Wstęp

Łąki i pastwiska zajmują w Polsce około 21,5% powierzchni użytków rolnych. Właściwe zagospodarowane i pielęgnowane łąki i pastwiska mogą dawać z 1 ha plon wynoszący 60-100 q siana lub 400 q wysokobiałkowej zielonki. Większość rolników ze swoich łąk zbiera 15-30 q siana i 80-100 q zielonki z 1 ha pastwisk. Przyczyną niskich plonów łąk i pastwisk jest najczęściej stosowanie zbyt małych dawek nawozów mineralnych, a w skrajnych przypadkach - nie stosowanie nawożenia w ogóle.

Wymagania

Na kształtowanie się naturalnych użytków zielonych (łąk i pastwisk) decydujący wpływ wywierają czynniki klimatyczne i glebowe. Z czynników klimatycznych największe znaczenie dla roślinności użytków zielonych mają opady, wilgotność powietrza oraz temperatura i nasłonecznienie. Na przeważającym obszarze Polski ilość opadów jest niedostateczna dla wysokiego plonowania roślinności trawiastej. Trwałe użytki zielone usytuowane są w znacznej większości w naturalnych obniżeniach terenu, często w dolinach rzek, gdzie rośliny korzystają z wód gruntowych i zalewowych oraz znajdują korzystną wilgotność powietrza. Występowaniu naturalnych użytków zielonych sprzyjają także opady na obszarze pogórza i gór, a także na pojezierzach.

Przy dostatecznej wilgotności i w warunkach dobrego nasłonecznienia, wzrost roślin trawiastych jest bujniejszy i szybszy. Znaczne podniesienie temperatury i silne nasłonecznienie, przy braku wilgotności, wpływa niekorzystnie na roślinność łąkową. Do czynników klimatycznych należy także długość okresu wegetacyjnego. Krótki okres wegetacyjny w górach nie sprzyja bujnemu wzrostowi wielu wartościowych traw występujących na nizinach.

Wpływ czynników glebowych zależy od zasobności gleby w składniki pokarmowe i jej wilgotności. Odpowiednia wilgotność gleby decyduje w dużym stopniu o kształtowaniu się naturalnych użytków zielonych. Oddziaływanie czynników glebowych jest więc zależne od czynników klimatycznych, a także od ukształtowania terenu.

Gleby użytków zielonych różnią się znacznie właściwościami od gleb wykorzystywanych w uprawie polowej, powstały bowiem przeważnie w wyniku inaczej przebiegających procesów glebotwórczych. Większość z nich powstała na podłożu mineralnym, przez osadzanie się namułów lub przez narastanie masy torfowej, stąd zasadniczo występują dwa rodzaje gleb - mineralne i torfowe.

Zarówno łąki, jak i pastwiska można założyć na każdej dostatecznie wilgotnej glebie. Z tego względu użytki zielone spotyka się na wszystkich rodzajach gleb, a więc gliniastych, piaszczystych i torfowych. Zazwyczaj leżą one na obniżonym terenie, gdzie większa wilgotność umożliwia rozwój roślinności trawiastej. Poza tym większe kompleksy łąkowe występują w górach, gdzie odpowiednia ilość opadów atmosferycznych umożliwia dobry wzrost traw.

Nawożenie organiczne

Nawożenie organiczne daje bardzo dobre wyniki i powinno być stosowane co 4-6 lat. Nawozy te dostarczają nie tylko azotu, fosforu i potasu, ale także mikroelementów niezbędnych do prawidłowego wzrostu roślin. Ponadto nawozy organiczne poprawiają właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne gleby.

Z nawozów organicznych na łąkach i pastwiskach stosuje się obornik, kompost, gnojówkę i gnojowicę.

Na łąki i pastwiska obornik stosuje się przed zimą, w ilości 100-200 q/ha, rozrzucając go równomiernie. Pozostałą, nierozłożoną słomę wygrabia się wiosną następnego roku. Obornik stosowany na użytki zielone powinien być dobrze rozłożony.

