Systemy kształcenia w czasach starożytnych

Czasy starożytne pod wieloma względami są przykładem i wzorem dla współczesności. Wyraźne wpływy widać nie tylko w kulturze, architekturze i sztuce, ale tez w systemach wychowawczych i poglądach filozoficznych. To właśnie państwa starożytne dały podwalinę pod naukę, jaką jest pedagogika. Choć systemy wychowawcze, jakie tam odnajdujemy wydają się być podobne, choćby ze względów historyczno - geograficznych, istnieje wiele różnic, które postaram się przedstawić w tej pracy:

Sparta

Aby prawidłowo zrozumieć proces kształcenia, jaki odbywał się w Sparcie, należy najpierw przywołać jego kontekst historyczny. Rygorystyczne wojskowe wychowanie było, więc konsekwencją wypadków z przeszłości i miało, zapewnić utrzymanie w posłuszeństwie i ujarzmienie helotów, czyli tubylców, bowiem Sparta powstała w wyniku podboju przez wojowniczy lud Dorów, ludności południowej części Peloponezu. Za twórcę, organizacje i kodyfikacje prawa, jakimi rządziła się nauka w Sparcie, uważa się Likurga - VI w. p.n.e.

Wychowanie, więc leżało w rękach państwa, które miało w tym swój interes. Państwo decydowało także o dobieraniu wojowników, a nawet życiu dzieci. Jeżeli stan zdrowia potencjalnego kandydata, kwalifikował go do szkoły wojskowej, przechodził o kształcenie, jeżeli zaś nie, często dzieci takie porzucano na górze Tajgetos. Było to wychowanie ukierunkowane na doskonalenie kondycji fizycznej i umiejętności wojskowych - ze względu na przymus utrzymywania wojska w stałym pogotowiu, przeciw buntującym się helotom.

W okresie przed powstaniem helotów VIII w. p.n.e.:

Nauce poddawane były tylko dzieci królewskie i arystokratyczne - wedle zasady, że cnoty nie można nikomu wpoić, a obdarowywane są nimi przez Bogów, tylko najwyższe warstwy społeczne. Początkowo, więc młodzi arystokraci byli uczeni takich praktycznych umiejętności jak, jazda konna, rzut oszczepem, posługiwanie się bronią, przygotowywanie mowy - retoryka.

W okresie tym bagatelizowano rolę nauczyciela, pedagoga, uważając, że tylko ograniczona grupa, jak arystokracja, jest zdolna do pobierania nauki.

W okresie po powstaniu helotów VI w. p.n.e.:

Nastąpiło sformalizowanie nauki i jej większa organizacja: wydano przepisy, obowiązku czuwania nad wychowaniem Geruzji i Eforów, którymi z kolei kierować miał wysoki urzędnik państwowy Pajdonom.

Od tego, więc czasu rada Eforów oceniała, czy noworodek, teraz już niezależnie od pochodzenia i statusu społecznego, jest zdrowy i pełni sił do podjęcia kształcenia, jeżeli zostało ono uznane za chore, kalekie lub zbyt słabe, rodzice mieli obowiązek porzucić je w górach, lub ewentualnie mogło ono także zostać przygarnięte przez helotów, ocalić życie, ale zostać niewolnikiem.

Organizacja zbiorowego, zinstytucjonalizowanego wychowania:

0 - 7 rok życia, dziecko przebywało w domu rodzinnym

7 - 20 rok życia, wychowanie w państwowych instytucjach typu koszarowego:

1. Dziewczęta, organizowano w grupy, w których odbywały ćwiczenia fizyczne, podobnie jak chłopcy, miedzy innymi: biegi, skoki, rzut dyskiem, zapasy, hartowanie ciała, przyzwyczajanie do niewygód i trudów, oraz nauka prowadzenia gospodarstwa domowego i wychowywania dzieci, znaczną różnicą w porównaniu do wychowania chłopców, jest tez fakt, że dziewczęta mimo nauki mieszkały w domu rodzinnym. Na tym też etapie kończyły one swoja edukację.

