Psychologizm

rozpowszechniony w filozofii pogląd, który uważa, że teoretyczną podstawą musi być psychologia empiryczna jako wiedza o faktach psychicznych, wszelkie twierdzenia naukowe są wynikiem funkcjonowania umysłu uczonego.

W socjologii psychologizmem nazywa się sposób myślenia, który bierze za punkt wyjścia psychiczne cechy jednostki, czyni z nich zmienne a następnie stara się zinterpretować zjawiska społeczne jako ich przejawy, lub zjawiska pochodne. Podejście takie pomija społeczne uwarunkowania owych cech, dopuszczając co najwyżej wpływ stosunków społecznych na sposób przejawiania się procesów psychicznych jednostki.

Twórcy psychologizmu

Za pierwszego psychologistę uchodzi grecki Protagoras, żyjący w V w.p.n.e., który poznanie prawdy uzależnia od podmiotu poznającego i poznawanego przedmiotu.

„wszystkich rzeczy miarą jest człowiek”

Jest tak dlatego, że każdy tą samą rzecz spostrzega inaczej. Twierdzenie, które może być fałszywe dla jednego człowieka, może być prawdziwe dla drugiego.

Terminem „psychologizm” posłużył się po raz pierwszy Johann Erdmann w pracy

„ Grundriss der Geschichte der Philosophie” wykazał że przeprowadzona przez Immanuela Kanta krytyka poznania w istocie nie była badaniem niezależnym od doświadczenia, mającym doprowadzić do poznania apriorycznych składników wiedzy transcendentalnego kryterium prawdy, czyli obiektywnej prawdziwości ludzkiego poznania. Jego zdaniem krytykę rozumu można przeprowadzić tylko za pomocą samoobserwacji. Zgodnie z tym stanowiskiem poznanie filozoficzne powinno się opierać wyłącznie na empirycznych faktach świadomości.

Kontynuatorzy i krytycy psychologizmu w wieku XX

Spośród psychologistycznych interpretacji etyki na czoło wybija się koncepcja Leona Perażyckiego. Wyodrębniał cztery podstawowe zjawiska psychiczne: poznanie, uczucia, wole i emocje. Uznał je za źródło norm, zakazów i nakazów postępowania. Wyrażał się on sceptycznie o możliwości oparcia nauk humanistycznych na współczesnej mu psychologii jako podstawie teoretycznej. „ psychologia w jej stanie dzisiejszym wykazuje zupełny brak siły zapładniającej i zdolności należytego oświetlenia różnych dziedzin życia psychicznego, będących przykładem tzw. nauk duchowych. Psychologia współczesna, nie stanowi fundamentu zdatnego do zbudowania na nim nauk teoretycznych i praktycznych dotyczących duchowego życia ludzkiego: w teorii prawa i moralności zjawisk estetycznych, pedagogiki, polityki itp. Chcąc zbudować należycie te i jeszcze inne nauki humanistyczno-duchowe wymagające podstawy psychologicznej należy przede wszystkim przebudować współczesną psychologię”.

Krytykiem psychologizmu w późniejszych latach swojej kariery był Edmund Husserl. Wykazywał, że przedmioty matematyczne podobnie jak logiczne, dają się sprowadzić do aktów psychicznych oraz ich treści i tym samym podlegają prawom psychologicznym. Bezpośrednią przyczyna nawrócenia się Husserla na antypsychologizm była recenzja jego „Philosophie der Arihtmetic” zawierająca krytyczną oceną psychologizmu Husserla. Odniósł się z powagą do tych uwag, rozwijając się kilka lat później z psychologizmem logicznym w pierwszym tomie „ badań logicznych”. W krytyce psychologizmu wyszedł on od rozróżnienia na to, co subiektywne (akt psychiczny), i to, co obiektywne (przedmiot aktu). W psychologistycznym ujęciu logiki myli się sąd pojęty jako znaczenie zdania z sądem pojętym jako akt psychiczny, co musi prowadzić do utożsamiania prawa logicznego z samym aktem sądzenia. Tymczasem prawa logiki są obiektywnymi (idealnymi) warunkami umożliwiającymi poznanie prawd logicznych. Prawdy logiczne obowiązują człowieka nie dlatego, że może on je poznawać, przeciwnie- może on je poznawać dlatego, że one go obowiązują.