Działanie kompostu jest podobne do działania obornika. Rozrzucanie kompostu na użytki zielone przeprowadza się zwykle jesienią. Dawki kompostu wynoszą 300 q/ha. W roku, w którym zastosowano nawozy organiczne, można zmniejszyć dawki nawozów mineralnych.

Gnojówka jest nawozem organicznym azotowo-potasowym, ale jest uboga w fosfor. Dlatego, przy nawożeniu gnojówką, brakujący fosfor należy uzupełnić superfosfatem. Gnojówką nawozi się wczesną wiosną lub po pierwszym pokosie na łąkach lub po trzecim i czwartym wypasie na pastwiskach. Na hektar stosuje się 100-200 hl gnojówki po rozcieńczeniu dwukrotną ilością wody.

Podobnie jak gnojówka działa gnojowica (mieszanina stałych i płynnych odchodów zwierząt gospodarskich). Jest ona rozcieńczana wodą (1:5 - 1:10) i może być stosowana corocznie jesienią.

Nawożenie mineralne

Łąki i pastwiska mogą być położone na glebach mineralnych lub na glebach torfowych. Gleby mineralne zawierają zwykle dość duże ilości fosforu i potasu, natomiast mało próchnicy i azotu. Na glebach torfowych jest odwrotnie - zawierają one dużo próchnicy, a także pewne ilości azotu, brak im natomiast fosforu i potasu.

Gleby mineralne należy nawozić wszystkimi składnikami mineralnymi, a zwłaszcza azotem. Na glebach torfowych przeważać będzie nawożenie fosforem i potasem, natomiast azot stosuje się w mniejszych ilościach. Nawożenie łąk i pastwisk na glebach mineralnych Nawożenie fosforowe i potasowe stosuje się jednorazowo w jesieni lub wczesną wiosną, przed rozpoczęciem wegetacji roślin, w ilościach: 40-80 kg fosforu oraz 80-120 kg potasu na ha.

Nawozy azotowe stosuje się w kilku dawkach, aby zapewnić roślinom stały dopływ tego składnika i zapobiec stratom azotu z gleby. Na łąkach trzykośnych ogólna dawka azotu powinna wynosić 150-200 kg/ha. Tę ilość azotu należy podzielić na trzy dawki podobnej wielkości. Pierwszą dawkę stosuje się wczesną wiosną, drugą - po pierwszym pokosie, a trzecią - po drugim pokosie. Po trzecim pokosie azotu nie stosujemy. Na łąkach dwukośnych azot stosujemy w ilości 120-150 kg/ha, dzieląc całą dawkę na dwie części: wczesnowiosenną i po pierwszym pokosie. Na pastwiskach azot stosuje się w tylu dawkach, ile jest wypasów, ale ogólna ilość azotu powinna być wyższa niż na łąkach. Na dobrych pastwiskach azot można stosować w ilości 180-210, na słabszych 150-180 kg/ha. Azot stosuje się na pastwiskach w następujących terminach: pierwsza dawka - wczesną wiosną, następne dawki - po każdym wypasie, z wyjątkiem ostatniego. Po ostatnim wypasie bowiem azotu już się nie stosuje.

Nawożenie łąk i pastwisk na glebach torfowych

Torfy są glebami zawierającymi dużo masy organicznej, która stale się w glebie rozkłada i dostarcza roślinom azotu. Toteż na glebach torfowych wystarcza nawożenie azotem w dawce 90-150 kg/ha. Można je zastosować w dwóch dawkach. Jedną - wczesną wiosną, drugą - po pierwszym pokosie lub wypasie. Nawożenie fosforem i potasem jest na tych glebach niezbędne i to w dużych dawkach. Gleby torfowe są najuboższe w potas, dlatego jednorazowo stosuje się dawki w ilości 120-180 kg potasu na ha. Fosfor stosuje się również w jednej dawce, w ilości 80-100 kg/ha P2O5. Nawożenie fosforem i potasem stosuje się jesienią lub wczesną wiosną.