2. Chłopcy, organizowani w odziały wojskowe, w celu hartowania organizmu chodzili boso, w lekkiej odzieży, z ogolona głową - przez cały rok. Uodparniano ich na ból, poprzez skazywanie raz w roku na chłostę, przyzwyczajano do niewygód i trudu między innymi przez warunki mieszkalne, jak na przykład: własnoręcznie wykonane miejsca do spania z trzciny, oraz głodzenie.

3 etapy zabiegów wychowawczych:

8 - 12 rok życia, gry i zabawy na świeżym powietrzu, lżejsze ćwiczenia fizyczne.

12 - 16 rok życia, surowa dyscyplina, ćwiczenia militarne i lekkoatletyczne.

17 - 20 rok życia, najcięższy okres, przygotowujący bezpośrednio do służby wojskowej, którą pełnił do 30 roku życia. Poświęcony był musztrze wojskowej, władaniu bronią, wyrabianiu odwagi, sprytu i bezwzględności.

20 - 30 rok życia, poświęcony był głównie służbie wojskowej, po której dopiero wypełnieniu stawał się pełnoprawnym obywatelem.

Następnie, także za obowiązek państwowy uważało się małżeństwo i pracę w koszarach, od świtu do nocy.

Główne cele wychowania spartańskiego:

Wychowanie jednostek mocnych fizycznie, zahartowanych na wszelkie trudy i zdyscyplinowanych.

Samodzielność i spryt

Wychowanie dla państwa, utylitarne, nie dopuszczało indywidualizmu

Pogarda dla niewolników i helotów, krwawe zdławianie buntu i niezadowolenia - Kryptecja.

Nie rozwijano w dzieciach pozytywnych cech, jak: litość, współczucie, a wręcz je tłumiono.

Nie dbano o wychowanie umysłowe, ograniczało się ono głównie do kształcenia w domu rodzinnym: czytanie, pisanie, elementarne rachunki, znajomość opowiadań i pieśni o kontekście patriotycznym i wojennym.

Nauka lakonizmów, udzielanie krótkich odpowiedzi, nie praktykowano rozmów,

Prowokowano do kradzieży - wyrabianie sprytu

Ateny

Jeszcze w VII w. p.n.e wychowanie było podobne do spartańskiego, ale ponieważ nie musiano obawiać się wewnętrznych zamieszek ani najazdów z zewnątrz, rozwinęło się wychowanie bardziej pokojowego ideału człowieka - określanego mianem ideału Kalokagathii, co oznacza dosłownie z greckiego kolos - człowiek wysportowany, agathos - człowiek dobry, moralny.

Początkowo tak jak w Sparcie uważano, że uczyć się może tylko arystokrata rodowy, gdyż ma powołanie od Boga. Szkolnictwo zaczyna się rozwija w wyniku dążenia plutokracji (arystokracji handlowej) do oświaty.

Pierwsze ateńskie przepisy prawne - zostały sformułowane przez Solona, w VI w. p.n.e.

Nauka była płatna, tylko nieliczni jak na przykład chłopcy, którzy stracili ojców w walce mieli ja opłacaną. Chłopcy uczyli się głównie czytania i pisania i pływania - pod nadzorem własnego pedagoga.

Ateńska republika demokratyczna (V w. p.n.e.)

Kładziono szczególny nacisk na wszechstronny i harmonijny rozwój dziecka, uwzględniając jego indywidualność, aspiracje i talenty, co dotyczyło oczywiście tylko dzieci pełnoprawnych obywateli, niewolnicy zajmowali się głównie pracą fizyczną. Wychowanie miało być:

Intelektualne - nauka i sztuka

Moralne

Fizyczne - pływanie i złożony z pięciu konkurencji pentatlon: bieg, skok, rzut dyskiem, zapasy, rzut oszczepem.

