Wojny Greków z Persami
Przyczyny konfliktu
podbój przez Persów miast greckich w Azji Mniejszej - 546 p.n.e.; zdobywcy narzucili Grekom tyranię jako formę rządów
powstanie w Milecie - 499 p.n.e.; do buntów dochodzi także w innych miastach Azji Mniejszej podbitych przez Persów; wszędzie powstańcy obalają tyrańskie rządy z perskiego nadania
Ateny udzieliły pomocy Miletowi, dostarczając 2 tys. hoplitów (ciężkozbrojnej piechoty) i 20 okrętów; w czasie walk w mieście Sardes spłonęła świątynia bogini Kybele (Wielkiej Matki), czczonej przez Persów i inne narody Wschodu - fakt ten wykorzystała przeciwko Grekom propaganda perska; wojska perskie pokonały Milet dopiero w roku 494 p.n.e., po wielomiesięcznym oblężeniu od strony lądu i morza
Persowie dążąc do podbicia Grecji chcieli się zabezpieczyć na przyszłość przed dywersją na zachodniej flance swojego imperium, poza tym zamierzali ukarać sojuszników podpalaczy świątyni Kybele
Wyprawa w roku 490 p.n.e.
król Dariusz wysyła ekspedycję karną, którą dowodzą Datys i Artafarnes; jako doradca służył im obalony tyran Aten, Hipiasz
bitwa pod Maratonem w pobliżu Aten; 10 tysięcy ateńskich hoplitów pokonało Persów, którzy zrezygnowali z dalszej walki i odpłynęli na swych okrętach do Azji Mniejszej
taktyka stratega Miltiadesa - walka greckiej falangi na otwartym polu
zwycięstwo pod Maratonem miało dla Greków duże znaczenie moralne, gdyż było pierwszym zwycięstwem hoplitów nad lekkozbrojnymi, słabo opancerzonymi oddziałami perskimi
śmierć króla Dariusza (485 p.n.e.) i wybuch powstania w Egipcie odsuwają termin kolejnej perskiej wyprawy odwetowej
Wyprawa Kserksesa w 480 p.n.e.
Temistokles, cieszący się poparciem ateńskich kupców, rzemieślników i plebsu, przystępuje do budowy floty wojennej; przeznaczono na ten cel dochody z kopalń srebra w górach Laurion; w ciągu półtora roku zbudowano 200 trójrzędowców
Persowie wtargnęli do Grecji od północy, z Macedonii; dysponowali ok. 1200 okrętami i siłami lądowymi liczącymi ok. 50 tys. żołnierzy
bitwa w wąwozie termopilskim, przez który prowadziła droga z Grecji północnej do środkowej; walczyło 300 żołnierzy spartańskich, którymi dowodził król Sparty Leonidas; w obliczu przewagi Persów odesłał on posiłki z innych greckich miast - państw i bronił do końca wąwozu, ponosząc śmierć ze wszystkimi swoimi hoplitami
bitwa morska w zatoce pod Salaminą (koniec września) - mniejsze i bardziej zwrotne okręty greckie rozgromiły ciężkie okręty perskie
Bitwa pod Platejami - 479 p.n.e.
