Terytorium w prawie międzynarodowym
Pojęcie: znaczenie najogólniejsze - określony obszar geograficzny lub przestrzenna sfera ludzkiej działalności; terytoria można podzielić zasadniczo na dwa rodzaje: terytoria podlegające oraz nie podlegające suwerenności państwowej (te drugie - otwarte morze, przestrzeń kosmiczna, dno mórz, obszary niczyje).
TERYTORIUM PAŃSTWOWE
Znaczenie: najważniejszą normą prawa międzynarodowego jest ta zakazująca państwom wykonywania suwerenności na terytorium innego podmiotu. Obecnie, wobec tendencji do internacjonalizacji, tworzenia międzynarodowych organizacji, rozwoju turystyki, istnieje teza o utracie obecnego znaczenia przez terytorium.
Istota: nie ma jednoznacznej definicji pojęcia terytorium. Jego istotę można sprowadzić do czterech teorii:
Teoria przedmiotowa: uznająca terytorium za podmiot (obiekt) władzy państwowej. Władza ta przedstawiona jest w dwojaki sposób: jako własność oparta ma zasadach prawa publicznego, bądź jako suwerenność (terytorium jako przedmiot suwerenności).
Teoria podmiotowa: państwo przedstawione jako ciał, którego częścią jest terytorium. Prawo do terytorium może więc być porównywane do prawa, jakie ma człowiek do własnego ciała.
Teoria przestrzenna: terytorium nie jest rzeczą, którą włada państwo, ale przestrzenią, w obrębie której władza państwowa istnieje i działa. Teoria ta zakłada, że obszary niezamieszkane nie mogą być uznane za terytorium państwowe (zgodnie z zasadą, że władza może być tylko nad ludźmi).
Teoria kompetencji: państwo jest „porządkiem normatywnym”, a terytorium przedstawione jest jako sfera kompetencji przestrzennej państwa.
Ogólna definicja brzmiała będzie: terytorium państwowe stanowi tak przedmiot władzy państwowej, jak przestrzeń, w granicach której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. Terytorium jest także podstawą wykonywania kompetencji państwowych.
Skład: przestrzeń lądowa, morska i powietrzna. Może być jednolite, lub obejmować np. szereg wysp. Występują enklawy (otoczone terytorium innego państwa) i półenklawy (z wybrzeżem). Władza rozciąga się również na podziemny obszar państwa (zasięg ograniczony jest możliwością eksploatacji). W przypadku granicy morskiej sięgać może ona 12 mil od linii podstawowej.
Ochrona integralności terytorialnej: zwrot integralność terytorialna (niepodzielność) pojawił się w początkach XIX wieku; Obowiązek zachowania integralności zajął centralne miejsce po wojnie. Zasada ta formułowana jest w licznych oświadczeniach, umowach międzynarodowych. Art. 2 karty NZ mówi o zakazie groźby i użycia siły przeciw integralności terytorialnej i niepodległości jakiegokolwiek państwa.
ZWIERZCHNICTWO TERYTORIALNE
Pojęcie i istota: formą wykonywania przez państwo suwerenności na terytorium jest zwierzchnictwo terytorialne. Jest to bardziej cecha, niż prawo państwa. Polega na sprawowaniu w obrębie terytorium wszelkich działań i funkcji państwa, z drugiej zabezpieczając przed wykonywaniem analogicznych działań ze strony innych podmiotów.
W aspekcie pozytywnym zwierzchnictwo terytorialne jest podporządkowaniem władzy państwowej wszystkiego, co się w jego obrębie znajduje. Istnieje też zwierzchnictwo personalne, będące konsekwencją obywatelstwa i przynależności państwowej. Cudzoziemiec, przebywając na terenie innego państwa, podlega prawu dwóch państw (konflikty rozstrzygane są na korzyść praw osobistych kraju macierzystego). Państwo określa sposoby nabycia i utraty obywatelstwa, ustala statut prawny swego terytorium, przeprowadza podział administracyjny kraju, zapewnia ochronę granic.
