Emisja głosu
Wprowadzenie
Sztuka komunikowania wymaga przystosowania własnego stylu do drugiej osoby i elastyczności w porozumiewaniu się. Wprowadzenie reguł komunikacji w życie współtworzy linie funkcjonowania w zawodzie. Stwarza poprawne kontakty między ludzkie, ogranicza sytuacje konfliktowe, mogące zaistnieć podczas wykonywania codziennych obowiązków. Wszystko co robimy, sposób siadania, chodzenia, zmiana tonu głosu itp. Jest formą komunikacji i podlega regułom.
Jednym z elementów stylu komunikacji jest „preferowana forma ekspresji”, a ton głosu jest właśnie jednym ze sposobów ekspresji. Brzmienie głosu do którego należą: ton /płaczliwy, agresywny itp./, wysokość głosu, akcent, intonacja, to nie werbalne przekazy mogące wzmacniać lub osłabiać procesy komunikacji.
Wszyscy ludzie posługują się głosem /mową/, jest jednak duża grupa osób, posługujących się głosem zawodowo, tzn. Vocall Professional, do której należą: śpiewacy, aktorzy, nauczyciele, politycy, prawnicy i wszystkie inne osoby dla których głos jest podstawowym mechanizmem komunikacji z otoczeniem.
W celu pełnego wykorzystania głosu jako narzędzia komunikacji, osoba nim się posługująca winna mieć odpowiednie przygotowanie teoretyczne i praktyczne. Rozwój kariery zawodowej zależy nie tylko od możliwości używania głosu jako środka komunikacji, ale również od jego charyzmatycznej siły, ponieważ głos ten musi przyciągać uwagę, pobudzać wyobraźnię, przekonywać, zachęcać, podrywać do działania. Tę umiejętność zdobywamy codziennym treningiem.
Kształcenie prawidłowej umiejętności władania głosem, zajmuje się przedmiot „Emisja głosu”, której zadaniem jest nauka śpiewu i mowy zawodowej.
Nauka ta oparta jest na bazie ćwiczeń oddechowych, głosowych i dykcyjnych, oraz ćwiczenia dobierane są w zależności od wieku, rodzaju głosu, naturalnych lub nabytych właściwości głosu, a także w zależności od problemów wynikających przy opanowywaniu tekstu mówionego lub muzycznego.
Prawidłowa emisja głosu /tzw. właściwa/ jest:
Korzystna dla narządu głosowego i dla całego organizmu danej osoby
Wygodna, sprawia przyjemność i zadowolenie
Estetyczna, sprzyja dobrej dykcji, dokładnemu wymawianiu spółgłosek i samogłosek, wyraźnej artykulacji.
Cechuje ją naturalność: postawy, twarzy, układaniu jamy ustnej, nie wymusza do stosowania specjalnie wyćwiczonych, udziwnionych chwytów mięśniowych.
Prawidłowa emisja jest prosta, jasna, bezpretensjonalna w swej formie zewnętrznej, daje poczucie spokoju, pewności i przestrzeni.
Prawidłowa emisja głosu to ostateczny wynik procesu korekty, rozbudowania skali głosu, jego ustawienia, czyli prawidłowy w sensie instrumentalno technicznym, sposób wydobywania dźwięków śpiewanych i mowy zawodowej.
Emisja głosu /emitto - wysłałem/ jest to technika wydobycia głosu na zewnątrz.
Fonacja /phone - dźwięk/ tworzenie dźwięku w krtani, czyli głos.
Początek fonacji w śpiewie i mowie zawodowej nazywamy atakowaniem. Atak na dźwięku jest to świadoma czynność techniczna, polegająca na uruchomieniu mechanizmu emisji. Na atak dźwięku składają się celowo zespolone harmonijne działania trzech podstawowych części aparatu głosowego:
Strun głosowych
Mięśni oddechowych
Przestrzeni rezonujących, które kształtują dźwięk pod względem akustycznym.
