Poszczególne etapy rozwoju religijnego.

Religijność - /łac. „związanie, przywiązanie”/ Zasadnicza postawa ludzi wobec Boga jako Stwórcy i Zbawiciela. Moralna cnota religijności wyraża się w adoracji i wielkodusznej służbie okazywanej naszemu miłującemu Bogu.

Życie religijne wyraża się w poznawaniu prawdy o Bogu, modlitwie, kulcie i ofiarach. Celem życia religijnego jest doskonalenia się człowieka na wzór Boga i przygotowanie do zjednoczenia z Nim, do udziału w wiecznym życiu Boskim

I Okres religijności dziecięcej /charakterystyka ogólna/.

Jednym z pierwszych wniosków, jakie nasuwają się przy analizie religijności dziecięcej jest ten, że doświadczenia dziecięce nie są bynajmniej miniaturami doświadczeń religijnych ludzi dorosłych. Te pierwsze pod żadnym względem nie przypominają późniejszych doświadczeń podmiotu. Cechuje je niekonwencjonalne widzenie świata. W oczach ludzi dorosłych, którzy o tej istotnej różnicy zapominają, widać to ubawienie, to zakłopotanie przy bliższym przyjrzeniu się dziecięcemu sposobowi przeżywania.

Przekonujemy się po wtóre, że doświadczenia religijne dziecka są ostrzejsze w swoich konturach. Świat dziecka jest pełen tajemnic i swoistych form interpretacji. To, co jest oczywiste dla starszych, bywa tajemnicze dla dziecka i na odwrót.

Elkind podkreśla, że w procesie spontanicznego tworzenia sobie pojęć i przekonań religijnych dziecko próbując zinterpretować treści niezrozumiałe, czyni to w sposób zupełnie swoisty. Dziecięca religijność obfituje w groteskowe twory wyobraźni. Z odpowiedzi rodziców na zadawane pytania dzieci czerpią selektywnie pewne elementy, pomijając inne. W rezultacie otrzymujemy od dzieci nieoczekiwane twory wyobraźniowe.

Kolejną charakterystyczną cechą religijności dziecięcej jest egocentryzm. Dziecko wykazuje tendencję do ciągłego odnoszenia wszystkiego do siebie. Faktem empirycznie potwierdzonym jest, że większość ludzi zawdzięcza swoją religijność rodzicom /co nie oznacza jednak, że dzieci zawsze przejmują doktrynalną stronę religijnego wychowania, przeciwnie - często buntują się wobec rodzicielskiej ortodoksyjności/. Rozwój życia religijnego sprowadza się również w dużym stopniu do naśladownictwa otoczenia, a w pierwszej kolejności rodziców i innych osób emocjonalnie związanych z dzieckiem.

Religijność dziecięcą cechuje antropocentryzm. Dziecko kształtuje obraz Boga na modelu ludzi, szczególnie na obrazie ojca. Dzieci na ogół uzmysławiają sobie Boga jako starszego mężczyznę, kogoś w rodzaju nad-człowieka czy też króla. Dzieci napotykają spore trudności w abstrakcyjnym myśleniu w dziedzinie religijnej. Dopiero z czasem dokona się istotna ewolucja od myślenia konkretami do myślenia abstrakcyjnego.

Przeżycia religijne dziecka są silnie nasycone subiektywizmem, co zaznacza się szczególnie w wartościowaniu prawd religijnych. Niezbędny krytycyzm dojdzie dopiero w drugim okresie. Budzące się wątpliwości zostają do czasu załagodzone rodzicielskim autorytetem.

Omawiany etap życia człowieka znamionuje równocześnie silne wyczulenie na szczerość i prawdziwość postępowania otoczenia. Szczerość światopoglądu rodziców wywiera na dzieci znaczny wpływ. W późniejszym życiu, gdy załamią się ich własne konstrukcje światopoglądowe, wracają - bywa - do /zmodyfikowanego/ światopoglądu rodziców.

Zaznacza się także skłonność do stosowania mechanizmu racjonalizacji i rytualizm. Dziecko względnie szybko wyucza się rytów i obrzędów, ale nie ich znaczeń.