Wapnowanie

Na łąkach i pastwiskach wapnowanie należy wykonywać co 4-6 lat, najlepiej jesienią. Na glebach ciężkich stosuje się wapno palone w dawce 10 q/ha. Na glebach lżejszych natomiast lepiej stosować wapniak mielony w ilości do 20 q/ha. Najkorzystniej jest stosować wapno magnezowe, które - obok wapnia - zaopatruje glebę w magnez. Zaleca się stosowanie mączki dolomitowej, w ilości do 20 q/ha. Mączka ta, która zawiera 29% CaO i 18,5% MgO, zaopatruje łąki i pastwiska na kilka lat w potrzebny wapń i magnez.

Wapnowanie i nawożenie magnezem łąk i pastwisk wpływa nie tylko na lepszy rozwój roślinności obecnej w poroście łąkowym i pastwiskowym, lecz także zwiększa zawartośc wapnia i magnezu w sianie i zielonce, co ma duże znaczenie w żywieniu zwierząt.

Odnawianie użytków

O wyborze sposobu odnowienia użytków zielonych decyduje skład gatunkowy porostu roślinnego. Jeżeli w poroście łąkowym lub pastwiskowym przeważają małowartościowe trawy i chwasty, wtedy należy przystępować do odnowienia porostu roślinnego. Odnowienie to może być realizowane za pomocą jednego z wymienionych sposobów:

• intensywnego nawożenia, bez naruszania pierwotnej runi trawiastej

• podsiewu uproszczonymi mieszankami traw u koniczyn w połączeniu z intensywnym nawożeniem, po uprzednim częściowym zniszczeniu małowartościowej roślinności pierwotnej

• pełnej uprawy

Odnawianie za pomocą intensywnego nawożenia
Intensywne nawożenie przynosi przeważnie niezawodne rezultaty, jeżeli w poroście roślinnym znajdują się wartościowe gatunki traw. Intensywne nawożenie mineralne, a zwłaszcza organiczno-mineralne, powoduje szybki wzrost roślinności trawiastej. Wzmaga się rozrastanie gatunków wymagających dostatku składników nawozowych dających wysokie plony zielonej masy. Jednocześnie następuje przytłumienie małowartościowych traw, o niskich wymaganiach pokarmowych. Tworzy się więc zbiorowisko gatunków wartościowych traw. Nawożenie powoduje bujny wzrost roślin wykorzystujących dobrze składniki nawozowe, z czy wiąże się zwiększona produkcja zielonej masy i zagęszczenie roślinności trawiastej. Zagęszczenie porostu roślinnego wartościowych roślin skutecznie przeciwdziała opanowaniu łąk i pastwisk przez chwasty. Dla uzyskania spodziewanego efektu, należy stosować duże dawki nawozów, które mogą działać radykalnie. Ogólnie można przyjąć następujące dawki: 80-120 kg/ha N, 70-90 kg/ha P2O5, 120-160 kg/ha K2O, przy czym nawożenie azotowe i potasowe należy zastosować w dwóch dawkach. Na pastwiskach natomiast nawozy azotowe dzieli się na 4-5 dawek, po 40-60 kg/ha N. Warunkiem uzyskania dobrych wyników po zastosowaniu nawożenia jest, aby użytek zielony nie był opanowany przez uporczywe chwasty i aby posiadał uregulowane stosunki wodne.