Vilfredo Pareto

(1848-1923)

Psychologistyczna socjologia Pareta

Vilfredo Federico Damaso Pareto, z wykształcenia inżynier, przez wiele lat praktyk gospodarki i polityki, a w latach 1893-1907 profesor ekonomii politycznej uniwersytetu w Lozannie ( Szwajcaria). Pozostawił po sobie bogatą puściznę pisarską. Jego najważniejsze dzieło to „Trattato di socjologia generale” (1916). Najwybitniejszy Włoch obok Freuda przedstawiciel orientacji wyjaśniania ludzkiego zachowania się w kategoriach nade wszystko psychologicznych. Należał do najbardziej radykalnych krytyków idei postępu i liberalnej demokracji, co stało się powodem nazywania go „Karolem Marksem faszyzmu”. Ważnym składnikiem jego poglądów była teza, iż „[…]niewiele ważnych zjawisk najnowszej historii można uważać za rezultat działań logicznych”.

Znaczenie Pareta dla socjologii było związane z jego psychologistyczną teorią działania ludzkiego oraz z wprowadzeniem do nauk społecznych wielu ważnych kategorii teoretycznych ( system społeczny, równowaga społeczna, elita).

Zaliczenie Pareta do psychologistów jest niewątpliwie sporym uproszczeniem zarówno dlatego, że nie uważał on za możliwe wyjaśnienia życia społecznego przez odwołania się do jakiegokolwiek jednego „decydującego” czynnika i najchętniej sięgał po formułę oddziaływania wzajemnego, jak i dlatego, że pewne fragmenty jego systemu teoretycznego wydają się niezależne od psychologistycznych założeń. Wszelako teoria czynności pozalogicznych jest w całości tego systemu dostatecznie ważna, aby jego poglądy zaliczyć jako psychologistyczne.

Ideał nauki a rzeczywistość społeczna

Pomimo zmian poglądów w ciągu swojego życia, Pareto do końca został wyznawcą pozytywizmu.

Jeżeli krytykował pozytywistów, takich jak Comte to tylko dlatego, że nie uważał ich do końca za pozytywistów. Był entuzjastą nauki, czuł się solidarny z pierwszymi pozytywistami, jako myślicielami, którzy zapoczątkowali definiowanie warunków działalności ściśle naukowej. Pareto należał do pierwszych socjologów, dla których zajęcie stanowiska wobec Marksa i jego kontynuatorów stało się ważnym zadaniem teoretycznym. Starał się wyzbyć słabości i niekonsekwencji pierwszego pozytywizmu, mianowicie usuwać ze swojego języka wyrażenia niejednoznaczne oraz postulując posługiwanie się symbolami wolnymi od skojarzeń z mową potoczną. Program metodologiczny Pareta był skrajnie naturalistyczny, inspirowany przykładem nauk przyrodniczych poszukiwał „rzeczywistości eksperymentalnej drogą zastosowania w naukach społecznych metod, które sprawdziły się w naukach przyrodniczych” .

Autor „Trattato” chciał znaleźć naukę, której metodom i modelom przysługiwałby model uniwersalności. Nie tyle starał się on wyjaśnić procesy społeczne za pomocą praw mechaniki, ile odnajdywał w niej najlepsze przykłady stosowania uniwersalnej metody naukowej, którą nazwał metodą logiczno-eksperymentalną. Metoda ta miałaby być wolna od błędów polegających na rejestracji zachodzących zjawisk bez próby odkrycia praw. Nauki społeczne badają dwa rodzaje ruchów: ruchy rzeczywiste bezpośrednio obserwowalne przez nas oraz takie, które występują tylko w szczególnych warunkach (które nie występują). Zadanie badania owych rzeczywistych zachowań ludzkich przypada socjologii. Tak więc zainteresowanie Pareta socjologią było pochodne do jego badań ekonomicznych prowadzących do stwierdzenia, że stosowany w nich model człowieka nie wystarcza do wyjaśnienia całości zachowań się ludzi. Socjologia natomiast akceptuje wszystkie fakty, jakiekolwiek by one nie były, jeśli pośrednio lub bezpośrednio mogą prowadzić na do odkrycia jakiejś prawidłowości.

