09.05.2012 - wykład 11

Poczucie podmiotowości, a dążenie do podmiotowości.

Wtedy, gdy poziom wpływu jest zgodny z osobistym standardem, powstaje poczucie podmiotowości. Taki standard nie jest jednak czysto osobistym wytworem, przeciwnie - na jego ukształtowanie zasadniczy wpływ wywiera zbiorowość, do której jednostka przynależy.

Doświadczenia wpływu przyczyniają się do uformowania w określony sposób struktury „ja”. Atrybucje efektów do siebie jako sprawcy stanowią podstawę powstawania przeświadczenia o sobie samym, jako o istocie, która zdolna jest wywierać zamierzony wpływ na otoczenie, a tym samym posiadać zdolność do podmiotowej nad nim kontroli.

Przeświadczenia takie stają się składnikiem własnej tożsamości. Innymi słowy, integracyjnym składnikiem własnego „ja” jest ujęcie siebie jako podmiotu, czyli dyspozycyjne uczucie podmiotowości. Ludzie różnią się pod względem dyspozycyjnego poczucia podmiotowości.

Różnice dotyczą:

sfer życia, w których człowiek pragnie realizować swoją podmiotowość. Może to być mianowicie sfera rodzinna, sfera zawodowa i sfera społeczna, dotycząca relacji do mikro- i makrostruktury.

Po drugie, w każdej z tych sfer aspiracje do podmiotowości mogą mieć różny zasięg.

Po trzecie, różnice między ludźmi dotyczą poziomu wpływu, który jednostka uznaje za odpowiedni. Ten poziom dotyczy różnych przeświadczeń osobistych, od przeświadczenia, że w jakimś stopniu nadaje się bieg zdarzeniom, że mój głos, moja opinia są brane pod uwagę, aż do przeświadczenia, że jest się jedynym i wyłącznym panem sytuacji.

Bardzo ważnym źródłem tych różnic jest wykształcenie osoby. Od poziomu wykształcenia zależy w dużym stopniu tzw. „szerokość pola psychicznego jednostki” (Kurt Lewin). Im szersze jest to pole, tym większy jest zasięg pożądanego wpływu.

Trwałe dyspozycyjne poczucie podmiotowości istnieje wtedy, gdy człowiek ma przeświadczenie, że w ważnych dla siebie obszarach posiada wpływ zgodny ze standardami. Ujemna różnica między postrzeganym poziomem wpływu, a tym, który jednostka uznaje za odpowiedni jest źródłem negatywnych emocji oraz tendencji motywacyjnych, które można określić jako dążenie do podmiotowości.

Konflikty wobec podmiotowości.

Dążenie do podmiotowości nie jest zjawiskiem jednorodnym. Mimo, że występuje u wszystkich ludzi, to jego natężenia, jak też obszary, w których się realizuje mogą być bardzo różne. Dlatego należy się spodziewać konfliktów związanych z podmiotowością. Pierwszy ma charakter wewnętrzny i dotyczy dwóch przeciwnie skierowanych dążeń: dążenia do podmiotowości, autonomii oraz dążenia do uzależnienia i „należenia do kogoś”. Oba typy dążeń są zakorzenione w ludzkiej osobowości i mogą powodować liczne konflikty oraz ambiwalentne postawy.

KAREN HORNEY

• ur. w Hamburgu, 1885 - 1925

• skończyła studia medyczne

• została poddana psychoanalizie przez Karla Abrahama i Hansa Sachsa

• przeniosła się do Stanów została wicedyrektorem Chicagowskiego Instytutu Psychoanalitycznego

• Horney a Freud kompleks Edypa Horney sądzi, że nie jest to konflikt o charakterze seksualno-agresywnym między dzieckiem a jego rodzicami, lecz lęk spowodowany istotnymi zaburzeniami stosunków dziecka z jego matką i ojcem, na przykład odrzuceniem, nadmierną opiekuńczością lub karaniem. Agresja nie jest wrodzona, jak twierdzi Freud, lecz jest środkiem, za którego pomocą ludzie usiłują chronić swe poczucie bezpieczeństwa. Narcyzm nie jest w rzeczywistości miłością do samego siebie, lecz wywyższaniem i przecenianiem siebie wynikającym z braku poczucia bezpieczeństwa. Horney atakuje także pojęcia wprowadzone przez Freuda, jak przymus powtarzania, id, ego i superego, lęk oraz masochizm. Jeśli chodzi o stronę pozytywną, to Horney stwierdza, że fundamentalnymi teoretycznymi osiągnięciami Freuda są jego następujące doktryny: determinizmu psychicznego, motywacji nieświadomej oraz emocjonalnych, nieracjonalnych motywów.