Charakterystyka poszczególnych podokresów.

1. Religijność dziecka do 3-go roku życia

Na tym etapie pojawiają się początki życia modlitwy i pobożności. Dziecko zaczyna się modlić, zaczyna coś pojmować z pojęcia Boga. Prezentuje postawę ciała pełną szacunku. Modli się w pierwszej kolejności o to, by było grzeczne, by poszło do nieba. Modlitwa bywa niekiedy silnie zabarwiona elementami zabawy. Stopniowo dopiero dziecko zaczyna pojmować, że idzie tu o coś naprawdę bardzo poważnego. Na początku dziecku wszystko się miesza: czarownice, aniołowie, Dziecię Jezus…

Pierwszy rok życia dziecka możemy określić nazwą „faza areligijna”. Nie występują tu żadne przejawy życia religijnego, co najwyżej pojawiają się pod koniec pierwszego roku religijne oznaki: skłanianie głowy, zginanie rączek, powtarzanie prostych rymów.

Walesa charakteryzuje drugi rok życia dziecka jako czas „religijności za matką”. Pisze: „Dziecko może powtarzać za matką krótkie modlitwy słowne, nie rozumiejąc ich znaczenia, ujmuje jednak ogólną atmosferę aktu modlitwy… Wydaje się, że odpowiednią modlitwą tej fazy jest wykonywanie znaku krzyża świętego… Żegnanie może być bezpośrednią kontynuacją gestu składania rąk połączonego z wymawianiem „Amen”. „Za matką” uczestniczy dziecko także w ceremoniach kościelnych, świątecznych obyczajach domowych itp. Oczywiste, że w przypadku zakłóconych emocjonalnych relacji dziecka z rodzicami, zachęcanie go do praktyk religijnych nie tylko nie daje pozytywnego rezultatu, lecz zwykło kończyć się przeciwnym skutkiem.

Trzeci rok życia cechuje się początkami religijności indywidualnej. „Dziecko trzyletnie zaczyna zdawać sobie sprawę z intymności aktu religijnego, a szczególnie modlitwy … Nie chce modlić się w obecności osób obcych. Niekiedy spontanicznie szuka dla siebie ustronnego miejsca, na przykład klęka za stołem, tak, że jest niewidoczne: „Żeby tylko Pan Bóg mnie widział i słyszał” /Walesa/.

Posiadając już w trzecim roku życia pierwsze pojęcia religijne, dziecko przy korzystnych warunkach w zakresie wychowania religijnego rozpoczyna się modlić. Tematem modlitwy są po większej części aktualne w danej chwili prośby /np. o zdrowie/, czasami pojawiają się także doraźne podziękowania. Dziecko na tym szczeblu wieku włącza także treści religijne do swych zabaw tematycznych.

2. Religijność dziecka w wieku 4-6 lat życia

W ocenie Grühna omawiany okres znamionuje się religijnością magiczną. Określa on ją tak właśnie, gdyż przypomina religijność ludów pierwotnych. W pobożności magicznej nie może być mowy o świadomości grzechu. W rozumieniu dziecka znajdującego się na tym szczeblu wieku Bóg jest raczej czarodziejem niż stróżem moralności. „W pobożności magicznej każdemu wezwaniu Boga towarzyszy skutek: modlitwa posiada moc czarodziejską, wywiera bezwarunkowy wpływ na Boskość, nawet gdy chodzi o pomoc w czynach nieetycznych” - Grühn.

Dzieci przedszkolne są wrażliwe na treści religijne, gotowe do ich przyjęcia. „Życie religijne … dziecka przedszkolnego urzeka swoją prostotą, naiwnością i otwartością”/Walesa/.W przeprowadzonych badaniach Walesa /1980/ poddał analizie wiedzę religijną dziecka przedszkolnego. Rozróżnił dwa poziomy tej wiedzy: a/ wiedzę zasłyszaną od otoczenia, którą dziecko na prośbę przytacza - nie stanowi ona źródła sterowania zachowaniem dziecka; b/ tzw. wiedzę „gorącą”, zasymilowaną.