Narząd oddechowy to: jama nosowa z zatokami przynosowymi oraz gardło z jama ustną, tworzą drogi oddechowe górne. Krtań z tchawicą, oskrzelami, oraz płuca tworzą drogi oddechowe dolne.
Oddychanie to proces wymiany gazów między strojem a otaczającym go środowiskiem. Polega na dostarczeniu komórkom żywego ustroju, tlenu i usunięciu z nich dwutlenku węgla, będącego końcowym produktem utleniania. Proces ten odbywa się w płucach.
Rozróżniamy oddychanie zewnętrzne w obrębie płuc i wewnętrzne obejmujące procesy biochemiczne na poziomie molekularnym, odbywające się w mitochondriach komórek. Oddychanie zewnętrzne składa się z dwóch faz: wdechowej - czynnej i wydechowej - biernej. Głos zawodowy powstaje w fazie wydechowej, która w tym momencie staje się faza czynną. Zespół narządów oddechowych tworzy układ oddechowy.
Oddech jest jednym z czynników podstawowych jeśli nie głównych w oparciu o który działa prawidłowa emisja głosu.
Oddech wrodzony /naturalny/ jest automatycznym zestrojem /powiązywaniem/ ruchowym polegającym na stałej wentylacji płuc przez ruchy wdechowe przez nos i wydechowe przez usta. Oddech mężczyzn ma przewagę skurczów przepony i mięśni brzusznych, jest to tzw. tor oddechowy brzuszny. Oddech kobiet ma przewagę skurczów mięsni między żebrowych i szyjnych, jest to tzw. tor oddechowy piersiowy.
Podczas śpiewu i mowy zawodowej ogromne znaczenie ma podarcie oddechowe, czyli Appoggio. Przy podparciu oddechowym pozycja wdechowa klatki piersiowej utrzymywana jest również w czasie wydechu. Dzięki kontrolowanemu i równoczesnemu napięciu zarówno mięśni oddechowych jak i wydechowych, które są wzajemnie względem siebie, mięśniami antagonistycznymi /strzykawka plus tłok/.
Ćwiczenie
|
a |
e |
i |
o |
u |
my |
ma |
me |
mi |
mo |
mu |
by |
ba |
be |
bi |
bo |
bu |
ly |
la |
le |
li |
lo |
lu |
ty |
ta |
te |
ti |
to |
tu |
czy |
cza |
cze |
czi |
czo |
czu |
wy |
wa |
we |
wi |
wo |
wu |
szy |
sza |
sze |
szi |
szo |
szu |
ry |
ra |
re |
ri |
ro |
ru |
ky |
ka |
ke |
ki |
ko |
ku |
Śpiewamy „z nad głowy”
Wyobraźnią, a nie ustami
Appoggio pozwala na świadome wydłużenie wydechu, co umożliwia na jednym wydechu wyśpiewanie lub wymówienie w sposób zawodowy, większej liczby dźwięków lub słów i stanowi poprzez zwiększenie ilości ciśnienia powietrza pod strunami głosowymi główne źródło koniecznej siły w śpiewie i mowie zawodowej.
Nie ilość powietrza w płucach lecz jego umiejętne wykorzystanie podczas fonacji jest podstawą prawidłowej techniki oddychania w śpiewie i mowie zawodowej.
Ten rodzaj oddychania różni się znacznie od naturalnego i jest regulowany w oparciu o zasadę działania mechanizmów odruchów warunkowych przez centralny układ nerwowy. Wymaga codziennych i konsekwentnych ćwiczeń.
Korzyści z używania Appoggio:
Zwiększenie głębokości oddechu, czyli amplitudy.
Zmniejszenie częstotliwości brania oddechu dzięki możliwości wydłużenia wydechu.
Mniejsza regularność brania oddechów /dowolność oddechowa/, podporządkowanie interpretacji.
Zwiększenie ciśnienia podgłośnowego i objętości wydychanego powietrza.