K. Horney ma inne pojęcie lęku podstawowego, u Freuda ma charakter biologiczny, a u Horney ma charakter społeczny.

• Najważniejszym pojęciem w koncepcji Horney jest pojęcie lęku podstawowego uczucie doznawane przez dziecko, iż jest ono osamotnione i bezradne w potencjalnie wrogim świecie. Szeroki zakres niekorzystnych czynników może spowodować u dziecka brak poczucia bezpieczeństwa:

bezpośrednia lub pośrednia dominacja, obojętność, niekonsekwentne postępowanie, brak poszanowania jego indywidualnych potrzeb, brak rzeczywistego pokierowania nim, poniżające je postawy, okazywanie mu zbyt wiele podziwu lub jego brak, brak wiarygodnej serdeczności, zmuszanie go do stawania po czyjejś stronie w sporach między rodzicami, zbyt wiele lub za mało obowiązków, nadmierna opiekuńczość, izolowanie od innych dzieci, niesprawiedliwość, dyskryminacja, niedotrzymywanie przyrzeczeń, wroga atmosfera itd., itd.

Wszystko to, co zakłóca poczucie bezpieczeństwa dziecka w stosunku do rodziców, wywołuje lęk podstawowy.

• Dziecko, pozbawione poczucia bezpieczeństwa i pełne lęku, walczy ze swymi uczuciami izolacji i bezradności, poprzez różne STRATEGIE

• może stać się wrogie i starać się zemścić na tych, którzy je odtrącili lub źle traktują

• może też stać się zbyt uległe, aby odzyskać miłość, którą - jak czuje - utraciło

• może wytworzyć sobie nierealistyczny, wyidealizowany obraz samego siebie, aby skompensować swe poczucie niższości

dziecko może próbować kupić czyjąś miłość lub za pomocą gróźb zmusić innych, by je lubili. Może się pogrążać w roztkliwianiu się nad samym sobą, aby wzbudzić ludzkie współczucie. Jeśli dziecko nie potrafi zapewnić sobie miłości, może starać się uzyskać władzę nad innymi. W ten sposób kompensuje swoje poczucie bezradności, znajduje ujście dla wrogości. Może być skłonne do wykorzystywania innych albo do rywalizacji, w której zwycięstwo jest znacznie ważniejsze niż rzeczywiste osiągnięcia. Może też skierować swą agresję do wewnątrz i pomniejszać własną wartość.

Każda z tych strategii może stać się mniej lub bardziej trwałym składnikiem osobowości dana strategia może przybrać charakter popędu czy potrzeby w dynamice osobowości

• Horney przedstawia listę 10 potrzeb których się nabywa w wyniku prób znalezienia rozwiązania problemu zaburzonych stosunków z ludźmi Horney nazywa je "neurotycznymi", ponieważ są to irracjonalne rozwiązania tego problemu.

1. Neurotyczna potrzeba uczucia i uznania. Potrzebę tę charakteryzuje niewybiórcze pragnienie podobania się innym i spełniania ich oczekiwań. Jednostka zabiega o dobrą opinię innych i jest niezwykle wrażliwa na wszelkie oznaki odtrącania czy nieprzychylności.

2. Neurotyczna potrzeba "partnera", który weźmie w swe ręce życie danej osoby. Osoba mająca taką potrzebę jest pasożytem. Przypisuje nadmierną wartość miłości obawia się bardzo, że zostanie porzucona i osamotniona.

3. Neurotyczna potrzeba zamykania swego życia w wąskich granicach. Człowiek odczuwający taką potrzebę jest niewymagający, zadowala się małym, woli pozostać na uboczu i nade wszystko ceni skromność.