W aspekcie negatywnym zwraca się uwagę na element wyłączności władzy państwowej. Na określonym terytorium istnieć może tylko jedno państwo i działać tylko jedna władza najwyższa.
Obowiązki zeń wynikające: Państwa powinny kierować się zasadami ius cogens. Obowiązkiem państwa jest więc zapobiegania na swym terytorium przestępstwom przeciwko pokojowi i propagandzie wojennej. Zabrania się państwu używania terytorium w sposób sprzeczny z prawem międzynarodowym w celu wyrządzenia szkody innym krajom. Inną kategorię tworzą obowiązki dobrosąsiedzkie. Jest to zobowiązanie państwa do niedopuszczenia do prowadzenia na swym terytorium działalności zabronionej przez prawo międzynarodowe, tj. takiej, która mogłaby wyrządzić szkody na terytorium państw sąsiadujących.
OGRANICZENIA WYKONYWANIA ZWIERZCHNICTWA TERYTORIALNEGO
Demilitaryzacja terytorium: nakłada na państwo obowiązek zlikwidowania oraz zakaz budowy i utrzymywania w przyszłości urządzeń i obiektów wojskowych na określonej części jego terytorium, a także zakaz utrzymywania tam sił zbrojnych.
Neutralizacja terytorium: umowne wyłączenie możliwości prowadzenia działań wojennych na danym terytorium oraz zakaz wykorzystania go w charakterze bazy do takich działań (np. Kanał Sueski, Panamski).
Bazy wojskowe: mocne ograniczenie zwierzchnictwa terytorialnego. Cechy charakterystyczne dla bazy terytorialnej: władza terytorialna na terenie bazy, prawo łączności z bazą przez terytorium przylegające oraz pobyt na terenie bazy i wokół niej obcych sił zbrojnych. Umowy dwustronne o bazach wojskowych dają prawo danemu państwu do okupowania, używania i kontrolowania pewnych obszarów i wykonywania tam władzy i prawa w celach wojskowych. Mają prawo gromadzenia zapasów i amunicji, możliwość budowania urządzeń wojskowych, utrzymywania licznego personelu, sprawowania jurysdykcji administracyjnej.
Inne ograniczenia: strefy bezatomowe, ograniczenie zbrojeń, wyeliminowanie pewnych rodzajów broni. Są one pozytywne.
Dzierżawa: udzielenie tymczasowej zgody suwerena na wykorzystanie części jego terytorium przez inne państwo na warunkach określonych w zawartej umowie dwustronnej. Współcześnie umowa o dzierżawę jest zgodna z prawem, gdy ma równoprawny charakter, nie prowadzi do wyłączenia zwierzchnictwa terytorialnego wydzierżawiającego państwa i nie jest utrzymywana przez dzierżawcę wbrew woli suwerena.
NABYCIE I UTRATA TERYTOTIUM PAŃSTWOWEGO
Nabycie terytorium: sposób nabycia terytorium jest określony równolegle przez prawo międzynarodowe (jak w stosunkach między państwami dochodzi do nabycia terytorium) i wewnętrzne (jakie organy i poprzez jakie działania mogą dokonywać zmian terytorialnych). Sposoby nabycia terytorium dzielone są najczęściej na pierwotne (terytorium nie będące dotąd częścią innego podmiotu) oraz pochodne (nabycie części terytorium obcego państwa).
Cesja: transfer terytorium w wyniku umowy międzynarodowej, gdy jedno państwo przestaje, a drugie rozpoczyna wykonywać swoje zwierzchnictwo nad przekazanym obszarem. Podmiotem cesji mogą być tylko państwa. Dla przeprowadzenia cesji potrzebne są dwa elementy - prawny (zawarcie umowy zobowiązującej cedanta do opuszczenia terytorium) i faktyczny (realizacja tego zobowiązania i objęcie terytorium przez drugie państwo).
