Ateny były greckim państwem-miastem (polis) w Attyce. Był to ośrodek kulturalny i polityczny o wyjątkowym znaczeniu.
W początkach swoich dziejów Ateny były monarchią a ich pierwszym królem według tradycji Tezeusz. Z czasem władza królewska słabła, aż przeszła w ręce urzędników zwanych archontami. Archonci były powoływani przez Radę Aeropagu w skład, której wchodzili dożywotnio byli urzędnicy. Wszyscy wywodzili się z rodów arystokratycznych (eupetydów).
Następnie w Atenach władali tyrani – Pizystrat i synowe. Jednak od VI w.p.n.e. Wprowadzano reformy zmierzające do powstania demokratycznego systemu.
Pierwsze były reformy Solona. Dzięki nim:
podzielono obywateli na 4 klasy majątkowe, każda klasa miała inne prawa i obowiązki wobec państwa.
Utworzono sąd ludowy, zwany sądem przysięgłych – był to organ odwoławczy od wyroków urzędników, później najważniejszy organ sądowy w sprawach administracyjnych.
Utworzono Radę Czterystu.
Powołano Zgromadzenie Obywateli (ekklesia).
Ograniczono rolę Aeropagu – osłabienie tym samym władzy arystokracji.
Umorzono długi zaciągnięte pod zastaw osoby, wykupiono sprzedanych za granicę obywateli za pieniądze państwowe, zakazano udzielania pożyczek pod zastaw osoby. Tzw. strząśnięcie długów.
REFORMY SOLONA UWAŻA SIĘ ZA POCZĄTEK DEMOKRATYZACJI ATEN.
Następnie reformy przeprowadził Klejstenes wprowadzając ustrój demokratyczny. Poprzez reformy Klejstenesa:
Stworzono nowy podział administracyjny Attyki na 10 fyli i 100 demów; zlikwidowane tym samym zostało znaczenie rodów; przynależność do dem była dziedziczna; do każdej fyli wchodziły wszystkie warstwy ludności; każda z ful brała udział w sprawowaniu władzy.
Przeprowadzono reformę systemu nazwisk: nazwisko obywatela składało się z jego imienia i nazwy gminy, z której pochodził. Nie podawano imienia ojca, w ten sposób zacierając różnice pochodzenia ograniczono wpływy arystokracji.
Utworzono Radę Pięciuset – w jej skład wchodzili przedstawiciele wszystkich fuli (po 50 przedstawicieli).
Utworzono urząd strategów (10) – zajmujących się sprawami wojska.
Według tradycji Klejstenes wprowadził ostracyzm (sąd skorupkowy).
Kolejnym, który przeprowadził reformy prowadzące do jeszcze lepszej organizacji i demokratyzacji Aten był Temistokles. Jego reformy doprowadziły do:
wprowadzenia wyboru archontów i innych urzędników na drodze losowania (z wyjątkiem strategów i urzędników skarbowych);
ograniczono znaczenie Aeropagu i archontów;
wzrosło znaczenie Rady Pięciuset i Zgromadzenia Ludowego
Ważnymi reformami były również reformy Peryklesa pierwszego stratega. Dzięki jego reformom:
Upadło znaczenie Aeropagu.
Utworzono Zgromadzenie Ludowe – w jego skład weszli wszyscy obywatele Aten.
Wprowadzono opłaty za pełnienie urzędów, dzięki czemu stały się one dostępne również dla ubogiej ludności.
REFORMY PERYKLESA UGRUNTOWAŁY DEMOKRACJĘ W ATENACH.
Podstawą demokracji ateńskiej były rządy większości, rotacyjność urzędów i masowe uczestnictwa. Na zgromadzeniach wszyscy pełnoprawni obywatele płci męskiej brali udział w głosowaniu. Wszystkie natomiast najważniejsze decyzje o znaczeniu państwowym podejmowane były przez Zgromadzenie Ludowe. Głosowanie odbywało się w miejscach publicznych (agora, pnyks) zwykle przez podniesienie rąk, czasem przez fizyczny podział („wszyscy, którzy są za, idą na lewo”). W sytuacjach szczególnej wagi stosowano także inne metody np. wrzucanie kamieni. Głosować mogli tylko dorośli mężczyźni mający status obywatela. Łącznie uprawnionych było ok. 30 tys. osób. Kobiety, dzieci, niewolnicy oraz obcokrajowcy, których wielu zamieszkiwało w Atenach nie mieli głosu. Prawem głosu nie dysponowali również metojkowie. Istniało kilka przepisów i ograniczeń dotyczących władzy zgromadzenia, z wartym odnotowania Graphe Paranomon , które nie pozwalało na przyjęcie prawa sprzecznego z innym. Demokracja dla Ateńczyków znaczyła równość w podejmowaniu decyzji, nie zaś wybór osób.
Dla Arystotelesa demokracja nie była dobrym ustrojem, bowiem ten model władzy w państwie oznaczał rządy osób nieoświeconych, rządy tłumu, który w podejmowanych decyzjach kierował się emocjami a nie – wiedzą. Podobnego zdania był także Platon. Demokracja była dla nich zwyrodniałym ustrojem. Arystoteles opowiadał się za rządami sprawowanymi przez osoby najlepiej wykształcone. Tylko tacy obywatele mieli nie dopuścić do chaosu w państwie.
„Demokracja jest najgorszym z możliwych ustrojów bowiem są to rządy hien nad osłami.” - Arystoteles
„Demokracja prowadzi do dyktatury.” - Platon
Klasyfikacja ustrojów wg Arystotelesa:
Ustrój dobry:
z władzą jednostki – monarchia
z władzą nielicznych – arystokracja
z władzą wielu – politeia
Ustrój zły:
z władzą jednostki – tyrania
z władzą nielicznych – oligarchia
z władzą wielu – demokracja
Argumenty przeciwników demokracji Ateńskiej:
losowanie urzędów niesie za sobą wielkie ryzyko:
wytykano błędy wynikające z fundamentalnych zasad demokracji – wolności słowa, równości i rządów prawa. Podkreślano, że brak starannego przygotowania tak moralnego jak i intelektualnego do publicznego zabierania głosu w rzeczywistości prowadzi do chaosu i anarchii;
równość jest równością tylko z nazwy, bo ludzie nie są równo ani moralnie, ani intelektualnie a tzw. równość naturalna powoduje, że władzę sprawują ludzie mierni a nie najwybitniejsi, bo miernych zawsze jest najwięcej;
nie mogło być mowy o rządach prawa w sytuacji, gdy tak naprawdę Ateńczycy podelgali woli większości – większość ludzi niezamożnych, co sprowadziło się do transferu bogactw od zamożnych do niezamożnych i tym samym podważało równość wszystkich wobec prawa.