Monachomachia - wiadomości wstępne
GENEZA -
Pomysł napisana tego typu utworu zrodził się podczas rozmów, jakie Krasicki toczył z pruskim królem Fryderykiem II. Pisał na przełomie 1776 i 1777
Monachomachię wydano anonimowo w 1778 roku w Lipsku, jednak czytelnicy bez trudu rozpoznali w niej pióro Krasickiego. Ostrze krytyki jest skierowane przeciw duchowieństwu i jego wadom. Tekst nawiązuje do tradycji francuskich utworów takich jak np. Pulpit autorstwa Boileau'a, który był heroikomicznym poematem ośmieszającym duchowieństwo.
TEMAT MONACHOMACHII -
Osią utworu Krasicki uczynił spór, jaki toczył się pomiędzy zakonem dominikanów oaz karmelitów. Akcja opiera się o dwa filary - tj. dyskusję oraz naradę, które następnie przeradzają się w bitwę. Choć temat sporu nie jest w tekście sprecyzowany, to można się domyślić, iż jest on błahy.
Akcja Monachomachii toczy się bardzo dynamicznie. Opiera się na opisach i monologach, a bohaterowie - czyli zakonnicy, ukazani są przez Krasickiego w sposób dramatyczny.
Pozornie wydaje się, iż Monachomachia skierowana jest przeciwko zakonom i religii w ogólności. Nie jest to jednak prawdą, gdyż Krasicki chciał jedynie ukazać wynaturzenia i wady, jakie drzemały w polskim klerze - zacofanie, ciemnotę, co z kolei wpływało na odbiór całego stanu zakonnego przez Polaków.
Postaci mnichów oraz same zakony były chyba najczęściej ośmieszanymi w dobie oświecenia. Poeci i literaci rysowali tych ludzi jako nieprzystających do rzeczywistości, oderwanych od realiów życia, zajmujących się błahymi sprawami. Mnisi ukazywani byli jako kłótliwi, zacofani i infantylni. Podkreślano ich lenistwo, zamiłowanie do dobrego jedzenia i picia, kłótliwość i zapalczywość. Krytyka Krasickiego wymierzona jest właśnie w te nadużycia, została jednak znacząco złagodzona humorem i dowcipem.
Śmiech, którego używali twórcy oświeceniowi, miał jasne reguły i cele. Nie było w nim nic z plebejskiej rubaszności czy błazeństwa. Śmiech był stonowany, spokojny, celowościowy, zapożyczony do ośmieszania ważnych społecznie przywar.
BUDOWA UTWORU -
Monachomachia złożona jest z 6 pieśni o ośmiowersowych zwrotkach. Są to tzw. Oktawy, rymy przeplatane i parzyste ab ab ab cc
MONACHOMACHIA A INNE UTWORY -
Czytając ten utwór Krasickiego można z łatwością zauważyć podobieństwo, jakie występuje między nim a Iliadą Homera czy też Jerozolimą wyzwoloną Tassa. Monachomachia jest więc naśladowaniem poematów bohaterskich czy rycerskich eposów, stosuje ten sam podniosły i patetyczny styl wypowiedzi. Z Iliadą łączą ją m.in. postaci Parysa czy Erisa, zaś z Jerozolimą wyzwoloną - podobny układ rymów, jedenastozgłoskowiec czy podobny układ wydarzeń.
Monachomachia jako poemat heroikomiczny
Poemat heroikomiczny miał w literaturze europejskiej tradycję bogatą i (...) bardzo dawną. Jego początki wiązano z czasami Homera, któremu przypisywana była „Batrachomyomachia”, utwór wielokroć tłumaczony i przerabiany, biorący za osnowę wojnę żab z myszami (...). Schyłek renesansu przyniósł ożywienie i rozwój pisarstwa, będącego deformacją literackiego świata herosów i rycerstwa (...). Ten gatunek literacki szerzył się odtąd przez dwa stulecia, aż do początku XIX w., kiedy wraz zanikiem epopei bohaterskiej utracił racje dalszej egzystencji i zaginął. (Goliński, LII). W literaturze polskiej poemat heroikomiczny nie miał tak bogatej tradycji jak w piśmiennictwie europejskim. To właśnie Krasicki stał się prpagatorem tej formy literackiej wypowiedzi wśród rodzimych literatów. Najpierw wydano Myszeis (1775, następnie Monachomachię (1778) i Antymonachomachię (1779). Inne ważniejsze poematy heroikomiczne Oświecenia to Organy (1784) Tomasza Kajetana Węgierskiego oraz Sprzeczki (1819) Jakuba Jasieńskiego.