Większość dzieci uczestniczy w niedzielnej mszy świętej. Nudzą się jednak na mszy św. dla dorosłych, ratując się marzeniami, przy ewentualnym zachowaniu poprawności zewnętrznej. Więcej wciągają dzieci ceremonie po raz pierwszy widziane.

3. Religijność dziecka w wieku 7-15 lat

Zwykło się wprowadzać podział tego okresu religijności dziecięcej na dwa podokresy:

- etap religijności opartej na autorytecie

- etap religijności autonomicznej

Lata dziecka 7/9 - 12 psychologia religii określiła jako czas religijności autorytarno - moralnej. Przejawy religijne wykazują silne uzależnienie od autorytetu, od wzorców, jakimi są ludzie znaczący w życiu dziecka, w pierwszej kolejności, oczywiście rodzice, wychowawcy i Kościół. „Powinność religijna jest ujmowana jako obowiązek i posłuszeństwo ze względu na starszych, a Bóg jako stróż tej powinności”/Walesa/.

Religijność, dotąd typu magicznego, ewaluowała więc w zupełnie odmienny obraz. Dziecko nie tylko pozwala sobą kierować, ale nawet tego chce. Zaznacza się w tym czasie pewna tendencja do przestrzegania moralnych przepisów rodzinnych i szkolnych, a konsekwentnie ostra krytyka za ich nieprzestrzeganie u siebie /z silnie zaznaczonym poczuciem winy/, ale także i u innych: rówieśników, dzieci młodszych i osób dorosłych.

Pod wpływem katechezy tego okresu zanika zjawisko magiczności, antropomorfizm prymitywny zostaje zastąpiony przez przypisywanie Bogu właściwości wyższego rzędu, takich jak: dobroć, mądrość, sprawiedliwość, świętość.

Tylko nieliczne dzieci 9 lub 10- letnie zdają sobie sprawę, że Bóg jest kimś innym, niż człowiekiem przeniesionym do poziomu nadprzyrodzonego. Mają bowiem bardzo plastyczne wyobrażenie Boga. Jeżeli w tym okresie słyszą, że Bóg nie jest takim, jakim Go sobie wyobrażają czy też przedstawiają graficznie, przeżywają szok. Widać z tego silną ich potrzebę konkretnego przedstawiania sobie niewidzialnego Boga.

W wieku około 12 do 16/17 lat ma miejsce etap autonomicznej religijności. Stosunek do Boga cechuje bezpośredniość, a Jego wyobrażenie staje się bardziej uduchowione. W rozwoju dziecka dostrzega się włączanie elementów moralnych i duchowych. Ma miejsce znaczny rozwój sumienia oraz skrupulatne podejście do przepisów i podejmowanie coraz to większej odpowiedzialności.

Postulaty wychowawcze w zakresie rozwoju religijnego w okresie dziecięcym.

Niedopuszczalne jest straszenie dziecka Bogiem, okrutnymi karami w piekle, śmiercią, karą Bożą. Może to wywołać efekty traumatyczne, a nawet nerwice o charakterze lękowym. Dziecko, które raz przeżyło silny lęk związany z treścią religijną, może kojarzyć z nim inne bodźce lękorodne. Nasilają one przeżycia lękowe i łatwo je utrwalają. Walesa uciekając się do metafory, pisze, że religijności nie przekazuje się metodą jak gdyby napełniania naczynia, lecz metodą niejako zapalania świecy od już płonącej świecy. Wprowadzenie w świat religii następuje poprzez uczestniczenie dziecka w religijnym życiu rodziców, poprzez wyjaśnianie treści religijnych i obrzędów, nauczanie religijnych czynności, udzielanie odpowiedzi na liczne zwykle zadawane pytania.

Najlepiej będzie, gdy rodzice nie tylko będą wykorzystywać nadarzające się sytuacje, ale je sami organizować pod kątem wychowania religijnego. Wielokrotnie wykonywane czynności przyniosą dziecku satysfakcję i radość. Warunkiem oczywistym tego jest odpowiednie dawkowanie treści religijnych, liczące się z możliwościami dziecka, jak również unikanie przesadnego sterowania dzieckiem. Najlepiej ograniczyć się przede wszystkim do rozbudzenia zainteresowania dziecka w omawianej dziedzinie i stopniowo wycofywać własną w tym względzie ingerencję.

