HINDUIZM→ naturalna, → narodowa, → politeistyczna religia, a właściwie złożony system religijny, który powstał ze stopienia się wierzeń religijnych ludów rdzennie zamieszkujących subkontynent indyjski (→ Drawidowie, → Adiwasi), z mitami → Ariów (→ indoirańskie ludy), którzy podbili Drawidów w latach 1500-1200 p.n.e. W okresie od poł. II tysiąclecia p.n.e. do poł. I tysiąclecia p.n.e. powstały święte księgi h. - Wedy, dlatego wczesny etap formowania się tej religii nazwany został → wedyzmem. → Doktryny religijne uświęcały → społeczny podział pracy, zachęcając do harmonijnej współpracy. Stąd, ok. 500 r. p.n.e. w społeczeństwie hinduskim, powstałym przez → asymilację tubylczych Drawidów i napływowych Ariów, ukształtowały się cztery warny (rycerzy, kapłanów, rolników i rzemieślników oraz sług i niewolników). Ich powstanie uzasadniał mit o Puruszy, z którego części ciała powstały owe 4 warny. Najwyższą pozycję społeczną zajmowała klasa rycerzy (kszatrijów). Znajdowało to odzwierciedlenie w ówczesnym panteonie bóstw, w którym najważniejszą rolę odgrywali bogowie władzy (Waruna i Mitra), wojny (Indra) oraz personifikacje sił przyrody (Agni - bóg ognia, Rudra - bóg wiatru). Szczególnym kultem otoczeni byli Aświnowie - bogowie płodności i szczęścia. Liczne też były bóstwa lokalne. Bardzo ważną rolę w h. pełni ofiara (o charakterze błagalnym), która jest konieczna dla podtrzymania ładu we wszechświecie. Kapłani (bramini) wykorzystali to, komplikując rytuał i utwierdzając wiernych w przekonaniu, że tylko poprzez jego dokładne spełnianie zyskać można przychylność bogów. Forma religijna (formuły, ceremonie, obrzędy) dominowała nad treścią religijną, więc dzięki znajomości owych skomplikowanych formuł i ceremonii, bramini zajęli naczelną pozycję w hierarchii społecznej. Ten etap rozwoju h., trwający od 800 r. p.n.e. do 500 r. p.n.e., nazwano → braminizmem. Nastąpiły zmiany w panteonie bóstw. Bogowie wojny stracili swoje pierwotnie naczelne miejsce, a na szczyt panteonu wysunął się bóg Wisznu jako uosobienie ofiary religijnej. Bramini utrwalili podział społeczeństwa hinduskiego na kasty, opracowując tzw. dharmasutry, czyli zbiór reguł i przepisów obowiązujących poszczególne → klasy społeczne (określających zawód, a nawet dietę czy sposób ubierania się przedstawicieli danej kasty). Nieprzestrzeganie tych przepisów groziło wykluczeniem z kasty. W ten sposób współczesne społeczeństwo hinduskie dzieli się na 2-3 tys. kast i podkast. Odchodzenie od rytualizmu i skupienie się na duchowych przeżyciach jest przejściem od braminizmu do współczesnego h., którego początki datowane są na V w. p.n.e. Przyczynił się do tego pogląd, wyrażony już w upaniszadach (VIII-VII w. p.n.e.), że uczynki dokonane w ciągu życia powodują odrodzenie się człowieka w nowej egzystencji (reinkarnacja). Człowiek nie żyje jednorazowo na Ziemi, lecz jego dusza wędruje, uzyskując kolejno różne wcielenia. To, kim będziemy w następnym wcieleniu, zależy od sumy uczynków spełnionych w poprzednim życiu (prawo karmana). Jednak takie ciągłe powracanie na Ziemię i przechodzenie przez tysiące wcieleń (inkarnacji) rodziło chęć wyzwolenia się z kołowrotu wcieleń. Celem wędrówki dusz, czyli przechodzenia przez kolejne inkarnacje, jest samodoskonalenie