Dzieci młodsze pobierały nauczanie początkowo w domu, lub pod opieka niewolników, a następnie uczęszczały do szkół, gdzie stawiano nacisk głównie, na ćwiczenia fizyczne, w instytucjach zwanych: palestrami, pod okiem wychowawcy pedotriby, lub nauczanie muzyczne, w szkole gramatysty lub lutnisty. Dziewczęta pozostawały pod opieka matki, i uczyły się prowadzenia gospodarstwa, haftowania, szycia, czasem także pisania i czytania.

Następnie dzieci kontynuowały naukę w Gimnazjonach, utrzymywanych przez, gimnazjarchów, ale nadzorowanych przez specjalnych urzędników państwowych, zwanych sofronistami. Odbywało się tam wychowanie fizyczne, ale i obywatelskie. Dość wysoką pozycję nauczycieli zajmowali tam także filozofowie, prowadząc dyskusje na tematy moralne, naukowe i polityczne.

Uwieńczeniem cyklu kształcenia miała być dwuletnia Efebia ( ukształtowana dopiero w 338 r. p.n.e po klęsce pod Choroneą), która oznaczała już przejście chłopca z wieku młodzieńczego do męskiego. Odbywało się tam głównie kształcenie wojskowe i obywatelskie, po którym uznawano absolwenta za pełnoprawnego obywatela.

Warto dodać, że nad całą drogą wychowawczą Ateńczyków, czuwali doświadczeni i wykształceni niewolnicy, których nazywano Pedagogami - z greckiego paidagogos:

Pais lub paidos, oznacza chłopca

Ago, agogos, oznacza przewodnika, opiekuna

Łatwo wiec wywnioskować etymologię współczesnego terminu, jakim jest Pedagog.

W raz z rozwojem szkolnictwa, i całego systemu wychowania, ukształtował się ateński ideał wychowawczy, do którego realizacji dążono właśnie przez wychowanie - była nią grecka Paideia, która oznaczała tez dosłownie kulturę osobistą. Odegrała ona ogromna rolę w dziejach pedagogiki europejskiej, była wzorem i zaważyła na kształcie pedagogiki wszystkich krajów europejskich.

Cechy greckiej Piadei:

Wychowaniu, edukacji powinien się poddać każdy pełnoprawny obywatel.

Wychowanie powinno być intelektualne, moralne, intelektualne i fizyczne.

Powinno być wszechstronne i zachowywać odpowiednią proporcję - należy się wystrzegać wszelkiej przesady (aluzja do wychowania spartańskiego).

Powinno uwzględniać indywidualność i osobiste aspiracje wychowanka.

Najbardziej pożądane i rozwijane cechy to: dobro, szlachetność, umiar, męstwo, mądrość, sprawiedliwość

Bardzo dużą rolę w starożytnym wychowaniu odegrały także szkoły filozoficzne, które stanowiły szkolnictwo wyższe. Działały miedzy innymi:

Akademia Platońska - od 387 r. p.n.e.

Liceum (Lykeion) Arystotelesa - od 335 p.n.e.

Szkoła Stoików - od 308 p.n.e.

Szkoła Epikurejczyków - od 306 p.n.e.

Szkoły te przeżywały swój wielki rozkwit i popularność zwłaszcza w epoce hellenistycznej, a około II w. p.n.e otrzymują od cesarza Hadriana tytuł Uniwersytetów.

Prócz nich dużą role spełniali Sofiści - wędrowni nauczyciele, filozofowie, Eurypides, Sofokles, Protagoras i inni. Uważali oni, że cnotę może posiąść każdy, tak jak każdą inną umiejętność oraz że wszyscy ludzi są zdolni do kształcenia się i wychowania. W swoich naukach ściśle łączyli nauczanie, z potrzebami związanymi z życiem publicznym i politycznym, i przygotowanie do udziału w nim. Dzięki ich naukom miedzy innymi: przemawiania i argumentacji, mowy i retoryki, wiedza humanistyczna szybko się rozwinęła i zdobyła uznanie. Jako że byli wędrownymi mędrcami, rozmowy, nauki i dyskusje prowadzili na świeżym powietrzu, jak na przykład Sokrates, prowadzący dyskusje z młodymi na Agorze.