Zawłaszczenie: inaczej - efektywna okupacja. Termin obejmuje dwa zakresy pojęciowe - wskazuje, że okupacja jest rzeczywista oraz mówi, że okupacja daje tytuł suwerenny, wywołuje określone skutki w prawie międzynarodowym. Przedmiotem okupacji może być tylko ziemia niczyja (albo teren, który nigdy nie podlegał suwerennej władzy innego państwa, albo gdy został on porzucony przez suwerena). Okupacja daje tytuł tylko wtedy, gdy jest efektywna. Efektywna okupacja ma coraz mniejsze znaczenie ze względu na brak ziemi niczyjej i dawne wypalenie się istoty kolonializmu.
Zasiedzenie: jest to nabycie suwerenności poprzez efektywne wykonywanie kompetencji państwowych. Aby tego dokonać, wymagane jest ciągłe i pokojowe wykonywanie praw suwerennych. Pokojowy charakter jest istotny - nie może być zatargów z poprzednim suwerenem lub ludnością. Nie można uzyskać suwerenności nad jakimś terytorium, jeżeli wykonuje się prawa w nie własnym imieniu.
Przyrost: powiększenie terytorium państwa na skutek działalności sił przyrody lub pracy człowieka.
Podbój: uznawany do I wojny światowej za legalny i pierwotny. Podbój mógł nastąpić tylko wtedy, gdy miał charakter ostateczny i nic nie wróżyło zmiany - gdy przeciwnik przestał istnieć jako podmiot PM. We współczesnym prawie międzynarodowym zakaz wojny oznacza koniec instytucji zawojowania.
Utrata terytorium: PM zna właściwie tyle sposobów utraty terytorium, co jego nabycia. Przykładem utraty terytorium, któremu nie towarzyszy przy okazji nabycie przez inne; jest to derelikcja. Ma miejsce, gdy państwo przestaje wykonywać na jakimś obszarze swe kompetencje i porzuca je, co prowadzi do powstania, choć na krótki czas, ziemi niczyjej.
Wszystkie sposoby utraty terytorium dadzą się sprowadzić do wspólnego mianownika. Jest nim brak lub niemożliwość wykonywania kompetencji państwowych.
GRANICE
Pojęcie pojawiło się pod koniec XIII wieku. Granica jest zdefiniowana jako linia (płaszczyzna), w obrębie której zawiera się terytorium państwowe.
Rodzaje granic: dzieli się na naturalne (rzeki, morza, góry, stepy lub pustynie) i sztuczne. Z punktu widzenia ich ustalania dzielą się na orograficzne (uwzględniające ukształtowanie powierzchni) i geometryczne (przebiegające niezależnie od rzeźby terenu; szczególny rodzaj - astronomiczne, biegnące wśród równoleżników i południków).
Delimitacja granicy: ustalenie przebiegu granicy państwowej. Następuje w drodze umownej, choć może być przeprowadzona przez trybunał międzynarodowy. Delimitacja obejmuje sporządzenie opisu granicy i naniesienie jej na mapę o stosunkowo małej skali.
Demarkacja granicy państwowej: ma na celu szczegółowe wytyczenie i oznakowanie przebiegu granicy państwowej w terenie. Komisja prowadząca demarkację opiera się w pracy o opis dokonany w delimitacji. Nie powinno dzielić się gospodarstw rolnych, pastwisk itp. oraz wsi.
Administracja granicy państwowej: sprawy związane z ochroną granicy, przekraczaniem czy eksploatacją bogactw naturalnych w jej pobliżu są regulowane przepisami wewnętrznymi. Ustala się 15-metrowy pas drogi granicznej oraz strefę nadgraniczną, obejmujący cały obszar granicznych gmin.
Nienaruszalność granic: zapisy w Deklaracji ONZ z roku 1970 - „Każde państwo ma obowiązek powstrzymywania się od groźby użycia siły celem naruszenia istniejących międzynarodowych granic innego państwa ...”.