Wyznaczenie socjologii takiego zadania sprawiło, że w ujęciu Pareta stała się ona nauką o działaniach pozalogicznych. Pozytywizm Pareta nie był programem wielkiej społecznej reformy, lecz służył utwierdzaniu przekonania o jej niemożliwości. Nauka ma jedynie zdolność rozumienia zdarzeń i co najwyżej określania środków do osiągnięcia celów ustalonych bez jej udziału. Dlatego był nazywany „makiawelistą”.

Życie społeczne jako domena działań pozalogicznych

Przeciwstawieniu nauki i życia praktycznego, myślenia logiczno-eksperymentalnego i potocznego odpowiada w socjologii Pareta podział działań ludzkich na logiczne i pozalogiczne. Pierwsze odpowiadają wzorom poznania naukowego, drugie to cała reszta - działania ludzkie, którymi rządzi wiara płynąca z uczuć czy instynktów. Ten drugi rodzaj czynności stanowił główny przedmiot zainteresowania Pareta jako socjologa. Uczucia i instynkty przyjął za dane, o których nie za wiele można powiedzieć. Interesowały go one ze względu na „manifestacje” prowadzące do zakłócenia procesów logicznego myślenia lub wręcz ich usuwania z praktyki życia społecznego. Zadawał pytanie dlaczego myślenie większości ludzi jest na bakier z logiką. Koncepcja Pereta wykluczała możliwość racjonalizacji ludzkich poglądów i działań, uznając rozbrat z logiką za należący do natury rzeczy.

Przewaga działań logicznych jest ludzką cechą gatunkową, toteż nie można jej tłumaczyć warunkami społecznymi.

a) Czynności pozalogiczne: działania, które „mają na ogół początek w określonych stanach psychicznych: uczuciach, podświadomości, itp.” Działanie pozalogiczne cechuje odpowiedniość obranego celu i zastosowanych środków do jego osiągnięcia, przy czym ta odpowiedniość zachodzi nie tylko z punktu widzenia podmiotu działającego, ale i z punktu widzenia obserwatorów. W centrum uwagi Pareta znalazła się relacja między celem a środkami używanymi do jego osiągnięcia oraz to, czy podmiot działania trafnie ją postrzega. Podstawowa różnica miedzy działaniami logicznymi a pozalogicznymi polega właśnie na tym, że w wypadku tych drugich relacja ta bądź nie istnieje, bądź podmiot nie jest jej świadomy, wyobraża ją sobie fałszywie lub nie bierze jej pod uwagę zaczynając działać.

b) Rezydua. Nie jest to pojęcia jasne, choć gra w socjologii wielką rolę. Jest to jakaś irracjonalna reszta w działaniach ludzkich. Pareto wypowiada się o relatywnym znaczeniu owej reszty w życiu społecznym, ale nie daje żadnej pełnej i jednoznacznej charakterystyki. Nazywane jako „ekstrawagancki synonim instynktów” przez jednych, natomiast najbardziej przekonująca wydaje się interpretacja Parsonsa, który proponuje zdefiniowanie rezyduów w sposób operacyjny. Kategoria ta „stanowi rezultat, do jakiego dochodzimy drogą zastosowania pewnej procedury. Punktem wyjścia jest zespół teorii dotyczących działania. Teorie te poddaje się krytycznej analizie, stosując standardy nauki logiczno-eksperymentalnej, po czym pozostawia się na boku te ich elementy, które są z tymi standardami zgodne. Pozostałe elementy dzieli się następnie na stałe i zmienne. Po odsunięciu na bok elementów zmiennych pozostają nam rezydua jako elementy stałe.” Za taką interpretacją przemawia to, że punktem wyjścia Pareta były niewątpliwie studia nad ludzkimi działaniami, nie zaś psychologiczna teoria instynktów.