70 tys. Greków przeciwko 140 tys. Persów; żołnierze spartańscy zwyciężyli Persów w walce wręcz; zginął perski dowódca Mardoniusz
doszczętne zniszczenie floty perskiej u przylądka Mykale w pobliżu Samos
Skutki wojen perskich
Wzrost znaczenia Aten
utworzenie Związku Morskiego - 478 p.n.e. w celu utrzymania wspólnej floty; do Związku obok Aten przystąpiło kilkadziesiąt miast-państw, głównie leżących na wyspach Morza Egejskiego i w Azji Mniejszej; skarb przechowywany był początkowo na wyspie Delos, w świątyni Apollina, później przeniesiono go do Aten; wszyscy członkowie mieli wnosić daninę pieniężną na budowę i utrzymanie floty lub dostarczać okręty; celem Związku była wspólna obrona przed Persami oraz wyzwalanie ziem greckich znajdujących się jeszcze pod panowaniem perskim
hegemonia Aten w Związku Morskim: wszystkich dziesięciu skarbników związkowych (zwanych hellenotamiai) pochodziło z Aten; politykę zagraniczną kształtowały Ateny, narzucając ją pozostałym uczestnikom sojuszu; flota ateńska panowała w całym rejonie wschodniej części Morza Śródziemnego i zaczęła uchodzić za niepokonaną
Polityka Aten
strateg ateński Kimon (syn Miltiadesa) na czele sił związkowych pokonał Persów przy ujściu rzeki Strymon w Tracji, otwierając handlowi ateńskiemu szlak nad Morze Czarne
Temistokles zostaje wygnany z Aten decyzją sądu skorupkowego - 471 p.n.e.; przyczyną wygnania Temistoklesa było jego przekonanie, że prowadzenie dalszych wojen z Persją nie ma sensu i że Ateny powinny zacząć się przygotowywać do wojny ze Spartą, swoim głównym rywalem na obszarze Grecji; Temistokles osiedlił się w Argos na Peloponezie, a następnie w Persji, gdzie został łaskawie przyjęty przez króla Kserksesa
walka Aten na dwa fronty - z Persją na morzu i ze Spartą na lądzie:
podbicie Beocji, bronione przez siły spartańskie i tebańskie
wyprawa 200 okrętów do Egiptu w celu wsparcia egipskiego władcy Nektanebosa w jego konfrontacji z Persami; ekspedycja poniosła całkowitą klęskę
450 p.n.e. - Ateńczycy odnoszą zwycięstwo nad flotą fenicką (współdziałającą z Persami) u wybrzeży Cypru
449 p.n.e. - Persowie zgadzają się na rozejm, zobowiązując się do zaprzestania działań zbrojnych przeciwko miastom greckim na wyspach Morza Egejskiego i w Azji Mniejszej
446 p.n.e. - zawarcie trzydziestoletniego pokoju ze Spartą; uznawał on istnienie dwóch równorzędnych potęg w Grecji (dualizm): Sparty na lądzie, a Aten na morzu
Zmiany w Związku Morskim
Ateny dążą do przekształcenia Związku w państwo ateńskie (arche)
przeniesienie skarbca związkowego do Aten (w roku 454 p.n.e.) oznaczało oddanie finansów związkowych ateńskiemu zgromadzeniu ludowemu
bezwzględne karanie prób wystąpienia ze Związku - w roku 440 p.n.e. Ateńczycy wymordowali część mieszkańców buntującego się Samos i zburzyli mury miejskie
Rozkwit demokracji ateńskiej
przez ponad trzydzieści lat V wieku p.n.e. (w latach 462-429 p.n.e.) czołowym politykiem w Atenach był Perykles, sprawujący wielokrotnie urząd stratega; za jego rządów ugruntowały się podstawowe zasady i mechanizmy systemu demokratycznego
Organy władzy
zgromadzenie ludowe (ekklesia) - udział w nim mógł brać każdy pełnoprawny obywatel (urodzony z matki i ojca obywateli ateńskich), który ukończył 18 lat (praktycznie 20 lat, gdyż musiał odbyć dwuletnią służbę wojskową w charakterze efeba); nie miały prawa udziału z zgromadzeniu kobiety, a także metojkowie - zajmujący się handlem i przedsiębiorczością obywatele innych miast mieszkający w Atenach, oraz niewolnicy; warunkiem ważności podejmowanych uchwał była obecność co najmniej 6 tysięcy obywateli; do uprawnień zgromadzenia należało uchwalanie prawa, wypowiadanie się w sprawach wojny i pokoju , wybieranie urzędników oraz sprawowanie kontroli nad ich działalnością; zgromadzenie było również sądem w sprawach o przestępstwa skierowane przeciwko państwu; odbywał się także na jego posiedzeniu raz do roku ostracyzm (sąd skorupkowy) - poddawano pod głosowanie kwestię wydalenia obywateli, którym zarzucano dążenie do wprowadzenia tyranii; nazwisko takiego obywatela wpisywano na glinianych skorupkach, decyzję o wygnaniu podejmowano większością głosów