Epoka Hellenistyczna IV w. p.n.e.

Przypada na lata 336 - 30 r. p.n.e od wstąpienia na tron Aleksandra Wielkiego, do zdobycia przez Rzym Egiptu.

W Rzymie i całym podbitym hellenistycznym Wschodzie( Egipt, Macedonia, Pergamon), upowszechniła się kultura Grecka oraz nastąpił synkretyzm religijny. Epokę tę cechowały:

Ekspansywne zmiany i rozwój.

Rozwój i większe znaczenie szkół filozoficznych i humanistycznych.

Upowszechnienie i rozwój matematyki, astronomii, techniki, oraz sztuk pięknych.

Rozwój szkolnictwa

Powstanie pierwszego w historii kanonu wykształcenia ogólnego, zwanego enkyklikos paideia, możliwy do zrealizowania dzięki coraz lepiej uporządkowanemu i zhierarchizowanemu systemowi szkolnemu.

Wzrosło znaczenia filozofów i ich nauczania, na przykład Sokrates zakłada szkołę nauczania języka i wymowy, czyli sztuki oratorskiej.

Szkolnictwo przybiera charakter publiczny, czuwają nad nim specjalni instruktorzy tzw. pedonomowie.

Wychowanie fizyczne coraz bardziej odchodzi w cień.

Szkoły:

Początkowe - Gramatykalne

Średnie - Gimnazja, zmieniające się z zakładu ćwiczeń gimnastycznych na ośrodek mający raczej kształcić umysł. Program jego opiera się na (z łac.) 7 artes liberales, czyli siedmiu sztukach wyzwolonych, coraz bardziej oderwanych od praktycznych umiejętności i "banauzyjskich" pracach wytwórczych dla niewolników. Materiał programowy, obowiązujący pełnoprawnego obywatela, to: gramatyka, retoryka, dialektyka, arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka.

Szkoły Wyższe - Uniwersytety filozoficzne

Wraz ze zmiana systemu nauczania, rozpowszechniano także nowe metody wychowawcze, formułowane głównie przez filozofów, na przykład Arystotelesa, który uważał, że pochwały i zachęty, powinny odgrywać nie mniejsza rolę, niż kary. Podkreślał on, że w wychowaniu przykrość musi się przelatać z karą.

Rzym

Wychowanie i szkolnictwo w Rzymie przechodziło zmiany i rozwój wraz okresami, jakie przechodził:

753 r. p.n.e. - Okres królewski, rodowy

509 r. p.n.e. - Okres republiki

31r. p.n.e. - Okres cesarstwa

Wychowanie w Rzymie, początkowo było prywatna sprawą obywatela, gdyż brak było państwowych instytucji w tym zakresie - dopiero w okresie republiki a następnie cesarstwa, za problem ten zaczęło być odpowiedzialne miasto. Wcześniej jednak wszystkie szkoły pozostawały w rękach prywatnych nauczycieli, którymi w większości przypadków byli grecy. Do szkół tych najczęściej uczęszczały dzieci z biednych rodzin, zarówno dziewczęta, jak i chłopcy. Zaś w domach bogatszych, dzieci uczyły się pod okiem i opieką własnego prywatnego nauczyciela domowego. Program szkół początkowych (ludus) ograniczał się zazwyczaj do czytania, pisania i rachowania, którego nauczycielem był tzw. kalkulator.

Szkoła średnia - gramatyczna- pełniła funkcje szkoły, w której skupiano się głównie na literaturze rodzimej, jej zrozumieniu i objaśnianiu. Z biegiem czasu w szkole tej zaczęto zajmować się tylko poezją, gdyż proza była w programie dalszej szkoły retorycznej. Obok szkół gramatycznych zaczęły powstawać też konkurencyjne Gramatyczne Szkoły Łacińskie, które skupiały się na objaśnianiu autorów łacińskich, wzorowane na programie greckim.