Możliwość uzyskania wyrównanego, pod względem natężenia i barwy, emitowanego dźwięku.
Zbyt intensywne Appoggio jak i przesadnie ostrożne jest równie niekorzystne dla głosu jak i jego estetyki. Ćwiczeniami wypracowujemy najwłaściwsze Appoggio dla danego rodzaju głosu i budowy ciała, które z biegiem czasu realizowane jest w sposób automatyczny i podświadomy.
Przy utrwalaniu właściwego Appoggio bierze udział między innymi przepona brzuszna - mięsień niezależny od naszego systemu nerwowego, na którą mamy wpływ jedynie pośredni, poprzez mięśnie brzucha i podbrzusza, dlatego opanowanie techniki Appoggio wymaga tak długich i żmudnych ćwiczeń.
W podparciu oddechowym bierze udział także przepona miedniczna utworzona przez powięź zasłonową i mięśnie między wały a trzewia zawarte pomiędzy przeponą brzuszną a miednicą pełniąca rolę tłoka. Przepona miedniczna ma zdolność ruchu ku górze i podnoszeniu zawartości jamy brzusznej. Utrzymywanie równomiernego ciśnienia wydechowego uzależnione jest od utrzymywania właściwego usztywnienia jamy brzusznej i obręczy klatki piersiowej na podobieństwo sztywnych ścian strzykawki. Pozwala to na regulację szybkości przepływu powietrza oraz regulację wartości ciśnienia wywieranego na tłok. Czynność mięśni oddechowych regulowana jest na drodze odruchowej przez centralny układ nerwowy.
Narząd głosowy swoją budowa przypomina stroikowe instrumenty dente. Składa się z systemu rur powietrznych z których najważniejsza jest krtań /larynx lub laryngecin - krzyczeć/.
Krtań umiejscowiona jest w środkowym odcinku szyi i widoczna jest na szyi w postaci wyniosłości krtaniowej, tzw. „jabłka Adama”. Twardy szkielet krtani stanowią chrząstki, głównie trzy nieparzyste: tarczowa, pierścieniowata, nagłośniowata i dwie parzyste nalewkowate.
Wnętrze krtani tworzy jama krtani wysłana błoną śluzową. Wszystkie chrząstki krtani połączone są ze sobą więzadłami i powleczone na zewnątrz i od wewnątrz mięśniami służącymi ruchom krtani i strun głosowych. Stąd ich nazwa - mięsnie krtaniowe i głosowe.
Aparat głosowy właściwy krtani mieści się wewnątrz krtani. W skład jego wchodzi mięsień głosowy tworzący dwie pary fałdów. Fałdy górne noszą nazwę strun rzekomych Inie biorą udziału w fonacji. Fałdy dolne zwane strunami głosowymi są rozpięte mniej więcej strzałkowo, między chrząstkami nalewkowatymi, a chrząstka tarczową na bocznych ścianach krtani. Ruchy chrząstek nalewkowatych powodują zbliżanie się /zwarcie/ brzegów wiązadeł głosowych, bądź też ich oddalanie się od siebie /rozwarcie/.
Między obu strunami głosowymi i chrząstkami nalewkowatymi leży szpara głośni. Wąska przy głosowym zwarciu strun i trójkątną, przy ich oddechowym rozwarciu. Szkielet krtani poruszany przez zespół mięsni reguluje tę szerokość oraz kształt szpary głośni. A tym samym reguluje oddychaniem i wytwarzaniem głosu.
Wolne brzegi strun głosowych zwierające się podczas fonacji w linii środkowej jak wykazały ostatnie badania /1950r. Niemcy/ nie składają się z równoległych do tej linii podłużnych włókien mięśniowych jak dotąd sądzono, lecz z dwóch różnych włókien zachodzących na siebie jak dwa wachlarze lub jak ukośnie nałożone na siebie grzebienie. Fakt ten jest bardzo ważny ze względu na czynność strun podczas fonacji. Przeciętna długość strun głosowych u kobiet to 18 mm, u mężczyzn to 23 mm i jest ona zmienną w zależności od wysokości dźwięku jak również ich napięcia /rejestru/.