Rada Pięciuset (bule) - składała się z pełnoprawnych obywateli, którzy ukończyli 30 lat, na jeden rok; można było być wybranym tylko dwukrotnie; kompetencje: przygotowywanie projektów uchwał dla zgromadzenia, sprawowanie nadzoru nad wszystkimi urzędnikami, zarządzanie dochodami państwa, przyjmowanie obcych posłów
urzędnicy - byli powoływani przez zgromadzenie na rok, i to jednorazowo; pobierali diety z budżetu państwa; archonci zajmowali się sprawami sądowymi i kultu; stratedzy dowodzili wojskami oraz kierowali polityką zagraniczną (byli to jedyni urzędnicy, którzy mogli być wybierani ponownie bez ograniczenia w czasie); apodekci ściągali podatki; astynomowie nadzorowali roboty budowlane; metronomowie kontrolowali miary i wagi
Zasady ustrojowe
w granicach prawa każdy może żyć według własnego upodobania
isegoria (wolność słowa) - każdy miał prawo do głoszenia własnych poglądów, byle tylko nie występował przeciwko instytucjom demokratycznym i moralności publicznej
isonomia (równość praw) - oznaczała równość głosu i równość prawa do udziału we władzy; służyć temu miał mechanizm powoływania urzędników w drodze losowania, z wyjątkiem strategów, którzy byli wybierani większością głosów (w ich przypadku liczyły się cechy osobiste i przygotowanie fachowe do pełnienia urzędu)
rządy prawa - wszystkie organy władzy były związane uchwałami zgromadzenia ludowego
Wojna peloponeska i jej skutki
Siły Aten i Sparty
Od Aten po r. 446 p.n.e. (zawarcie pokoju ze Spartą) stopniowo zaczęły się odwracać państwa Związku Morskiego, zniecierpliwione utrzymującą się bezwzględną hegemonią ateńską. Jednocześnie Sparta umocniła istniejący od końca VI wieku p.n.e. Związek Peloponeski, w którym była hegemonem. Ekspansjonistyczne plany Sparty popierane były szczególnie przez Korynt i Teby.
Perykles zaproponował w r. 440 p.n.e. zwołanie kongresu w celu zawarcia ogólnogreckiego pokoju (koine eirene), projekt ten został jednak odrzucony przez Spartę.
Sparta dysponowała zdecydowaną przewagą militarną na lądzie: wraz z państwami Związku Peloponeskiego dysponowała ona 60 tys. hoplitów wobec 13 tys. hoplitów ateńskich. Natomiast przewagę na morzu miały Ateny: dysponowały flotą około 400 trójrzędowców, podczas gdy Sparta praktycznie floty nie miała. Perykles planował w przypadku wybuchu konfliktu ze Spartą umieszczenie całej wiejskiej ludności ateńskiej polis między Długimi Murami, łączącymi Ateny z portami w Pireusie i Faleronie.
Konflikt zbrojny w latach 431-404 p.n.e.
Zatarg między Korkyrą a Koryntem
Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny był konflikt między Korkyrą a Koryntem. Korkyra - wyspa na Morzu Jońskim - była kolonią Koryntu. Do konfliktu doszło, gdyż Korynt chciał przejąć kontrolę nad Epidamnosem - kolonią Korkyry leżącą na wybrzeżu iliryjskim. Gdy w Epidamnosie władzę przejęło w wyniku przewrotu stronnictwo demokratyczne, Korynt poparł nową ekipę rządzącą, natomiast Korkyra udzieliła schronienia obalonym oligarchom.
W r. 435 p.n.e. okręty Korkyry rozbiły w zatoce Ambrakia flotę koryncką płynącą na pomoc Epidamnosowi. Po tym starciu Korkyra - obawiając się rewanżu ze strony Koryntu, który zaczął gwałtownie rozbudowywać swoją flotę - zwróciła się o pomoc do Aten, zaś Korynt zaczął zacieśniać sojusz ze Spartą. Ateny przysłały Korkyrze 30 okrętów, mimo to w r. 433 p.n.e. flota Koryntu rozbiła flotę Korkyry w bitwie koło wysp Sybotów. Do ostatecznego pokonania Korkyry jednak nie doszło, gdyż przyszła jej na pomoc flota ateńska.
