Autor: Tadeusz M. Nycz

Odpowiedzialność materialna na zasadach ogólnych

W artykule omówiono podstawowe zagadnienia związane z odpowiedzialnością materialną pracownika, która powstaje z chwilą podpisania każdej umowy o pracę.

Z chwilą podpisania umowy o pracy, powstaje po stronie pracownika odpowiedzialność materialna na zasadach ogólnych, szczegółowo uregulowana w art. 114 do 122 K.p. Dla celów powstania tej odpowiedzialności nie jest potrzebne żadne dodatkowe oświadczenie pracownika, ponieważ ten rodzaj odpowiedzialności jest immanentnie związany z istnieniem stosunku pracy.

Pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność materialną na zasadach ogólnych wskazanych w powołanych przepisach.

Zasadniczą niezbędną przesłanka dla tej odpowiedzialności jest zaistnienie zawinienia po stronie pracownika. W przypadku tej odpowiedzialności mamy jednak do czynienia z zawinieniem nieumyślnym, ponieważ w razie umyślnego wyrządzenia szkody pracodawcy, pracownik ponosi odpowiedzialność materialną w pełnej wysokości (art. 122 K.p.)

Aby można było dochodzić od pracownika odszkodowania z tytułu odpowiedzialności ogólnej za wyrządzoną pracodawcy szkodę, muszą łącznie zaistnieć następujące przesłanki:

1. nie wykonanie lub nienależyte wykonanie przez pracownika obowiązków, czyli działanie lub zaniechanie mające charakter bezprawny,

2. czyn pracownika ma charakter nieumyślny i jest zawiniony,

3. pracodawca musi ponieść szkodę,

4. pomiędzy czynem pracownika a szkodą musi zachodzić związek przyczynowo-skutkowy.

Brak którejkolwiek z wymienionych przesłanek, uniemożliwia dochodzenie roszczeń. Bezprawność czynu pracownika zachodzi wtedy, gdy stanowi naruszenie obowiązków pracownika wynikających z przepisów prawa pracy lub z umowy o pracę. Wyłączenie tej przesłanki następuje wówczas, gdy czyn pracownika nie wchodził w zakres jego obowiązków, albo istniały okoliczności wyłączające ten obowiązek.

Przesłankami wyłączającymi bezprawność są: stan wyższej konieczności, działanie w ramach dopuszczalnego ryzyka, a także fizyczna niemożność wykonania obowiązków, wynikająca z niedyspozycji pracownika, nadmiernego obciążenia pracą w godzinach nadliczbowych itp.

Stan wyższej konieczności zachodzi wówczas, gdy pracownik np. spowoduje zniszczenie maszyny czy urządzenia z powodu konieczności przeciwdziałania wypadkowi przy pracy. Czynność wykonana w ramach dopuszczalnego ryzyka, obciąża w razie zaistnienia szkody pracodawcę, w ramach zasady ryzyka podmiotu zatrudniającego.

Działanie w ramach dopuszczalnego ryzyka zależy od okoliczności konkretnego stanu faktycznego, przy czym głównie chodzi tutaj o podjęcie decyzji gospodarczo-finansowych, które wedle poprawnie przeprowadzonej kalkulacji, powinny przynieść korzystne rezultaty, lecz spowodowały straty.

Warunkiem niezbędnym jest oczywiście szkoda, zaistniała po stronie pracodawcy, która polega na konkretnym uszczerbku w jego majątku. Związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy czynem a szkodą winien mieć charakter decydującego związku przyczynowego.

W przypadku, gdy pracownik otrzymał od pracodawcy złej jakości półprodukt, z którego wyprodukował towar drugiej a nie pierwszej jakości, to wymagany związek pomiędzy szkodą a niedołożeniem należytej staranności nie będzie zachodził, jeśli pracownik udowodni, że w sytuacji dołożenia należytej staranności nie mógłby wyprodukować towaru pierwszej jakości.

Pracownik ponosi odpowiedzialność za szkodę w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę i tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego wynikła szkoda.