aż do wyzwolenia z materialnych więzów (moksza). Następuje wówczas na zawsze zjednoczenie z Brahmanem - bezosobowym Absolutem, który jest wiecznym, wszechogarniającym bytem. Cząstką Brahmana obecną w każdym człowieku jest nieprzemijająca dusza ludzka (atman). Człowiek tak naprawdę jest wieczną duszą - atmanem - ukrytą za światem materialnym, który jest przemijający. Identyfikacja z atmanem jest mistycznym przeżyciem bytu, świadomości i szczęśliwości. Do najważniejszych bogów współczesnego h. należą Wisznu, Śiwa (czyt. Sziwa) i Brahma. Ta trójca nazwana jest Trimurti. Każdy kolejny wszechświat tworzony jest przez Brahmę, podtrzymywany w istnieniu przez Wisznu, a niszczony przez Śiwę. Brahma traktowany jako uosobienie bezosobowego Absolutu jest zbyt abstrakcyjny, aby rozwinął się jego kult. Istnieje tylko jedna świątynia Brahmy w Indiach (w Puszkar). Szczególnym kultem otoczeni są natomiast Wisznu (→ wisznuizm) i Śiwa. Każdy z nich jest uważany przez swych wyznawców za jedynego władcę świata, podczas gdy inni bogowie jako istoty przemijające podlegają wędrówce dusz. Najwięcej wyznawców ma bóg Wisznu (ok. 70% Hindusów). Oprócz literatury wedyjskiej, h. odwołuje się także do dwóch eposów opisujących bohaterskie losy wcieleń boga Wisznu - Kryszny - w eposie Mahabharata, oraz Ramy w Ramajanie. Istotne znaczenie ma zawarty w Mahabharacie poemat dydaktyczny Bhagawadgita (Pieśń Błogosławionego). Przedstawia on dwie drogi prowadzące do zbawienia: jedna polega na wyrzeczeniu się świata i całkowitej ascezie; druga zaś, bhakti, na umiłowaniu Boga, pełnym miłości oddaniu się Bogu. H. współczesny większą rolę przypisuje wewnętrznym przeżyciom duchowym niż zewnętrznemu obrządkowi. W h. nie ma nabożeństw publicznych i wyznaczonych godzin obrzędów. Każdy czci bogów wtedy, kiedy chce. Ofiara, która obecnie bardziej przypomina adorację, polega na oddawaniu czci bogom przez wyciągnięcie rąk, śpiewanie pieśni religijnych, recytowanie świętych tekstów, składanie kwiatów czy owoców. Praktykuje się kąpiele w świętych rzekach jako obrzęd duchowego oczyszczenia i zdobycia zasługi religijnej oraz pielgrzymki do miejsc świętych (np. Waranasi). W rozumieniu europejskim h. jest trzecią, ostatnią fazą kształtowania się religii w Indiach. Dla Hindusów jednak h. rozumiany jest jako cały zespół wierzeń, obrzędów i tradycji religijnych od wedyzmu, przez braminizm, po współczesny h. H. jest religią płynną, stale się zmienia. Jest bardzo tolerancyjny wobec innych religii. Chłonie nowe idee i prądy, co powoduje, że sam jest wewnętrznie zróżnicowany, obejmując niekiedy sprzeczne poglądy, np. wiarę w jednego boga (Wisznu lub Śiwa), jak i wiarę w wiele bóstw. Trudno nawet rozgraniczyć liczne prądy religijne, szkoły religijno -filozoficzne, sekty. Obecnie h. wyznawany jest w Indiach i w Nepalu, niewielkie grupy wyznawców występują też w krajach płd. Azji (Indonezja, głównie wyspa Bali, Malezja, Myanmar, Sri Lanka) oraz w krajach, do których docierają migranci z Indii (USA, Australia, Wielka Brytania, Kanada). Łącznie liczba wyznawców przekracza 800 mln osób. Dał też początek nowym religiom, które powstały początkowo jako próba jego reformy (→ buddyzm) lub w wyniku rozczarowania, głównie braminizmem (→ dżinizm, → sikhizm).