiwłaściwej.

Polityczny partykularyzm miast nie pozwolił na skonsolidowanie się polis w większe organizmy państwowe. Terytorium polis obejmowało zwykle twierdzę na wzgórzu (akropolis) i dolne miasto zamieszkane przez ludność rolniczą. Polis stawała się centrum gospodarczym, handlowym, politycznym, kulturalnym i siedzibą władz. Wszyscy wolni obywatele polis mieli obowiązek bronić jej w czasie wojny.

Polis miały zwykle ustrój demokratyczny, choć mógł się zmienić w oligarchię, tyranię czy timokrację. Największy rozwój polis greckich przypada na V w. p.n.e. (Ateny Peryklesa). Walki o przewodnictwo (hegemonię) wyczerpywały siły gospodarcze i polityczne polis, dlatego nie miały one szans na zwycięstwo z Rzymem.

Areopag, w starożytnych Atenach rada, w której skład wchodzili dożywotnio byli archoncii. Nazwa jej wywodzi się od miejsca obrad - wzgórza poświęconego Aresowi (greckie Arejos pagos), gdzie znajdowała się świątynia Aresa z prawem azylu dla zabójców. Początkowo był to gł. organ władzy politycznej i sądowej, którego decyzje były ostateczne i nie podlegały odwołaniu. W V w. p.n.e. areopag dbał o zachowywanie praw i moralności. Od połowy V w. p.n.e. (w związku z wprowadzeniem w Atenach demokracji) stał się jedynie sądem do spraw rozlewu krwi i świętokradztwa.

Reformy państwowe Peryklesa

Jego przeciwnikiem politycznym był Tukidydes, syn Melezjasza (wygnany w 443 p.n.e.). Perykles był przywódcą ludu, przebudował i ugruntował demokrację w Atenach (przeniesienie uprawnień areopagu na eklezję - zgromadzenie ludu, radę pięciuset - bule, organ doradczy eklezji, orazheliaję - sąd przysięgłych).

Przyczynił się do uczestnictwa w rządach uboższych obywateli (diety dzienne). Jako zwolennik mocarstwowej pozycji Aten Perykles sprawił, żeAteński Związek Morski stał się organizacją państwową, której skarbiec został przeniesiony z Delos do Aten (454 p.n.e.), co zapewniło Ateńczykom dodatkowe środki finansowe. Najważniejsze sprawy państw sprzymierzonych w Związku rozstrzygała heliaja.

Perykles rozwinął flotę (ok. 400 trier), przyczynił się do rozbudowy portu wPireusie i połączył go z Atenami ("długie mury"), co zapobiegało odcięciu miasta od morza i dawało Atenom przewagę na morzach. Kontynuował wojnę z Persami (pokój Kalliasa 449 p.n.e.). Walczył ze Spartą o hegemonię w Grecji.

Mimo zawartego ze Spartą pokoju na 30 lat (446 p.n.e.) nie rezygnował z przywództwa Aten. Nie pozwalał na bunty i próby odłączenia się od Związku państw sprzymierzonych, przywracając jego jedność siłą. Nawiązał mocne więzy handlowe Aten z wybrzeżami Morza Czarnego. Nakazał założenie wielu kolonii (Thurioj w południowej Italii) i kleruchii (kolonii wojskowych).

Efialtes (V w. p.n.e.), polityk ateński, arystokrata o poglądach demokratycznych. Przyjaciel Peryklesa. W 471, po wygnaniu z AtenTemistoklesa, pełnił funkcję nieoficjalnego przywódcy ludu, stojąc na czele obozu demokratycznego. Dążył do ograniczenia wpływów rady, złożonej z byłych najwyższych urzędników ateńskich, tzw. areopag.

Doprowadził do przeniesienia uprawnień areopagu na radę pięciuset, zgromadzenie ludowe i sądy ludowe, pozostawiając mu tylko sądownictwo. Zginął zamordowany najprawdopodobniej przez arystokratów.

bule (gr. boulé ‘rada’) staroż., praw. najwyższa rada miasta-państwa w antycznej Grecji, gł. w Atenach (rada składająca się z 400–500 obywateli miasta powyżej 30. roku życia powoływanych przez głosowanie, potem przez losowanie, na rok i tylko dwa razy w życiu).

Eklezja, w starożytnych Atenach zgromadzenie pełnoprawnych obywateli, którzy ukończyli 20 lat. Najwyższy organ władzy od czasu wprowadzenia ustroju demokratycznego, decydował o polityce zagranicznej i wewnętrznej.

Miejscem zgromadzeń była agora, teatr lub wzgórze Pnyks. Głosowano przez podniesienie rąk lub w sprawach wymagających tajności przezostrakon z wypisanym imieniem danego obywatela.

Areopag, w starożytnych Atenach rada, w której skład wchodzili dożywotnio byli archoncii. Nazwa jej wywodzi się od miejsca obrad - wzgórza poświęconego Aresowi (greckie Arejos pagos), gdzie znajdowała się świątynia Aresa z prawem azylu dla zabójców. Początkowo był to gł. organ władzy politycznej i sądowej, którego decyzje były ostateczne i nie podlegały odwołaniu. W V w. p.n.e. areopag dbał o zachowywanie praw i moralności. Od połowy V w. p.n.e. (w związku z wprowadzeniem w Atenach demokracji) stał się jedynie sądem do spraw rozlewu krwi i świętokradztwa.

archont (gr. árchon, árchontos) staroż., polit. najwyższy urzędnik, zwł. jeden z dziewięciu wybieranych corocznie najwyższych urzędników ateńskich.

Heliaja, w starożytnych Atenach sąd przysięgłych, wprowadzony w czasie reform Solona (VI w. p.n.e.). Nazwa pochodzi od wzgórza, na którym odbywały się posiedzenia.

Członkiem heliai mógł być każdy obywatel, który ukończył 30 rok życia. Najwyższy organ w sprawach karnych i cywilnych, zatwierdzający też ustawy.

Ostracyzm, sąd skorupkowy (z greckiego ostrakon - "skorupka gliniana"), wprowadzony w Atenach przez Klejstenesa w 509 p.n.e. Głosowanie weklezji za pomocą glinianych skorupek (Ostrakon), na których wypisywano nazwiska osób, które należało wydalić z Aten w obawie przed dążeniem do tyranii.

Wymieniony przez większość (6000 głosów) głosujących Ateńczyk musiał czasowo iść na wygnanie (na 10 lat), nie tracił jednak praw obywatelskich i majątkowych. Mógł być również wcześniej odwołany z wygnania. Przy pomocy ostracyzmu pozbywano się nieraz ludzi niewygodnych (próba poddania ostracyzmowi Peryklesa, Arystydesa, Temistoklesa).