4. Neurotyczna potrzeba władzy. Potrzeba ta wyraża się w pożądaniu władzy dla niej samej, w zasadniczym braku szacunku dla innych oraz w bezkrytycznej gloryfikacji siły i pogardzie dla słabości. Jednostka, która obawia się sprawować władzę otwarcie, może starać się kierować innymi, wykorzystując ich dzięki swej wyższości intelektualnej. Inną odmianą tego popędu władzy jest potrzeba wiary we wszechmoc woli, przekonanie, że można dokonać wszystkiego po prostu przez posłużenie się siłą woli.

5. Neurotyczna potrzeba wykorzystywania innych.

6. Neurotyczna potrzeba prestiżu. O samoocenie osoby z taką potrzebą decyduje to, jak duże uznanie okazują jej inni.

7. Neurotyczna potrzeba podziwu własnej osoby. Jednostka odczuwająca taką potrzebę ma wyolbrzymiony obraz własnej osoby i pragnie być podziwiana za to, sobie przypisuje, a nie za to, czym naprawdę jest.

8. Neurotyczna ambicja dotycząca osobistych osiągnięć. Człowiek mający taką ambicję chce być rzeczywiście najlepszy i dąży do coraz większych osiągnięć w wyniku podstawowego braku poczucia bezpieczeństwa.

9. Neurotyczna potrzeba samowystarczalności i niezależności. Rozczarowawszy się w swych próbach nawiązania ciepłych, satysfakcjonujących stosunków z ludźmi jednostka odsuwa się od innych i nie chce wiązać się z nikim ani z niczym. Staje się "samotnikiem" .

10. Neurotyczna potrzeba perfekcji i nienaruszalności. Obawiając się popełnienia błędów i spotkania się z krytyką, osoba odczuwająca taką potrzebę stara się być niedostępna i nieomylna. Nieustannie poszukuje w sobie skaz, aby można je było zamaskować, zanim staną się widoczne dla innych.

Stanowią źródła wewnętrznych konfliktów np. neurotyczna potrzeba miłości jest nienasycona: im więcej neurotyk otrzymuje, tym więcej chce nigdy nie jest zadowolony; neurotyczna potrzeba niezależności nigdy nie może być zaspokojona w pełni, ponieważ inna część osobowości neurotyka pragnie, by był on kochany i podziwiany

Dążenie do perfekcji jest od początku przegraną sprawą. Wszystkie te potrzeby są nierealistyczne.

• klasyfikacja tych 10 potrzeb

1. dążenie ku ludziom, np. potrzeba miłości,

2. odsuwanie się od ludzi, np. potrzeba niezależności,

3. występowanie przeciw ludziom, np. potrzeba władzy

Istnienie tych odmiennych orientacji stanowi, według Horney, podłoże wewnętrznego konfliktu

• różnica między konfliktem normalnym a neurotycznym jest różnicą o charakterze ilościowym każdy ma konflikty, lecz u niektórych ludzi występują one w ostrzejszej postaci

• osoba normalna może rozwiązywać te konflikty przez zintegrowanie tych trzech orientacji, ponieważ nie wykluczają się one wzajemnie

• osoba neurotyczna ze względu na cechujący ją silniejszy lęk podstawowy musi stosować rozwiązania irracjonalne i sztuczne świadomie uznaje ona tylko jedną z tych tendencji, a neguje czy wypiera pozostałe; może też tworzyć wyidealizowany obraz siebie samej, w którym te przeciwstawne tendencje znikają, aczkolwiek w rzeczywistości bynajmniej nie przestają istnieć

• niekorzystne następstwa ukształtowania nierealistycznej koncepcji samego siebie i prób dorównania w życiu temu wyidealizowanemu obrazowi min. poszukiwanie sławy, uczucia pogardy do samego siebie, chorobliwa zależność od innych ludzi oraz samoponiżanie się; eksternalizacja (osoba taka zdaje się mówić: "Nie chcę wykorzystywać innych ludzi, to oni chcą wykorzystywać mnie" rozwiązanie to stwarza konflikty między daną osobą a światem zewnętrznym)