W teorii Pareta chodzi nade wszystko o to, że działania ludzkie z znacznej swej części nie są działaniami logicznymi , a u ich podłoża znajduje się coś, co nie podlega zmianom. Jest to schemat typowy dla psychologizmu, ale to nie znaczy, że Pareto miał jakąś teorię psychologiczną. Wydaje się, że jej nie miał i zamiast niej wprowadził w swojej socjologii rezydua , które z psychiką pozostają w jakimś nieokreślonym związku.

c) Derywacje. Drugi składnik działań pozalogicznych, elementy zmienne, coś pochodnego. Paret był przekonany, że derywacje stanowią doniosły czynnik życia społecznego, ludzie kierują się na ogół rozumem, ale odczuwają potrzebę przedstawiania wszystkiego, cokolwiek robią, jako działań racjonalnych. Stałą częścią składową wszystkich pozalogicznych działań ludzkich jest wytwarzanie uzasadnień i usprawiedliwień. Można powiedzieć, że skłonność do mistyfikacji należy do natury ludzkiej. Zadaniem socjologii nie może być tylko stwierdzanie rozziewu między rzeczywistymi przyczynami działań ludzkich oraz ich ideologicznymi uzasadnieniami, jego istnienie Pareto założył już u punktu wyjścia swojej teorii. Problemem było zbadanie osobliwości owych uzasadnień i określenie, jak mają się one do rzeczywistości „głębszej”, którą są rezydua. Derywacje obejmują rozumowania logiczne i pseudologiczne, a także służące tym samym celom manifestacje uczuć; są one przejawami głodu myślenia istot ludzkich. Wolno przypuszczać, że o derywacyjnym charakterze jakiegoś zespołu poglądów decyduje to, że są przyjmowane niezależnie od swojej wartości logicznej dlatego, że zgadzają się z dominującymi w danej zbiorowości rezyduami i skutecznie maskują rzeczywiste motywy działania. Derywacje są z reguły odporne na krytykę i argumentację naukową. Rozważając problem społecznej roli idei , Pareto unieważnia reguły logiki, szukając zupełnie innych prawidłowości kojarzenia i przyjmowania danych poglądów. Podział derywacji na cztery klasy:

1) Derywacje odwołujące się do prostego stwierdzenia faktu lub powinności: „Tak jest i już”, „Tak trzeba”, „Tak musi być”, itp.

2) Derywacje odwołujące się do autorytetu

3) Derywacje odwołujące się do zgodności z uczuciami lub zasadami

4) Derywacje wykorzystujące niejasności języka, nieokreśloność terminów, ich moc perswazyjną, metafory, analogie, alegorie itd.

Warto podkreślić, że w swej teorii derywacji Pareto interesuje się w jakiej mierze derywacje są zgodne z potrzebami określonymi przez panujące rezydua. Ludzie resztą raczej okłamują sami siebie, niż są okłamywani przez innych.

d) Rezydua i derywacje: oddziaływanie wzajemne. Pareto zmierzał do wskazana podrzędności derywacji w stosunku do rezyduów. Starał się jednak nie wpaść z jednej skrajności w drugą, wspominając o wzajemnym oddziaływaniu rezyduów i derywacji. W „Trattato” znajdujemy sformułowania wskazujące na to, że brał pod uwagę wpływ derywacji na rezydua. Pareto pisał na przykład, że „ kiedy derywacja zostaje zaakceptowana, wzmacnia siłę i żywotność uczuć, które w ten sposób znajdują możliwość wyrazu. Dobrze wiadomo, że uczucia, na których myśli często się koncentrują, rozwijają się mocniej niż inne uczucia, nie przyciągające uwagi umysłu”. Wspominał też o możliwości przekształcenia się derywacji w rezydua.