KSZTAŁTOWANIE SIĘ GRANIC POLSKI PO II WŚ
Granica wschodnia: granica polsko - radziecka ukształtowana została w wyniku umowy jałtańskiej i poczdamskiej oraz serii umów dwustronnych. W Jałcie uznano, że granica polska powinna biec wzdłuż linii Curzona z odchyleniami 5-8 km na korzyść Polski. Potwierdziła to umowa dwustronna z 16 VIII 1945. Granica została zmieniona 15 II 1951 - ZSRR otrzymał 480 km odcinek w województwie lubelskim za odcinek w drohobyckim. Fragment granicy w części przylegającej do Morza Bałtyckiego został zatwierdzony umową z 5 III 1957.
Granica polsko - niemiecka: konferencja poczdamska wyznaczyła jej przebieg wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej. Układ zgorzelecki (1950) potwierdził, że ustalona w Poczdamie granica jest granicą państwową. Specjalna komisja dokonała demarkacji. Układ z roku 1970 o normalizacji wzajemnych stosunkach między RFN a Polską potwierdzał również jej przebieg. Traktat z roku 1989 zakończył istotny spór z NRD o rozgraniczenie morza terytorialnego. Traktaty z roku 1990 nadały ostateczny charakter granicy.
Granica polsko - czeska i polsko - słowacka: ostateczna demarkacja została przeprowadzona przez dwustronną komisję mieszaną; prace zakończono w 1958.
RZEKI MIĘDZYNARODOWE
Pojęcie rzeki międzynarodowej: rzeki przepływające przez terytorium dwóch lub więcej państw. Tradycyjnie obok powyższego wymogu chciano, aby była to rzeka żeglowna, mająca ujście do morza, na której obowiązywałaby swoboda żeglugi. Pojęcie rzeki międzynarodowej zostało rozszerzone w konwencji barcelońskiej z 1921 roku. Drogami żeglownymi o znaczeniu międzynarodowym stawały się z natury żeglowne odcinki w kierunku morza i od morza, przedzielające lub przecinające różne państwa oraz drogi wodne lub ich części, sztuczne bądź naturalne, uznane w drodze umownej lub jednostronnej za podlegające przepisom w sprawie dróg żeglownych.
Dunaj: RFN, Austria, Słowacja, Węgry, Chorwacja, Serbia, Rumunia, Bułgaria i Mołdawia. Umiędzynarodowiony w 1856. Obecnie status prawny uregulowany przez konwencję belgradzką z 1948. Żegluga jest wolna i otwarta dla obywateli, statków handlowych i towarów wszystkich państw. Nadzór nad wykonaniem konwencji został powierzony Komisji Dunaju (składającej się wyłącznie z przedstawicieli państw nadbrzeżnych). Ren: po raz pierwszy regulacje prawne w 1804. Wolność żeglugi wydał akt końcowy kongresu wiedeńskiego. Przepisy szczegółowe w 1831. Obecny status Renu został określony przez konwencję mainnheimską z 1868 roku. Rewizja tej konwencji w 1963 roku. Niger: wolność żeglugi propagował akt generalny konferencji berlińskiej z 1885 roku. Nowa konwencja, przyjęta przez państwa przybrzeżne - 1963. Indus: Traktat regulujący wykorzystanie dróg Indusu podpisany został w roku 1960; Indus podzielony na dwie części. Powołano do życia Stałą Komisję Indusu. Amazonka: traktat o współpracy państw dorzecza Amazonki podpisano w 1978. Całkowita swoboda żeglugi jest zagwarantowana na zasadach wzajemności.
OBSZARY MORSKIE
Obszary morskie nie są jednolite pod względem statusu prawnego. Wody morskie można podzielić na wody wchodzące w skład terytorium państwowego (wody terytorialne) oraz morze otwarte. Dalszy podział - wody terytorialne dzielą się na wody wewnętrzne i morze terytorialne. Państwo sprawuje pełne zwierzchnictwo na wodach wewnętrznych, zaś na morzu terytorialnym do 12 mil (ograniczone jednak prawem nieszkodliwego przepływu statków innych państw). Konferencja prawa morza (trzecia; 1973 - 1982) uważana jest za jedną z najważniejszych w historii stosunków międzynarodowych. Brało w niej udział 157 uczestników, którzy wypracowali coś na kształt konstytucji mórz i oceanów. Podpisana przez 60 państw.