Najprościej mówiąc poemat heroikomiczny to parodia eposu bohaterskiego. Parodia polega tu na połączeniu błahego tematu z wysokim stylem, bądź na odwrót ważnego tematu z niskim stylem, następuje więc złamanie zasady decorum. W Monachomachi Krasicki wykorzystał elementy budowy eposu, aby opowiedzieć o absurdalnej wojnie mnichów:
1.Utwór rozpoczyna się apostrofą informującą o przedmiocie opowieści.
2.Zdarzenia rozgrywają się na dwóch planach: ludzkim (mnisi, miasteczko, itp) oraz pozaludzkim (Jędza Niezgoda). To Jędza niezgoda jest przyczyną wojny mnichów.
3.Charakterystyka bohaterów poprzez opis ich zachowania.
4.Dynamiczne opisy walki, zbliżenia na konkretnych bohaterów.
5.Zbanalizowane porównania homeryckie.
6.Przemówienia nie wodzów, ale mnichów przepijane oczywiście odpowiednią ilością trunków.
Nie znajdziemy natomiast w Monachomachii obszernych opisów realiów. Każdy z tych elementów, wykorzystany do opisu np. mniszej pijatyki czy kłótni, pracuje na komiczną wymowę utworu. Trzeba przyznać, że żartobliwa krytyka zakonów to prawdziwe literackie mistrzostwo, które bawi również współczesnego czytelnika.
Krytyka duchowieństwa w "Monachomachii"
Monachomachia to dzieło, które w swoim czasie wywołał niemały skandal. Dla dzisiejszego czytelnika to po prostu zabawny utwór, kpiący z mniszych przywar, przede wszystkim zachwycający kunsztem poetyckich sformułowań, a nie oburzający treścią. Nieco inaczej zareagowali współcześni Krasickiego. Poeta zresztą był świadomy prowokacyjnego charakteru swojego dzieła, Monachomachia ukazała się w roku 1778 anonimowo. Jednak Krasickiego zdradził charakterystyczny styl pisania, szybko rozpoznano w autorze Wojny mnichów biskupa warmińskiego. W głowach ówczesnych Sarmatów nie mieściło się to, że biskup może krytykować i ośmieszać zakony. Oburzenie pojawiało się również wśród badaczy literatury, którzy nie wnikali głęboko w atmosferę epoki.
Filozofowie i pisarze oświecenia atakowali instytucje zakonne jako sprzeczne z zasadami zdrowego rozsądku relikty średniowiecznych obyczajów. Cesarz austriacki Józef II, likwidował liczne w swoim państwie zakony kontemplacyjne i majątki ich przeznaczał na potrzeby publiczne, przede wszystkim kościelne. W krajobrazie Polski XVIII wieku uderzała wielka ilość klasztorów oraz zgromadzeń zakonnych męskich i żeńskich.
Tą cechę krajobrazu polskiego oddał Krasicki już w pierwszych zdaniach Monachomachii, pokazując dysproporcję między ilością klasztorów a ilością innych budowli w opisywanym miasteczku. Za szczególnie wrogie oświeceniowej myśli uważano zakony żebracze, które dzięki systemowi kultowemu oraz instytucji spowiedników miały duży wpływ na szlachtę, widziano w nich „bazę ideologiczną sarmatyzmu” - tak przecież ówcześnie tępionego. Zauważmy, że bohaterami Wojny Mnichów są właśnie dwa zakony żebracze: dominikanie i karmelici, choć jak dowodzą badacze w bitwie uczestniczą przedstawiciele również innych zgromadzeń.