System społeczny i historia

Zdaniem wielu, najważniejszą częścią socjologii Pareta były rozważania na temat „ogólnej formy społeczeństwa” i „równowagi społecznej w historii”. Rola Pareta w socjologii XX wieku wiąże się ściśle z jego wkładem do teorii społeczeństwa jako systemu. Wyróżniając rozmaite elementy działające w społeczeństwie i na społeczeństwo, musimy jednocześnie zakładać, że „stanowią one system, który można nazwać systemem społecznym”. Chodzi nie tylko o to, jakie cechy przysługują poszczególnym elementom, ale i to co wynika z ich połączenia.

Osobliwością i nowością teorii Pareta było zbudowanie abstrakcyjnego modelu systemu społecznego, w który, działają przeciwstawne sobie siły.

a) Równowaga systemu społecznego. Pareto zdawał siebie sprawę ze zmienności i różnorodności świata społecznego, jako teoretyk systemu społecznego uważał za konieczne rozpatrywanie go jak gdyby w stanie unieruchomienia i przy uwzględnieniu jedynie niektórych spośród nieskończonej liczby elementów składających się na każde konkretne społeczeństwo. W świecie społecznym Pareta nie istnieje postęp czy rozwój. Zmiana ma w nim charakter falowy o polega w istocie na „oscylacjach” wokół pewnego stałego punktu X, który można określić jako punkt równowagi systemu społecznego. Socjologia ma określić warunki tej równowagi i jej przejściowego naruszania, nie troszcząc się o wyczerpujący opis zmian jakie w społeczeństwach zachodzą.

b) Heterogeniczność systemu społecznego. System społeczny w ujęciu Pareta to „jedność przeciwieństw”. Twierdził, iż ścieranie się sprzecznych interesów przyczynia się do ustalania się równowagi społecznej, która jest rezultatem ciągłych akcji i reakcji. Społeczeństwa są nieuchronnie heterogeniczne.

Badając walki toczące się w każdym społeczeństwie, skupił się konfliktach związanych z powstawaniem i upadkiem społecznych elit. Podzielił społeczeństwo na masy i elitę. Za elitę uważał ludzi, którzy „w swej dziedzinie osiągają najwyższe wskaźniki”. Elita rządząca, która interesowała Pareta najbardziej to ta część klasy, która środkami przemocy lub perswazji zdołała sobie zapewnić skuteczną kontrolę nad zachowaniem mas. Pareto uważał, że uprzywilejowana pozycja przysługuje elicie tak długo, jak długo jej członkowie umieją wykazać się „najwyższymi wskaźnikami”. Struktura społeczna aczkolwiek zawsze oparta na nierównościach, podlega ogólnemu prawu „oscylacji”. Równowaga systemu społecznego jest stale zagrożona, ale w razie jej naruszenia zostaje przywrócona dzięki ustaleniu się nowego układu sił. Ta koncepcja „krążenia elit” stała się jeszcze jednym tytułem do sławy Pareta jako socjologa.

1. Metoda logiczno- ..?.. Pareta?

2. Jakikolwiek obiekt fizyczny lub abstrakcyjny, w którym można wyróżnić jakieś wzajemnie powiązane dla obserwatora elementy?

3. Obejmują rozumowania logiczne i pseudologiczne, a także służące tym samym celom manifestacje uczuć; są one przejawami głodu myślenia istot ludzkich?

4. Jakiej narodowości był Pareto?

5. Niejednorodność (zróżnicowanie)?

6. Najważniejsze dzieło Pareta?

7. Krytyk psychologizmu wymieniany przez Kasię i Gosię na lekcji?

8. Kto sformułował najbardziej przekonującą interpretację rezyduów?

9. Nauką, o jakich działaniach w ujęciu Pareta stała się socjologia?

10. Jak był nazywany Pareto?

11. W jakim mieście Pareto był profesorem ekonomii politycznej?

12. Kto posłużył się po raz pierwszy terminem „psychologizm” ( nazwisko)?

Dziękujemy za uwagę

---