Kongres Związku Peloponeskiego podjął w r. 432 p.n.e. uchwałę, iż Ateny udzielając pomocy Korkyrze złamały warunki pokoju z r. 446 p.n.e. i zażądał zwrócenia wolności miastom Związku Morskiego.
Walki w latach 431-421 p.n.e.
W r. 431 r. p.n.e. wojska spartańskie najechały Attykę. Taka taktyka była stosowana co roku przez sześć lat, z wyjątkiem 429 p.n.e., gdy ludność Aten została zdziesiątkowana przez epidemię, podczas której zmarł między innymi Perykles. Liczba obywateli ateńskich zmniejszyła się wówczas z około 100 tys. do 60 tys.
Spartanie niszczyli pola uprawne i plantacje oliwek, nie byli jednak w stanie wtargnąć do Aten, chronionych Długimi Murami. Z kolei flota ateńska zaatakowała wybrzeża Peloponezu oraz Megarę, będącą sojusznikiem Sparty. Celem tych ataków było zdestabilizowanie Związku Peloponeskiego, a także wywołanie buntu helotów - do którego jednak nie doszło.
W 429 p.n.e. flota ateńska zniszczyła Korynt i zdobyła Potideję. W 425 p.n.e. Ateńczycy odcięli od świata spartańskich hoplitów znajdujących się na wyspie Sfakteria u zachodniego wybrzeża Peloponezu, zatapiając wspierającą ich flotę. Do ateńskiej niewoli dostało się wówczas 292 Spartan, którzy poddali się łamiąc spartański kodeks honorowy, ale za zgodą swego króla. Ateńczycy zagrozili, że wymordują jeńców, jeżeli wojska spartańskie będą najeżdżać na Attykę, w związku z czym ataki te ustały.
Ateny próbowały również odzyskać kontrolę nad Beocją, jednak te wysiłki zakończyły się klęską w bitwie z siłami Beotów pod Delion w r. 424 p.n.e. W ciągu następnych dwóch lat spartański generał Brasidas zdobył kilka znajdujących się pod panowaniem ateńskim miast na półwyspie Chalkidiki, w tym Amfipolis (podczas szturmu na to miasto poniósł śmierć). W 421 p.n.e. obie strony gotowe były już do zaprzestania walk. Pokój, wynegocjowany przez ateńskiego generała Nikiasa i spartańskiego króla Plejstoanaksa, gwarantował zwrot zdobyczy terytorialnych - jedynie Amfipolis, należące poprzednio do Aten, uzyskało niepodległość. Ateny uwolniły spartańskich jeńców wziętych do niewoli na Sfakterii.
Pokój ten był jednak od początku naruszany. Najpierw Ateny podpisały traktaty sojusznicze z dwoma miastami-państwami na Peloponezie, Argos i Elis, wymierzone w Spartę. Następnie w r. 418 p.n.e. wojska Aten, Argos i Mantinei starły się z siłami Sparty i Tegei w bitwie pod Mantineją, zakończoną porażką Aten i jej sojuszników.
Wyprawa Alkibiadesa
W tym czasie czołową rolę polityczną w Atenach odgrywał młody i ambitny arystokrata Alkibiades. Wszystkim Grekom znany był z tego, że w r. 416 p.n.e. podczas igrzysk olimpijskich wygrał powożenie rydwanem. Był egocentrykiem, a jednocześnie postacią charyzmatyczną, potrafiącą manipulować zgromadzeniem ludowym.