• wszystkie te konflikty są do uniknięcia lub można je łatwiej rozwiązać, jeśli dziecko wychowuje się w domu, w którym znajduje poczucie bezpieczeństwa, zaufanie, miłość, szacunek, tolerancję i serdeczność

• Horney - w przeciwieństwie do Freuda i Junga - nie sądzi, iż konflikt jest wbudowany w naturę ludzką i z tego powodu nieunikniony. Konflikt wynika z warunków społecznych

Błędy wychowania wg Antoniny Guryckiej - „Błąd w wychowaniu” (1990, Warszawa)

1. ekstremalna emocjonalna akceptacja dziecka prowadzi do zastępowania, wyręczania, ulegania i bezradności

2. ekstremalne odrzucenie emocjonalne dziecka prowadzi do agresji, hamowania aktywności, do rygoryzmu i obojętności

3. nadmierna koncentracja na dziecku prowadzi albo do idealizacji dziecka i zastępowania go, albo rygoryzm i agresja

4. nadmierna koncentracja na sobie prowadzi do eksponowania siebie, hamowania aktywności dziecka oraz do obojętności lub z kolei do ulegania i bezradności

5. nadmierna koncentracja na zadaniu prowadzi do zastępowania, wyręczania dziecka oraz do idealizacji dziecka albo wprost przeciwnie do rygoryzmu i agresji

6. niedocenianie zadań dziecka prowadzi do ulegania, bezradności, do eksponowania siebie i „rób co chcesz, ja jestem zmęczony”, do obojętności i hamowania aktywności

7. niekonsekwencja charakteryzuje się występowaniem w czasie trwania jednej sytuacji wychowawczej różnych niepokrewnych wobec siebie błędów, np. agresji i ulegania (niekonsekwencja = analogiczna sytuacja powoduje różne reakcje rodzica)

Antonina Gurycka proponuje w miejsce zachowań błędnych następujące zachowania właściwe:

	ZACHOWANIA BŁĘDNE	ZACHOWANIA WŁAŚCIWE
1	rygoryzm: bezwzględne egzekwowanie wykonania poleceń, pedanteria, sztywność	stawianie realnych wymagań, kontrolowanie ich spełnienia, z prawidłowym systemem wzmocnień, równowaga kar i nagród, lub lepiej przewaga nagród, równoważenie potrzeb dziecka i wymagań zadania
2	agresja: atak słowny, fizyczny lub symboliczny (wygrażanie kijem, paskiem itp.), zagrażający dziecku lub poniżający je	rozwiązywanie konfliktów przez dążenie do racjonalizacji stanowisk, tolerancja, dialog
3	hamowanie aktywności: przerywanie aktywności, zakazywanie aktywności własnej dziecka poprzez fizyczne lub symboliczne zachowania własne, zmienianie bez racjonalnych przyczyn rodzaju aktywności dziecka	tworzenie warunków do rozwijania przez dziecko własnej aktywności, ustalanie z dzieckiem rodzaju aktywności zastępczej, jeśli jego własna nie jest w tym momencie możliwa, (negocjowanie)
4	obojętność: obserwowalny dystans do spraw dziecka i do niego osobiście, okazywanie braku zainteresowania dla aktywności dziecka	tworzenie warunków dla wyrażania się samodzielności dziecka, akceptacja dziecka
5	eksponowanie siebie: koncentrowanie uwagi dziecka na walorach wychowawcy, na potrzebach i odczuciach wtórnych do aktualnych potrzeb i odczuć dziecka, chęć imponowania, wyróżniania się, obrażanie się na dziecko, jeśli nie widzi wielkości wychowawcy	demonstrowanie własnych zachowań zgodnych z wymaganiami stawianymi dziecku bez nacisku na naśladownictwo, na bycie wzorem, skromność w traktowaniu własnej osoby, równoważne traktowanie swoich i dziecka potrzeb
6	uleganie: bezradność, spełnianie zachcianek dziecka, rezygnowanie z wymagań stawianych dziecku, demonstrowanie własnej bezradności wobec dziecka	uzgadnianie, pertraktacja

4

---