Podsiew
Celem podsiewu jej poprawienie składu florystycznego roślin na łące lub pastwisku. Można go zastosować wówczas, gdy na tych użytkach zielonych są dobre warunki wilgotnościowe, ale zbyt mało jest wartościowych roślin. Bardzo złe, zachwaszczone, porośnięte turzycami i krzewami łąki i pastwiska nie nadają się do odnawiania przez podsiew. Podsiew stosuje się zwykle wczesną wiosną i jest to najlepszy termin wykonania tego zabiegu. Na wilgotnych łąkach można wykonać podsiew także po pierwszym pokosie. Przed wykonaniem podsiewu trzeba odpowiednio przygotować powierzchnię łąki lub pastwiska. W tym celu wczesną wiosną bronuje się ciężkimi bronami i usuwa wyrwane broną kawałki darni i kępy roślin. Na oczyszczoną powierzchnię łąki lub pastwiska wysiewa się nawozy mineralne w ilości: 60-80 kg/ha N, 70-90 kg/ha P2O5, 80-100 kg/ha K2O. Przy wysiewie nawozów mineralnych należy przestrzegać następujących zasad: nawozy fosforowe i potasowe wysiewa się w dwóch dawkach, jedną - przed siewem nasion, drugą - w cztery do sześciu tygodni po ich skiełkowaniu. Nawozy azotowe nie mogą być rozsiewane przed siewem nasion traw. Nawozy te wysiewa się w dwóch dawkach. Pierwszą dawkę w trzy tygodnie po skiełkowaniu nasion, drugą zaś w dwa do trzech miesięcy później. Nawozy wysiane przed siewem nasion przykrywa się lekką broną, następnie glebę wałuje się wałem gładkim i wysiewa się przygotowaną mieszankę traw i roślin motylkowych. Nasiona przykrywa się lekką broną i glebę ugniata się wałem gładkim. Tak wykonany podsiew zapewnia dobre kiełkowanie nasion i wzrost roślin po wschodach.

Pełna uprawa
Jeżeli łąka lub pastwisko są mało wydajne, silnie zachwaszczone, to podsiew nie daje spodziewanych korzyści. W takich przypadkach należy starą łąkę lub pastwisko zaorać i założyć je od nowa, czyli przeprowadzić pełną uprawę. Jest to zabieg kosztowny, wymagający starannego przygotowania. Pierwszą czynnością jest przyoranie starej darni. Wykonuje się to jesienią lub latem, przy użyciu pługów łąkowych, których odkładnica całkowicie odwraca darń. Zaoraną jesienią łąkę lub pastwisko pozostawia się na zimę bez bronowania. Wiosną skiby tnie się bronami talerzowymi i bronuje, przed bronowaniem zaś wysiewa się nawozy mineralne w dawkach: 50 kg/ha N, 50-80 kg/ha P2O5, 80-100 kg/ha K2O. W tak przygotowaną glebę, po zwałowaniu, wysiewa się nasiona mieszanki traw i roślin motylkowych. Nasiona przykrywa się broną lekką, a następnie wałuje wałem gładkim. Ważnym zagadnieniem przy obsiewie łąki lub pastwiska jest dobranie mieszanek traw i roślin motylkowych w zależności od rodzaju gleby, na której zakłada się nowy użytek.

Zbiór

Na łąkach użytkowanie sprowadza się do zbioru i suszenia zebranych roślin. Liczba pokosów na łące zależy od wielu czynników: rodzaju gleby, nawożenia mineralnego oraz nawadniania. Najczęściej łąki koszone są dwukrotnie. Termin koszenia traw ustala się na podstawie stopnia rozwoju roślin na łące. Najbardziej odpowiednim terminem koszenia jest okres, w którym trawy występujące na łące w największej ilości zaczynają się kłosić. W tym czasie w trawach jest najwięcej białka, ich łodygi nie są zdrewniałe i wszystkie liście są jeszcze zielone. Nie należy dopuścić, aby trawy na łąkach zakwitły, a tym bardziej - zawiązały nasiona. Otrzymuje się wówczas siano złej jakości, a ponadto osłabia się rośliny i opóźnia termin zbioru drugiego pokosu.

Na łąkach dwukośnych, przy właściwym terminie zbioru pierwszego pokosu, drugi pokos przypada najczęściej w połowie lub w końcu sierpnia. Na żyznych łąkach, silnie nawożonych nawozami mineralnymi, drugi pokos można zbierać w końcu lipca. Na takich łąkach w połowie września można uzyskać trzeci pokos.

Pastwiska są użytkowane w inny sposób niż łąki. Zadaniem rolnika jest tak zorganizować wypas na pastwisku, aby zwierzęta znalazły na nim dużo paszy oraz, aby pasza ta była normowana, a rośliny miały czas na odrost. Zasadniczo zaleca się wypas kwaterowy po podzieleniu pastwiska na odpowiednią ilość kwater, które kolejno spasa się przez 2-3 dni, przechodząc stopniowo na następne.

---