W odróżnieniu od odszkodowania cywilnego, które obejmuje stratę i utracony zysk osiągalny w razie niewyrządzenia szkody (art. 361 § 2 K.c.), pracownicze odszkodowanie w razie nieumyślnego wyrządzenia szkody, nie przekracza wartości tego, co pracodawca posiadał i czego został pozbawiony z powodu nieumyślnego czynu pracownika (zob. wyrok SN z dnia 11 kwietnia 1975 r. I PR 291/74, Służba Pracownicza z 1975 r., Nr 6, str. 42).

Pracownik, który nieumyślnie spowodował uszkodzenie mienia powierzonego mu z obowiązkiem zwrotu (samochód), ponosi ograniczoną odpowiedzialność za taką szkodę, na zasadach określonych w art. 115-119 K.p. Wysokość odszkodowania może

być obniżona, zgodnie z art. 121 § 2 K.p. (zob. uchwałę SN z dn. 26 czerwca 1975 r. IV PZP 3/75 Służba Pracownicza z 1975 r., Nr 9, str. 37).

Rzeczywistą stratą jest uszczerbek majątkowy pracodawcy w mieniu, które do niego należało przed wyrządzeniem mu szkody. Nie obejmuje ona wartości produktu, który powstałby, gdyby surowiec nie został zniszczony lub uszkodzony, ani nie obejmuje korzyści (zysku), który pracodawca osiągnąłby ze sprzedaży takiego towaru (zob. uchwałę SN z dnia 29 grudnia 1975 r. V PZP 1/)75, OSNCP z 1976 r., Nr 2, poz. 19).

Pracodawca, zgodnie z art. 116 K.p. jest obowiązany wykazać okoliczności uzasadniające odpowiedzialność pracownika oraz wysokość powstałej szkody.

Przy tej ocenie pracodawca winien uwzględniać okoliczności wynikające z zasady ryzyka podmiotu zatrudniającego. W szczególności, pracownik nie może ponosić odpowiedzialności za swoją nieudolność, wynikającą z błędów pracodawcy w zakresie doboru osoby do wykonywania konkretnej pracy. Do obowiązków pracodawcy należy dokonywanie właściwego doboru pracowników do wykonywania określonej pracy. Jeżeli pracownik nie jest przydatny do pracy na danym stanowisku, należy mu przydzielić inną odpowiednią dla niego pracę.

Pracodawca nie ma podstaw do dochodzenia odszkodowania z tytułu powstałej szkody, jeżeli dopuszczał do pracy pracownika, który np. nie posiadał wymaganego orzeczenia lekarskiego o zdolności do pracy, czy też nie został przeszkolony w zakresie bhp, co było przyczyną niewłaściwego wykonywania pracy i w następstwie powstania szkody majątkowej.

W tych przypadkach istnieją wyraźne przepisy (art. 229 § 4 i art. 237³ § 1 K.p.) zakazujące dopuszczenia pracownika do pracy. W konsekwencji, gdyby pracodawca zastosował się do tych przepisów, niewątpliwie do szkody majątkowej nie doszłoby. Oczywiście chodzi tutaj o przypadki szkody powstałej w wyniku czynu popełnionego przez pracownika nieumyślnie.

Art. 117 K.p. kształtuje zasadę ryzyka podmiotu zatrudniającego należąc do podstaw fundamentalnych istoty stosunku pracy. Oznacza to, że pracownik nie może dobrowolnie przyjąć na siebie nawet część ryzyka obejmującego pracodawcę.

Pracownik nie ponosić odpowiedzialności za szkodę lub jej cześć w przypadku, gdy:

• szkodę spowodowała inna osoba np. inny pracownik albo osoba nie zatrudniona w danym zakładzie,

• szkodę spowodował pracodawca, np. wskutek nie przekazania pracownikowi instrukcji technologicznej do prowadzonej pracy,

• szkoda obciąża pracodawcę z tytułu ryzyka prowadzonej działalności,

• pracownik popełnił błąd, dopuszczając tym samym do powstania szkody, ale ten błąd trzeba uznać

• jako dopuszczalny.

• W przypadku, gdy inna osoba przyczyniła się do powstania szkody, a pracownikowi można przypisać odpowiedzialność tylko w części, wówczas określając możliwość dochodzenia odszkodowania, trzeba precyzyjnie, stosownie do ustaleń stanu faktycznego, sprecyzować stopień przyczynienia się pracownika do powstałej szkody.