Obszary morskie wchodzące w skład terytorium: są to wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego. Zalicza się do nich zatoki morskie o określonym rozwarciu, zatoki historyczne oraz wody portów. Wody wewnętrzne podlegają całkowitej władzy państwa nadbrzeżnego. Nie obowiązuje tu prawo nieszkodliwego przepływu. Inną kategorią wód wewnętrznych są wody archipelagowe, gdzie obowiązuje prawo nieszkodliwego przepływu, a nawet, na specjalnych trasach, nie podlegające zawieszeniu prawo przejścia archipelagowym szlakiem morskim. Wodami wewnętrznymi są też wody zatoki, której brzegi należą tylko do jednego państwa, jeśli odległość między punktami wytyczającymi jej wyjście jest mniejsza od 24 mil. Wyjątkiem są tu zatoki historyczne, gdzie odległość ta nie ma znaczenia. Porty morskie funkcjonują na podstawie swobodnego dostępu na zasadzie wzajemności. Państwo może zamknąć port, nie może natomiast dopuścić do dyskryminacji niektórych bander. Statki obcych bander przebywające w porcie podlegają jurysdykcji państwa nadbrzeżnego.
Morze terytorialne: pas wód morskich położonych między wybrzeżem albo wodami wewnętrznymi z jednej strony, a morzem otwartym z drugiej. Ograniczeniem wykonywania suwerenności jest tu prawo nieszkodliwego przepływu. Nie udało się dotąd ustalić jednolitej szerokości morza terytorialnego. Konwencja genewska dopuszcza możliwość ustanowienia 12-milowego morza terytorialnego.
Prawo nieszkodliwego przepływu: przepływ jest nieszkodliwy, o ile nie zagraża pokojowi, bezpieczeństwu lub porządkowi państwa nadbrzeżnego. Dotyczy ono zawsze statków handlowych, niektóre państwa natomiast odmawiają go okrętom wojennym. Nie ma to jednak uzasadnienia ani konwencyjnego, ani zwyczajowego. Warunki nieszkodliwego przepływu zostały opracowane w 1982 roku. Konwencja o prawie morza wyjaśnia, że przepływ będzie uważany za zagrażający pokojowi, porządkowi i bezpieczeństwu państwa nadbrzeżnego, jeżeli statek podejmie działania polegające na:
groźbie lub użyciu siły przeciwko suwerenności i integralności terytorialnej lub niezawisłości politycznej państwa nadbrzeżnego lub pogwałceniu w jakikolwiek sposób prawa międzynarodowego
jakimkolwiek ćwiczeniu lub użyciu broni wszelkiego rodzaju
jakimkolwiek czynie mającym na celu zbieranie informacji na szkodę państwa przybrzeżnego
jakiejkolwiek propagandzie mającej na celu osłabienie obronności państwa przybrzeżnego
startowaniu, lądowaniu lub braniu na pokład jakiegokolwiek statku powietrznego
startowaniu, lądowaniu lub braniu na pokład jakiegokolwiek urządzenia wojskowego
ładowaniu lub wyładowywaniu towarów, walut czy osób z naruszeniem przepisów celnych
jakimkolwiek poważnym i umyślnym zanieczyszczeniu wbrew postanowieniu konwencji
uprawianiu rybołówstwa
prowadzeniu jakichkolwiek badań lub inspekcji
jakimkolwiek działaniu mającym na celu zakłócenie systemu łączności państwa nadbrzeżnego
wszystkim innym działaniom nie związanym bezpośrednio z przepływem
Statki znajdujące się na morzu terytorialnym państwa nadbrzeżnego podlegają jurysdykcji karnej, administracyjnej i cywilnej. Spod jurysdykcji państwa wyłączone są okręty wojenne i niehandlowe statki państwowe.