Oba rodzaje szkół gramatyczne i elementarne były prywatne i płatne, a ich właścicielami i nauczycielami byli głównie Grecy. Często też sprawami wychowania zajmowali się w nich niewolnicy. Szkół tych istniało zawsze od kilku do kilkunastu. Z biegiem czasu, szkoły gramatyczne uległy pewnym przekształceniom - do programu nauczania włączone zostały miedzy innymi takie przedmioty jak: geometria, arytmetyka, astronomia, dialektyka, muzyka i początkowo także retoryka. Było ty przedmioty uważane za konieczne dla człowieka ogólnie wykształconego. Ukończeniem cyklu nauczania była szkoła retoryczna, odpowiednik szkół wyższych, która skupiała się przede wszystkim na nauczeniu przemawiania, czyli retoryki, która mogła mieć swoje oparcie tylko w wykształceniu ogólnym. Szkoły te, znacznie zyskały na znaczeniu, gdy otwarto Retoryczne Szkoły Łacińskie, które udostępniały wyższe wykształcenie masom młodzieży. Program nauczania obejmował ćwiczenia w zakresie kompozycji, argumentacji, krytyki, mów sądowych, i wszystkiego, co przygotowywało do osiągnięcia perfekcji w przemawianiu. Nauka tam odbywała się w języku łacińskim.

Główną zasadą w systemie metodyki wychowawczej stało się powiedzenie Cycerona: docere, movere, delectare.

Omawiając szkolnictwo w starożytnym Rzymie nie sposób pominąć Marka Fabiusa Kwintyliana - pedagoga i retoryka. Kwintylian (ok. 40 - 95 r.) z pochodzenia Hiszpan, w dzieciństwie przybył do Rzymu wraz z ojcem. Kształcił się u ówczesnych najlepszych retorów. W 69 roku otrzymał od cesarza Wespazjana jako pierwszy z Rzymian posadę publicznego profesora wymowy, co pozwoliło rozwinąć także jego szkołę, która działała dwadzieścia lat.

Kwintylian opowiadał się za wyższością szkoły publicznej nad wychowaniem jednostkowym, domowym, wszechstronnie tę tezę argumentując. Jego ideałem wychowawczym był mąż moralny, czyli vir bonus, w połączeniu z zaletami doskonałego mówcy - orator perfectus, czyli mąż prawdziwie obywatelski - vir verte civilis. Wychowanie opierał na wrodzonych skłonnościach, na nauczaniu i nawykach. Za niezwykle ważny element procesów edukacyjnych uważał nauczyciela, któremu stawiał bardzo duże wymagania.

Koncepcja kształcenia mówcy według Kwintyliana

Ideał wychowawczy, do którego dążył w swoich poglądach Kwintylian, powinien odznaczać się, zaletami moralnymi, wszechstronną wiedzą. Powinien być znawcą dorobku kulturalnego ludzkości i doświadczonym działaczem politycznych.

Dziecko należy otoczyć odpowiednią opieką już od najmłodszych lat, na przykład pod okiem osób o wykształceniu filozoficznym i odznaczających się poprawną wymową. Kwintylian przekonywał, że predyspozycje do nauki są naturalnie wrodzone u każdego dziecka, jeżeli natomiast dziecko szybko je straci, winę ponosi nieodpowiednie wychowanie. Aby nawet najmłodsze dzieci mogły się rozwijać, nauka powinna być jak najbardziej zbliżona do zabawy, dzieci nie powinno się karać ani wymuszać na nich czegokolwiek, bo to może prowadzić do zniechęcenia do nauki. Wychowawca powinien postawić raczej na rozwój ambicji i nagradzanie sukcesów. Dzieci w pierwszej kolejności powinny opanować język grecki, następnie łacinę.

Kwintylian nie krytykował kształcenia dzieci w domu na poziomie elementarnym, podkreślał natomiast zalety nauki w grupie na poziomie szkoły średniej. Dążył, więc do przełamania uprzedzeń rodziców wobec szkół publicznych.