• W sytuacji, gdy szkodę spowodował pracodawca przez niedopełnienie ciążących nań obowiązków np. technologicznych, wówczas oczywiście pracownik jest w całości uwolniony od odpowiedzialności materialnej za powstałą szkodę.

• Wszelkie przypadki powstania szkody związane z faktem funkcjonowania zakładu pracy nie mogą obciążać pracownika w żadnym stopniu, ponieważ ryzyko prowadzonej działalności przypisane jest w całości pracodawcy.

• Może powstać szkoda w wyniku pracy w czasie której pracownik popełnił błąd. Błąd może być nawet zawiniony przez pracownika, ale jeśli działał w granicach dopuszczalnego błędu, wówczas nie może ponosić odpowiedzialności za skutki materialne swego czynu, lecz one przypisane są pracodawcy ponoszącemu ryzyko prowadzonej działalności.

• Przyczynienie się pracodawcydo powstania szkody nie jest zależne od naganności zachowania innej osoby, której można przypisać winę. Pracownik nie ponosi odpowiedzialności za taką szkodę, bez względu na to, czy sprawcy szkody można przypisać winę. Szkody nie zawinione przez pracownika obarczają odpowiedzialnością pracodawcę w ramach ryzyka prowadzenia zakładu pracy. W żadnym przypadku ryzyko to nie może obciążać pracownika (zob. wyrok SN z dnia 14 marca 1975 r. II PR 187/74, OSNCP z 1975 r., Nr 12, poz. 177).

• Pracownik nie może skutecznie zobowiązać się do pokrycia strat objętych ryzykiem prowadzenia działalności zakładu pracy. Umowa taka, jako mniej korzystna niż wskazany przepis Kodeksu pracy jest nieważna (art. 18 § 2 K.p.), a zamiast niej stosuje się odpowiednie przepisy Kodeksu pracy. (zob. orzeczenie SN z dnia 25 kwietnia 1962 r. I CR 238, OSN 1962 Nr 10, poz. 223, nadal aktualne).

• W razie wyrządzenia szkody przez kilku pracowników, zgodnie z art. 118 K.p. każdy z nich ponosi odpowiedzialność za część szkody stosownie do przyczynienia się do niej i stopnia winy. Jeżeli nie jest możliwe ustalenie stopnia winy i przyczynienia się poszczególnych pracowników do powstania szkody, odpowiadają oni w częściach równych.

• Zgodnie z art. 119 K.p., odszkodowanie ustala się w wysokości wyrządzonej szkody, jednak nie może ono przewyższać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody.

• Odszkodowanie ma być obliczone wedle wysokości wyrządzonej szkody, w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę, ale tylko za normalne działania lub zaniechania, z których wynikła szkoda (art. 115 K.p.). Oznacza to, że szkoda nie obejmuje utraconych przez pracodawcę korzyści, np. wynikających z eksploatacji urządzenia, które z winy pracownika zostało uszkodzone.

• Pracownik wyrządzający nieumyślnie szkodę osobie trzeciej ponosi wobec pracodawcy, który tę szkodę naprawił, odpowiedzialność w ograniczonej wysokości, zgodnie z art.115, 119 § 1 i 122 § 1 i 2 K.p. (zob. uchwałę SN z dnia 13 czerwca 1975 r. IV PZP 7/75 Służba Pracownicza z 1975 r. Nr 9, str. 37).

• Jeżeli pracownik umyślnie wyrządził szkodę, jest obowiązany do jej naprawienia w pełnej wysokości (art. 122 K.p.)

• Kierowca, prowadząc samochód z nadmierną prędkością w stanie nietrzeźwym, obejmuje następstwa swego czynu zamiarem ewentualnym i w związku z tym jego odpowiedzialność odszkodowawcza za uszkodzenie samochodu, należącego do pracodawcy, następuje w pełnej wysokości, ponieważ szkoda została wyrządzona umyślnie (zob. wyrok SN z dnia 6 lipca 1977 r. IV PR 167/77, Służba Pracownicza z 1977 r. Nr 10, str. 35).

---