Obszary morskie podlegające ograniczonej jurysdykcji:
Morski pas przyległy: obszar morza otwartego o określonej szerokości, przylegający do zewnętrznej granicy morza terytorialnego, na którym państwo przybrzeżne sprawuje kontrolę w specjalnie określonych dziedzinach i czasie. 44 państwa ustanowiły 24 milowy pas przyległy.
Morska strefa ekonomiczna: ustalenie 200 milowych stref ekonomicznych doprowadziło do zmian uregulowań międzynarodowych; następstwa wprowadzenia stref nie ogranicza się tylko do rybołówstwa, ale obejmuje też naturalne zasoby dna. W tych obszarach państwa posiadają prawa do eksploracji, eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi oraz jurysdykcję w zakresie ustanawiania i użytkowania sztucznych wysp, instalacji i urządzeń. Wszystkie państwa korzystają w nich z wolności żeglugi i przelotu, układania kabli i rurociągów oraz innych zgodnych z PM sposobów korzystania z morza. Zasady uprawiania rybołówstwa w tej strefie państwo nadbrzeżne samo określa wysokość dopuszczalnych połowów żywych zasobów; powinno przy tym chronić te zasoby od przełowienia. Jeśli państwo nie może wyłowić całego dopuszczalnego zasobu, powinno dopuścić inne państwa.
Szelf kontynentalny: stosunkowo nowa instytucja prawa międzynarodowego, uregulowana na konferencji genewskiej w 1958 roku. Konwencja rozumie przez szelf dno morskie oraz warstwy ziemi pod dnem morskim przylegające do wybrzeża, lecz znajdujące się poza granicą morza terytorialnego. Państwo nadbrzeżne wykonuje nad szelfem prawa suwerenne w celu badania jego naturalnych zasobów. Jeżeli nawet nie wykonuje ono tych czynności, to żadne inne nie może ich się podjąć. Zewnętrzna granica szelfu powinna pokrywać się z granicą strefy ekonomicznej (200 mil); nie może sięgać dalej niż 100 mil poza strefę; powinna być wyznaczona wedle określonej głębokości.
Obszary morskie poza granicami jurysdykcji państwowej: tradycyjnie morze otwarte znajdowało się poza granicami morza terytorialnego; od 1982 z tego pojęcia wyłączona została też strefa ekonomiczna. Istotą prawną morza otwartego jest obowiązywanie na nim zasady otwartości mórz (Grocjusz - Mare liberum). Wszystkim przysługuje więc: wolność żeglugi, rybołówstwa, zakładania kabli podmorskich i rurociągów, wolność przelotu. Z wolności mórz mogą korzystać wszystkie państwa z tym zastrzeżeniem, że każde z nich powinno należycie uwzględniać interesy innych państw.
Wolność żeglugi oznacza, że każde państwo ma prawo korzystania z morza otwartego dla żeglugi swych statków handlowych. Statki i okręty z banderą danego państwa podlegają władzy i prawu tylko tego państwa, sprawowanej za pośrednictwem okrętów wojennych.
Okręt wojenny obcego państwa ma prawo wizyty i rewizji statków innych bander, gdy podejrzewa, że trudnią się one piractwem, handlem niewolnikami lub mimo pływania pod obcą banderą ma tą samą przynależność, co okręt wojenny. Istnieje także prawo pościgu przez okręty danego państwa za statkiem, który dopuścił się naruszenia przepisów tego państwa i nie zatrzymał się na wyraźne polecenie do inspekcji.
Wolność rybołówstwa: prawo wszystkich państw i ich obywateli do uprawiania rybołówstwa. Może zostać poddana pewnym ograniczeniom na skutek ugody.
Ochrona środowiska morskiego: jedynie 20% zanieczyszczenia mórz pochodzi od statków; 80% to zanieczyszczenia lądowe spływające rzekami. Państwo nadbrzeżne ma prawo do interwencji na morzu otwartym w razie katastrofy zagrażającej jego wybrzeżu.