Krtań w okresie rozwoju osobniczego od okresu niemowlęctwa aż do starości ulega zmianom. Dotyczy to położenia krtani, jej wielkości, oraz dotyczy to zmian poszczególnych elementów krtani. Kostnienie krtani rozpoczyna się w 20 roku życia. Wcześniej u mężczyzn niż u kobiet.
Po omówieniu budowy i działaniu krtani, należy wspomnieć jeszcze o tchawicy, położonej poniżej krtani i pełniącej podwójna rolę - częściej narządu oddechowego jak i uzupełniające funkcję głoso - twórczą.
Tchawica ma kształt sprężystej rury o długości 11 - 13 cm, która w górnej części połączona jest z krtanią, w dole zaś dzieli się na dwa oskrzela główne. Rusztowanie tchawicy od przodu tworzą chrząstki połączone między sobą więzadłami obrączkowymi. Tylna ściana tchawicy nie zawiera chrząstek, ma budowę podobną do więzadeł obrączkowych i zawiera liczne włókna mięśni gładkich służące do zmniejszania i powiększania szerokości światła tchawicy, a więc do zmiany objętości.
Tchawica bierze udział w czynnościach motorycznych narządu głosu i jest najważniejszą pod krtanią położona przestrzenią, w której wytwarza się niezbędne przy fonacji ciśnienie powietrza podgłośnowego. Przyczynia się też do akustycznego ukształtowania powstających w strunach dźwięków poprzez swoją funkcję rezonacyjną.
Tworzenie głosu
Głos ludzki to przekaźnik myśli, umożliwia wymianę informacji i jest ważnym czynnikiem w rozwoju cywilizacji. Z powyższego powodu był przedmiotem badań już przed naszą erą /Galena/ poprzez wieki średnie, aż do czasów współczesnych. Badano zarówno budowę narządu głosowego, jak i jego czynność.
Początkowo teoria, która opisywała mechanizm wytwarzania głosu, była teoria mięśniowo - elastyczna, która przetrwała do połowy XX wieku. Teoria ta podaje, że głos powstaje w wyniku drgań strun głosowych, wprowadzanych w ruch przez powietrze sprężone do odpowiedniego ciśnienia pod głośnią. Siły mięśniowo elastyczne warunkowały sprężystość strun i pozwalały na zwielokrotniane powtarzanie poszczególnych drgań.
W roku 1950 Raul Husson ogłosił nowa teorie zwaną nerwowo - mięśniową lub neurohrenaksyjną. Z teorii tej wynika, że praca całości narządu głosowego kierowana jest przez ośrodkowy układ nerwowy i jemu podporządkowane jest działanie strun głosowych.
Teoria ta miała wielu zwolenników, ale generalnie zasługa tej teorii jest ożywienie prac badawczych z tego zakresu, oraz zwrócenie uwagi, na znaczenie ośrodka nerwowego dla tworzenia głosu artykułowanego, a także naznaczenie tzw. stref czuciowych w błonie śluzowej narządu głosu dla czynności artykulacyjnych śpiewu i mowy zawodowej.
Dzięki nowym zdobyczom z zakresu fizjonomii, akustyki, aerodynamiki i na podstawie konfrontacji dwóch powyżej podanych teorii opracowano teorię, która wyjaśnia tworzenie głosu /Mitrinowicz, Pawłowski, Modrzejewska i inni/.