Za jego namową Ateńczycy postanowili zorganizować wyprawę na Sycylię, by podbić tamtejszą kolonię dorycką Syrakuzy, silnie związaną ze Spartą. Chcieli w ten sposób odciąć Spartę od źródeł zaopatrzenia. Wyprawa wyruszyła w r. 415 p.n.e. Uczestniczyło w niej 5 tys. ateńskich hoplitów i 134 trójrzędowce. Jej problemem od początku był brak jednolitego dowództwa - dowódców było trzech, wśród nich Alkibiades. Nie było między nimi zgody co do tego, czy należy od razu atakować Syrakuzy, czy najpierw zdobyć sojuszników na Sycylii, czy tylko przeprowadzić demonstrację siły i powrócić do Aten. Gdy Alkibiadesa wezwano do Aten, uznał on to za intrygę swych rywali - i zamiast podporządkować się rozkazowi, zbiegł do Sparty. Drugi z dowódców wyprawy, Lamarchos, zginął podczas walk na przedpolu Syrakuz. Dowództwo spoczęło w rękach Nikiasa.
Ateńczycy opanowali nabrzeże Syrakuz oraz mury obronne. Jednak spartańskiemu dowódcy Gylippusowi udało się przemycić do oblężonego miasta niewielki oddział Spartan, co bardzo podniosło morale obrońców. Ateńska ofensywa załamała się, Nikias podjął decyzję o ewakuacji, jednak okazało się, że wybrzeże jest blokowane przez flotę syrakuzańską. W tej sytuacji Ateńczycy zaczęli uciekać w głąb wyspy. Tam, okrążeni przez siły spartańskie i syrakuzańskie, musieli się poddać. Jeńców skierowano do niewolniczej pracy w kamieniołomach, skąd większość z nich nigdy nie wróciła. Ateny w wyniku wyprawy sycylijskiej straciły połowę swoich okrętów wojennych.
Ostatnia faza wojny 411-404 p.n.e.
Klęska na Sycylii wpłynęła na rozwój sytuacji politycznej w Atenach. W r. 411 doszło do oligarchicznego zamachu stanu, po którym nowe władze zaczęły dążyć do zawarcia pokoju ze Spartą. W stanie rozkładu znalazło się imperium ateńskie: usamodzielniła się wyspa Chios, a Eubea, wyzwoliwszy się spod panowania Aten, związała się ze Spartą.
Gdy ateńscy oligarchowie gotowi już byli do podpisania pokoju ze Spartą, miał miejsce kolejny zamach stanu, dzięki któremu do władzy powróciło stronnictwo demokratyczne, opowiadające się za kontynuowaniem wojny.
Sparta, za radą Alkibiadesa, założyła swoją bazę w Dekelei, w połowie drogi między Atenami a Beocją. Oznaczało to, iż żołnierze spartańscy mieli odtąd stały dostęp do Attyki. Na ich wezwanie z Aten uciekło ok. 20 tys. niewolników, co poważnie skomplikowało sytuację gospodarczą tej polis.
Sparta zawarła porozumienie z Persją, na mocy którego Persowie zaczęli finansować budowę spartańskiej floty. W zamian za to Sparta zaakceptowała powrót do imperium perskiego greckich miast w Azji Mniejszej.
Bitwa w cieśninie Hellespont i pokój
Głównym celem nowoutworzonej floty spartańskiej było odcięcie Aten od dostaw zboża znad Morza Czarnego przez Hellespont. Już w r. 411 p.n.e. Spartanie zdobyli Bizancjum, jednak Ateńczycy odzyskali to miasto o strategicznym położeniu w r. 408.
W 405 rok p.n.e. Spartanie pod dowództwem Lizandra opanowali miasto Lampsachos leżące w cieśninie Hellespont i zakotwiczyli swoją flotę w tamtejszym porcie. Gdy przybyły okręty ateńskie, zatrzymały się również w cieśninie, w pobliżu Aigospotamoi, gdzie jednak nie było portu, w którym mogłyby się schronić. Ateńczycy codziennie wypływali na wody cieśniny, by spotkać okręty przeciwnika, lecz Spartanie grali na zwłokę. Lizander wydał rozkaz ataku dopiero wtedy, gdy Ateńczycy pozostawili swe okręty u brzegu i odpoczywali na lądzie. Spartanie zdobyli 170 spośród 180 ateńskich trójrzędowców - i przejęli kontrolę nad Hellespontem. Ateny, pozbawione dostaw zboża znad Morza Czarnego, poddały się w r. 404 p.n.e.