Inna sprawa, że rodzice często chcieliby - czując się niekompetentni czy bezsilni w dziedzinie indoktrynacji religijnej - przerzucić sprawę religijnego wychowania na katechetów i Kościół.

Wśród czynników sprzyjających rozwojowi prawdziwej religijności dziecka A. Godinow podkreśla:

• nie traktować Boga jako środka do celu. Bóg, jak i pozostająca w związku z Nim religia - nie są środkiem do celu. Bóg jest Bytem w najwyższym stopniu „nie do użycia”. Nie można się Nim posługiwać nawet do najszlachetniejszych celów pedagogicznych. W przypadku konfliktu między autorytetem rodziców a kapryśnością dziecka wielkim błędem byłoby ukazywanie Boga jako stojącego zawsze po stronie rodziców a przeciw dziecku. Boga nie wolno „wprzęgać w służbę” naszych celów wychowawczych.

• popierać osobowy kontakt z Bogiem. Rodzice winni zadbać o to, by relacja dziecka do Boga w miarę rozwoju dziecka przechodziła coraz mniej przez nich, czyli by dziecko coraz więcej kontaktowało się bezpośrednio z Bogiem; by ta relacja dojrzewała. Strzec się trzeba wścibskości w sferę osobistej modlitwy dziecka. Rodzice mają nie tyle „dawać” Boga dziecku, co przygotowywać dziecko do tego, by sam Bóg mógł udzielać Siebie dziecku: wtedy i tak, kiedy i jak Jemu się spodoba.

• ukazywać dziecku we właściwym świetle istotę i działanie sakramentów. Szczególnej poprawności wymaga przygotowanie dziecka do pierwszej spowiedzi. Śpiesząc z pomocą dziecku w ustaleniu grzechów zwróćmy uwagę, że to nie rodzicom dziecko będzie się spowiadać, i że rodzic może się w tej ocenie mylić.

• starać się o to, by dziecko wiązać z Bogiem nie przez strach, lecz przez miłość. Dużo łatwiej wprawdzie jest związać dziecko z Bogiem poprzez strach niż uczucie. Ceną jednak, jaką przyjdzie dziecku zapłacić może być nerwicowość w sprawach religijnych, a w każdym razie relacja z Bogiem nie będzie nosić znamion dojrzałości.

Nie należy więc powiększać u dziecka strachu w sferze moralnej. W przeciwnym razie może on wyolbrzymić u dziecka poczucie winy ponad obiektywną miarę. Dziecko już z natury skłonne jest doszukiwać się natychmiastowej karzącej interwencji Boga za popełnione błędy.

• dostarczać dziecku sprzyjającego rozwojowi religijnemu rodzinnego zaplecza emocjonalnego. Rodzice reprezentują wobec dziecka Boga i Kościół. Emocjonalne więzi między małżonkami oraz rodziców w stosunku do dzieci wpływają - choć mniej świadomie- nader skutecznie na tworzenie sobie pojęć religijnych, szczególnie we wczesnych etapach, kiedy ten proces przebiega na płaszczyźnie bardziej przeżyciowej, niż abstrakcyjnej. Jakże niezbędnym elementem dla tworzenia sobie poprawnego obrazu Boga jest poczucie bezpieczeństwa, doświadczone od matki, poczucie akceptacji mimo błędów popełnianych przez dziecko, uczucie miłości bez stawiania warunków. Nie dobrze jest, gdy ojciec nie stawia dziecku wymagań, ale niedobra jest także zbyt wielka jego surowość. Odbiera bowiem ufność dziecka we własne siły, rodzi reakcje lękowe. Właśnie reakcje lękowe, skrupuły, bezpodstawne samooskarżenia korzeniami swymi sięgają do wczesnych kontaktów dziecka z rodzicami.

II Okres młodzieńczej religijności.