Wolność zakładania kabli: prawo każdego państwa do zakładania kabli i rurociągów, przy czym - z zastrzeżeniem praw państwa nadbrzeżnego na szelfie - nie może ono przeszkadzać w ich zakładaniu czy konserwacji.
Wolność przelotu; wolność budowania sztucznych wysp oraz instalacji; wolność badań naukowych
Dno mórz poza granicami jurysdykcji państwowej: uznane zostało za wspólne dziedzictwo ludzkości. Obszar ten jest dostępny dla użytkowania tylko w celach pokojowych. Korzyści z eksploatowania dna morskiego będą dzielone przez Organizację Dna Morskiego.
Międzynarodowe cieśniny i kanały morskie: cieśniny morskie są to naturalne drogi wodne łączące morza i oceany. Międzynarodowe cieśniny łączą morza, nad których brzegami znajdują się terytoria różnych państw.
Cieśniny terytorialne: nie można zawieszać prawa nieszkodliwego przepływu przez cieśniny, które są używane dla żeglugi międzynarodowej między dwiema częściami morza pełnego lub między morzem pełnym a morzem terytorialnym obcego państwa. Statkom przechodzącym przez te cieśniny przysługuje prawo przejścia tranzytowego, a więc szybkiego i bez postojów. Przechodzące statki nie mogą jednak powodować żadnego zagrożenia.
Cieśniny bałtyckie: ich status prawny został określony traktatem kopenhaskim z 1857 roku. Dania zobowiązała się w nim do nie pobierania opłat i nie zatrzymywania statków. Nie ma natomiast regulacji co do przepływu okrętów wojennych. Dekret z 1951 mówi jednak o konieczności notyfikacji przejścia okrętów przez cieśniny.
Cieśniny czarnomorskie: konwencja z Montreux (1936) potwierdzona została zasada wolności przepływu i żeglugi na cieśninach pod warunkiem, że Turcja pozostanie neutralna. Przepływ okrętów wojennych został poddany specjalnym warunkom - w czasie pokoju lekkie okręty mogą swobodnie przechodzić jeżeli udzieliły o tym notyfikacji z 8-15 dniowym wyprzedzeniem. Większe okręty państw czarnomorskich mogą przechodzić bez ograniczeń, państw nieczarnomorskich - nie mogą łącznie przekroczyć tonażu 15 tysięcy ton. W czasie wojny, jeżeli Turcja jest stroną wojującą, przejście okrętów zależy od jej uznania.
Cieśnina Magellana: status określono w dwustronnej umowie pomiędzy Argentyną a Chile w 1881 roku. Stwierdziły w niej, że cieśnina zostanie zneutralizowana na wieczne czasy, a swoboda żeglugi zostanie zagwarantowana dla bander wszystkich państw. Neutralność uchylono jedynie na czas wojny.
Międzynarodowy kanał morski: sztuczna droga wodna łącząca dwa otwarte dla żeglugi międzynarodowej obszary morskie. Kanał sueski: w 1956 Kanał przeszedł w ręce Egiptu, co doprowadziło do zbrojnej interwencji GB, Francji i Izraela. W 1967, w wyniku wojny na Bliskim Wschodzie, kanał został zamknięty dla żeglugi. Otwarcie dla żeglugi nastąpiło w 1975. Kanałem zarządza egipska administracja.Kanał panamski: Stany Zjednoczone otrzymały kontrolę nad kanałem na mocy układu z 1903; zagwarantowały jednocześnie wolność i otwartość kanału dla statków i okrętów wszystkich krajów na zasadzie całkowitej równości. Kanał kiloński: traktat wersalski przekształcił Kanał kiloński z wewnętrznego w międzynarodowy. Otworzył go dla wszystkich okrętów i statków państw, które są w pokoju z Niemcami. Kanał koryncki: łączy Morze Jońskie z Egejskim. Nie została zawarta umowa określająca jego status. Jest otwarty dla żeglugi handlowej i wojskowej.