Skutki wojny
Zgodnie z warunkami pokoju zburzone zostały Długie Mury wokół Aten i Pireusu. Ateny utraciły wszystkie terytoria poza Attyką z wyjątkiem wyspy Salaminy. Sparta przejęła flotę ateńską z wyjątkiem dwunastu jednostek. Władza w Atenach przeszła w ręce rządu trzydziestu, składającego się z przedstawicieli oligarchii. Kilka tysięcy wziętych do niewoli Ateńczyków zostało straconych - był to rewanż Spartan za wcześniejszą decyzję ateńskich strategów, iż każdy wzięty do niewoli Spartanin ma mieć obciętą prawą rękę.
Sojusznicy Sparty, Teby i Korynt, domagali się całkowitej zagłady ateńskiej polis, jednak o uratowaniu Aten zadecydował argument Sparty, iż położyły one wielkie zasługi w wojnie z Persami.
Upadła idea jedności Hellady, Związek Morski został zlikwidowany. Ateny spadły do roli drugorzędnego państwa greckiego, które w koncepcji Sparty miało być przeciwwagą dla Teb i Koryntu.
Wojna peloponeska, która początkowo była konfliktem wewnątrzgreckim, z czasem nabrała cech konfliktu regionalnego, w który zaangażowała się pośrednio Persja, a bezpośrednio takie dotychczas peryferyjne obszary świata greckiego, jak Sycylia i Półwysep Apeniński, Tracja, Macedonia, Epir. Stały się one widownią walk, dostarczały najemników, zakładano tam bazy wojskowe. Efektem wojny były wielkie zniszczenia, ale także rozprzestrzenianie kultury greckiej, najpełniej reprezentowanej przez Ateńczyków. Tradycja przekazała, że sycylijscy Grecy uwalniali tych spośród wziętych do niewoli Ateńczyków z wyprawy Alkibiadesa, którzy potrafili recytować fragmenty utworów Eurypidesa.
Po wojnie peloponeskiej na około 30 lat hegemonem w świecie greckim została Sparta, chociaż jej dominacja nie miała tak wyraźnego charakteru jak niegdyś dominacja Aten.
Hegemonia Teb
Zwycięstwo pod Leuktrami w r. 371 p.n.e. zapoczątkowało krótki okres hegemonii Teb. Rozpadł się zdominowany przez Spartę Związek Peloponeski. Mieszkańcy Mesenii odzyskali po czterech wiekach niepodległość, stając się z helotów wolnymi ludźmi.
Na czele państwa tebańskiego stał wówczas wybitny dowódca Epaminondas, twórca słynnego 300-osobowego hufca tebańskiego, składającego się z par kochanków. Sprawował on władzę wraz ze swym towarzyszem, Pelopidasem.
Teby podporządkowały sobie obszar od Peloponezu na południu po Tesalię na północy, czyniąc z takich poleis, jak na przykład Korynt i Megara, państwa klienckie. Brutalnie postąpił Epaminondas w r. 364 p.n.e. z beockim miastem Orchomenos, które próbowało przeciwstawić się Tebom: kazał zabić wszystkich jego męskich mieszkańców, a kobiety i dzieci sprzedał w niewolę.
Podstawą militarnej potęgi Teb była wprowadzona przez Epaminondasa nowa taktyka walki hoplitów. Polegała ona na zastosowaniu szyku skośnego, czyli atakowaniu klinem prawego skrzydła przeciwnika, co powodowało załamanie się szyku falangi.
Hegemonia Teb załamała się jednak w r. 362 p.n.e., gdy Epaminondas zginął w bitwie pod Mantineją na Peloponezie, walcząc przeciwko siłom Sparty i Aten. (Pelopidas zmarł dwa lata wcześniej). Ogólne wyczerpanie państw greckich doprowadziło do zawarcia przez nie pokoju powszechnego (koine eirene), nieuznawanego jedynie przez Spartę, która nie chciała się pogodzić z trwałą utratą Mesenii.