Jest to czas „burzy i namiętności”. Tak określił go James i Starbuck, dwaj amerykańscy psychologowie religii. Dotychczas rozwój odbywał się na ogół stopniowo i równomiernie, teraz skokowo, nieraz bywa - gwałtownie.

Rejestruje się w nim zjawisko „młodocianego przebudzenia”, rozprawienia się własnego „ja” z otoczeniem, innymi ludźmi, a także zajęcie stosunku wobec Boga. WE każdym razie to właśnie ten okres ma decydujące znaczenie dla przyszłej religijności jednostki.

Wyobrażenie Boga ulega coraz większemu uduchowieniu. Rozwija się sfera młodzieńczych ideałów, czyli „obrazów przewodnich”- w określeniu Grühna. W oparciu o własne ideały doskonałości młody człowiek wykazuje skłonność do surowej krytyki własnego otoczenia. Musi jednak przyznać w chwilach szczerości, że także i on nie jest doskonały, jak mu się na pierwszy rzut oka wydawało. To oczywiście prowadzi do przygnębienia, zniechęcenia, pomniejszenia siebie.

Jest to czas intensywnego kształtowania się światopoglądu, formowania się poglądów moralnych, postaw religijnych. Właśnie w tym okresie rejestrujemy więcej niż połowę przejść na pozycje ateizmu. Nawiązany zostaje osobisty stosunek do Boga. Praktyki religijne podejmowane są już nie dlatego, że tak przewidywały przepisy, lecz z osobistego przekonania.

Następuje konfrontacja osobistej religijności z magiczną i autorytatywną jej formą, dalszy proces uduchowienia oraz usiłowanie wypracowania sobie właściwego obrazu Boga.

Młodzieńczy bunt przybiera różne formy. U podstaw przeżywanych konfliktów leżeć mogą nie tylko rozumowe trudności, lecz także doświadczenia poczuć winy, wstydu, kłopoty natury seksualnej.

Chociaż gwałtowne nawrócenia są dziś rzadsze niż dawniej, to jednak i dziś się zdarzają. Przeciętny wiek odrzucenia światopoglądu rodziców przypada właśnie na 16 rok życia.

Okres formowania się własnej, podmiotowej religijności trwa mniej więcej do 24 roku życia. Po tym następuje /względna/ stabilizacja.

III Okres stabilności religijnej i pogłębionej religijności.

Ma tu miejsce konieczność pogodzenia się z powszedniością życia. Ukształtowany został zasadniczy stosunek do religii. Po czterdziestce przychodzi czas na pogłębienie własnego życia religijnego. Następuje pewna polaryzacja religijności, co oznacza, że niektóre osoby stają się bardziej religijne, osiągają dojrzałość, a inne stają się bardziej indyferentne. Chęć egzystencjalnej stabilizacji odbija się w dziedzinie religijności poprzez wzorcowanie się na innych.

IV Religijność starzejącego się człowieka.

We wspólnotach religijnych obserwuje się zwykle zwiększony procent ludzi starych. Bliższa perspektywa śmierci kieruje ich w stronę religii. Zauważa się powrót do niektórych form religijności… dziecięcej, zwłaszcza w wydaniu magicznym. Niekiedy dostrzega się także tendencje rytualistyczne.

Ludzie wierzący skłonni są dostrzegać i pochwalać wpływ wiary religijnej i praktyk religijnych. Skłonni są wierzyć, że osoby zbliżające się do progu śmierci stają się bardziej religijne. Odmienne stanowisko prezentują niewierzący. Są zdania, że pod koniec życia religijność człowieka spada, a wzrastają pretensje związane z chorobami kierowane pod adresem tak osobistej jak i zorganizowanej religii.

Religijna wiara w Boga bezpiecznie pomaga ludziom starym powracać do stanu scalonej osobowości po przeżyciu żałoby, nieszczęścia, samotności, depresji. Chętnie dyskutują o lepszym życiu po śmierci.

Literatura:

Grühn W. - Religijność współczesnego człowieka.

Kuczkowski S. - Psychologia religii.

Walesa C. - Religijność dzieci przedszkolnych.

Walesa C. - Rozwój religijności małego dziecka.

Słownik teologiczny.

7

---