Rodzice dzieci bali się zwłaszcza, że szkoła, w której kształcą się dzieci o różnym poziomie moralnym, może wywierać demoralizujący wpływ na dziecko.

Kwintylian odpierał ten zarzut, uważając, że częściej dziecko ulega demoralizacji przez źle dobranego nauczyciela w wychowaniu domowym.

Rodzice twierdzili też, że dziecko uczy się łatwiej, szybciej, sprawniej i lepiej, jeżeli ma prywatnego nauczyciela, gdyż ten tylko jemu poświęca uwagę.

Kwintylian twierdził jednak, że nauczyciele większej grupy to ludzie o większych ambicjach, zdolnościach i wiedzy, gdyż ciąży na nich większa odpowiedzialność. Ponadto dziecko w szkole uczy się nie tylko od nauczyciela, a także od rówieśników.

Najważniejszym jednak argumentem Kwintyliana przekonanie o tym, że przygotowanie do kariery mówcy, wymaga nauki w szkole, gdyż dziecko musi przyzwyczaić się do występów przed licznym gronem słuchaczy. Ponadto według niego, tylko w wychowaniu zbiorowym można rozwinąć ambicję i odwagę.

Kwintylian propagował, więc wśród ludzi nauczanie i wychowanie w szkołach publicznych. Sam ustał, jakimi zasadami i metodami powinna się kierować. Według niego każdy nauczyciel powinien dążyć do poznania charakteru i zdolności ucznia, aby móc zrealizować najodpowiedniejszy program nauczania i metody wychowawcze. Szkoła nie powinna zbyt eksploatować ucznia, powinna organizować przerwy pomiędzy lekcjami, lub nawet zabawy, gdyż uczniowie wypoczęci są bardziej sumienni i wykazują więcej chęci do nauki. Potępiał Kwintylian ostro kary fizyczne, co było wyzwoleniem się spod wpływów pedagogiki greckiej. Uważał, że poniżają one godność człowieka, nie zmieniają wcale zachowania ucznia, a często są za to stosowane przez nauczycieli domowych, chcących zmniejszyć złe skutki własnej pracy.

Szkoła średnia - szkoła Gramatysty, brak było określonego wieku uczęszczających tam chłopców, powinni oni po prostu wykazywać się umiejętnością czytania i pisania. Szkoła ta miała dawać fundament umysłowy dla przyszłego mówcy. Szkoła gramatysty, dzieliła swój program na dwie części:

1. Nauka gramatyki: części mowy, deklinacje, koniugacje, błędy, barbaryzmy, etymologia i ortografia.

2. Lektura i interpretacja dzieł poetyckich - recytacja, streszczanie, opowiadanie.

Aby zrozumieć omawiane utwory trzeba poznać niemal wszystkie dziedziny wiedzy: należy mieć wiedzę encyklopedyczną.

Prócz tego zalecał Kwintylian nauczanie arytmetyki i geometrii, a także - w przeciwieństwie do innych Rzymian - gimnastykę, twierdząc, że dobry mówca musi posiadać odpowiednią postawę. Wobec obawy rodziców, co do tak rozłożystego programu, Kwintylian argumentował:

Różnorodność nie pozwala na zmęczenie, do nowych przedmiotów przystępuje się z większą chęcią i zapałem.

Ciężko jest dziecku skupiać uwagę cały czas na jednym zagadnieniu.

W dzieciństwie uczymy się łatwo i szybko.

Uwieńczeniem cyklu nauki miała być:

Szkoła retoryczna - czas przejścia do niej, zależał od dojrzałości i poziomu wykształcenia, wypadał mniej więcej na 13 -14 rok życia, program dzielił się na trzy części:

1. Ćwiczenia w pisaniu i mówieniu przemówień na różne tematy.

2. Studiowanie dzieł prozaików i ich interpretacja.

3. Nauczanie przepisów i reguł retorycznych.

W uczniach należy rozwijać też zasady moralne, gdyż ich przemówienia powinny pozostawać w zgodzie z wartościami moralnymi.

6

---