Najbardziej eksponowanym a trybutem duchownych jest kieliszek. „Przepija się” każde nowe wydarzenie. To wniesienie wielkiego kielicha, budzi wśród kleru tak wielki respekt, że kończy zaciekła bijatykę. Duchowieństwo zostało w poemacie ukazane jako przeciwieństwo potocznego wyobrażenia o świętym stanie. Mnisi to nierozumnie próżniacy, pozbawieni wszelkich oczekiwanych od nich zalet. W zgromadzeniach brak spokoju, umiaru, prostoty, porządku. Poeta podkreśla w toku opowieści, jak wielkim trudem i łaską okupione są wszelkie - nawet te niekoniecznie pobożne - czynności, takie jak wypicie kielicha, wstanie z łóżka, itp. Z poematu w prosty sposób wynika, że święci bracia charakteryzują się przede wszystkim nieróbstwem, zamiłowaniem do jedzenia i picia, nieuctwem, popędliwością i łatwością w popadaniu w konflikty oraz zawziętością.
Komizm "Monachomachii"
Źródłem efektu komicznego w Monachomachii jest w pierwszym rzędzie konflikt między „wysoką” formą a ostentacyjnie „niską” treścią, co wynika z dyrektyw gatunkowych poematu heroikomicznego. Fakt opowiadania o absurdalnej wojnie gnuśnych mnichów za pomocą patetycznej formy odpowiadającej eposom bohaterskim samo w sobie jest komiczne. Na poziomie treści komizm został zbudowany dzięki ukazaniu sprzeczności między ogólnym wyobrażeniem o mniszej egzystencji a rzeczywistością. Modelowemu duchownemu przypisuje się pozytywny wizerunek, na który składają się następujące cechy: „pokora, skromność, pogoda ducha, dobroć dla innych, tolerancja wobec cudzych błędów i słabości”, poza tym w niektórych przypadkach mądrość oraz wykształcenie. Duchowni z utworu Krasickiego to dokładne przeciwieństwo ideału. Cały utwór jest zaprzeczeniem pewnego ideału, pokazuje to już tytuł - Wojna mnichów. Prezentacja grupy, która z założenia powinna charakteryzować się pokojowym nastawieniem, w sytuacji wojny to wyjście dla satyrycznej krytyki duchowieństwa:
Wojnę domową śpiewam więc i głoszę,
Wojnę okrutną, bez broni, bez miecza,
Rycerzów bosych i nagich po trosze,
Same ich tylko męstwo ubezpiecza:
Poeta w swoim dziele odsłania prawdziwe oblicze polskich klasztorów, w którym panuje „wielebne głupstwo”, „święta prostota” (w znaczeniu prostactwo). Dzięki niespójnej kompozycji mnisi zostali ukazani w różnych sytuacjach, poza scenami zbiorowymi, odnajdujemy tu także zbliżenia na życie codzienne jednostek. Widzimy ojca Hilarego, który troszczy się jedynie o zasób klasztornych piwniczek, przesądnego ojca Rajmunda, skorego do bijatyk ojca Gaudentego, itd. Imiona mnichów również pracują na komiczną wymowę utworu, same w sobie niezbyt bawią, ale wymienione naraz w jednej oktawie, czasem z dwuznacznie brzmiącymi przydomkami (Hermenegildus od siedmiu boleści), stanowią już powód do śmiechu. Charakterystyczne dla wszystkich mnichów jest wysypianie się na puchu, podnoszenie kielicha przy każdej okazji oraz nieuctwo. Przypomnijmy choćby wielką wyprawę na poszukiwanie klasztornej biblioteki. Gorące dyskusje w klasztorze nie zostały przerwane przez dźwięk dzwonu wzywającego na modlitwę, ale przez ogłoszenie posiłku. Ciekawym przykładem komizmu są przemowy poszczególnych świętych ojców, które parodiują styl retoryczny saskiego baroku.
Warto wspomnieć również o parodii świata Bogów, który w utworze został zminimalizowany do Jędzy Niezgody - to ona jest przyczyną (niesprecyzowaną) zatargów między karmelitami i dominikanami. To dzięki niej w klasztorach zapanował nieustający ruch i niepokój, który obnaża wszystkie przywary mniszej braci.
2