OBSZARY PODBIEGUNOWE
Arktyka: opiera się wykształconej w praktyce XX wieku teorii sektorów. Roszczenia do takich sektorów wysunęły USA, ZSRR, Kanada, Norwegia i Dania.
Antarktyka: znaczenie strategiczne i bogactwa naturalne Antarktyki przyciągnęły uwagę wielu państw: Argentyny, Australii, Chile, Francji, Norwegii, Nowej Zelandii i Wielkiej Brytanii, które wysunęły pretensje do suwerenności nad odpowiednimi sektorami Antarktyki. Także inne państwa wysłały ekspedycje naukowe. Układ w sprawie Antarktyki zawarty został w 1959 roku przez 12 państw. Na jego mocy Antarktyka będzie wykorzystywana wyłącznie do celów pokojowych, istniał będzie zakaz zakładania baz wojskowych, fortyfikacji itp. Utrzymana zostanie wolność badań naukowych i współpraca w tej dziedzinie.
PRZESTRZEŃ POWIETRZNA
Zasada całkowitego i wyłącznego zwierzchnictwa państwa nad przestrzenią powietrzną. Przestrzeń nad morzem otwartym i terytorium niczyim nie podlega natomiast czyjemukolwiek zwierzchnictwu. W przestrzeni nad morzem terytorialnym nie ma prawa nieszkodliwego przelotu statków powietrznych.
Międzynarodowa żegluga powietrzna: w 1944 zawarto konwencję chicagowską, która potwierdziła zasadę suwerenności państwa w przestrzeni powietrznej oraz przyznała prywatnym samolotom umawiających się stron prawo wykonywania nieregularnych lotów bez ich uprzedniej zgody. Konwencja pozwala stronom na tworzenie stref, w których przeloty są ograniczone lub zupełnie zakazane.
Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO): jej statutem jest druga część konwencji. Celem jest zapewnienie systematycznego rozwoju międzynarodowego lotnictwa cywilnego, popieranie rozwoju szlaków powietrznych, lotnisk i urządzeń nawigacyjnych oraz dbanie o bezpieczeństwo międzynarodowej żeglugi cywilnej, zapobieganie dyskryminacji między państwami członkowskimi. ICAO opracowuje też projekty nowych konwencji.
Układ o tranzycie: mówi, że każda z umawiających się stron przyzna regularnym międzynarodowym liniom powietrznym prawo do przelotu nad jej terytorium bez lądowania oraz prawo lądowania w celach niehandlowych.
PRZESTRZEŃ KOSMICZNA
Status prawny: przestrzeń kosmiczna nie podlega suwerenności państwowej. Postanowienia układu z 1967 roku mówią, że jest ona otwarta dla badania i wykorzystania przez wszystkie państwa na zasadach wolności i równości. Ważne są: zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej w celach pokojowych (zakaz dokonywania prób atomowych w przestrzeni oraz montowania na orbicie okołoziemskiej broni masowej zagłady) i zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej dla dobra i w interesie wszystkich państw.
Granice: jest ruchoma i wyznaczona aktualnym poziomem możliwości technicznych człowieka. Wewnętrzna granica (a więc wysokość, na jakiej kończyć ma się władza państwowa) ustalona jest na różnej wysokości - albo w miejscu, gdzie ustaje przyciąganie ziemskie, albo tam, dokąd można wykonywać żeglugę powietrzną (ok. 80 km).
Odpowiedzialność za szkody kosmiczne: konwencja z roku 1972. Zasada odpowiedzialności absolutnej państwa wypuszczającego obiekt kosmiczny za szkodę wyrządzoną na powierzchni ziemi lub statkowi powietrznemu. Państwo, które poniesie szkodę, może na drodze dyplomatycznej w ciągu roku od chwili zdarzenia, przedstawić roszczenie o odszkodowanie.
Sztuczni satelici: mogą być wykorzystani w telekomunikacji, meteorologii, geodezji i kartografii, dla zdalnego badania Ziemi.