Według tej teorii narząd głosu składa się z dwóch części: efektora obwodowego i analizatora ośrodkowego, zespolonych ze sobą w jedną całość za pomocą połączeń nerwowych. Do efektora obwodowego zaliczamy krtań, będącą generatorem dźwięków zasilanych powietrzem z płuc, czyli wydechowym. Dźwięk powstały z krtani jest modulowany w przestrzeniach rezonacyjnych, które powyżej głośni zwane są rezonatorami górnymi, czyli nasady, oraz poniżej głośni, zwane są rezonatorami dolnymi, lub piersiowymi.
W czasie poprzedzającym fonację, zakończenia czuciowe nerwów, przekazują do ośrodkowego układu nerwowego informację jak wszystkie części narządu głosu są w danej chwili usytuowane. Te dane są w ośrodkowym układzie nerwowym porównywane z określonym zamierzeniem fonacyjnym tzn. Np. wykonanie sylaby Ma na wysokości C - dwukreślnego, oraz z pamięciowym wzorcem tej sylaby na wysokości. Wzorce te powstają podczas nauki mowy zawodowej i śpiewu.
W przypadku nie prawidłowości układ nerwowy, poprzez ośrodki zarządzające ruchami krtani i mięśni odpowiadających za podparcie, wydaje dyspozycje korekty. Odbywa się to tyle razy, aż uzyskamy świadomość, że wszystko dział prawidłowo i możemy rozpocząć wydawanie odpowiednich dźwięków z odpowiednią sylabą w mowie zawodowej i śpiewie.
Charakter drgań strun głosowych, które działają w prawidłowy sposób, uwarunkowany jest od ich właściwości, tzn. od długości, napięcia, elastyczności, masy, oraz charakteru przepływającego przez szparę głośni powietrza. Ciśnienie przepływającego przez głośnię powietrza, jest tym większe im jest większa szybkość jego przepływu - ciśnienie statyczne. Z powyższego wynika, że zarówno ciśnienie powietrza, jak i sposób oddychania maja szczególne znaczenie dla mechanizmu drgań strun głosowych, których zwarcie podczas fonacji zależy od nastawienia głosowego, czyli atakowania.
Wyróżniamy trzy rodzaje ataków dźwięku:
Atak miękki /nastawienie = atak/, kiedy nie dochodzi do zbyt mocnego zwarcia strun głosowych podczas poszczególnych drgań, a ciśnienie powietrza podczas fonacji jest prawidłowo regulowane. To jest cecha głosu dobrze wyszkolonego.
Atak twardy, przy gwałtownym zwarciu strun głosowych jest twardy, zużywa dużo powietrza do fonacji. Ten atak jest bardzo szkodliwy /używamy go tylko do interpretacji - staccato/.
Nastawienie /atak chuchający/, kiedy podczas fonacji struny głosowe nie są w pełni otwarte i zamiast czystego dźwięku krtaniowego słyszymy dodatkowo szum powstały na skutek tarcia powierzchni o nie zwarte struny głosowe. Występuje w głosach źle szkolonych, przy niektórych chorobach narządu głosu, lub przy bardzo dużym zmęczeniu. Bywa używany do celów interpretacyjnych.
Częstotliwość drgań strun głosowych, zależna jest od ich masy. Im większa masa struny głosowej, zostaje uruchomiona podczas fonacji, tym głos jest niższy i odwrotnie. Umiejętność regulowania wielkością masy strun głosowych jest cechą osób wyszkolonych. Ruch ten jest złożony w zależności od potrzeby fonacyjnej i obejmuje część brzegową strun, lub tez całe struny. Tak powstałe dźwięki krtaniowe są przekazywane do rezonatorów nadkrtaniowych /nasada/ i podkrtaniowych /piersiowych, dolnych/, gdzie części składowe dźwięku krtaniowego ulęgają modulacji i uzyskują w nich właściwy dla danej zgłoski kształt akustyczny.
Rezonatorem podkrtaniowym jest klatka piersiowa.
Rezonatory nadkrtaniowe dzielą się na:
Zmiennokształtne - bardzo ważne dla narządu artykulacyjnego, należy tu przede wszystkim: jama ustna, ruchliwy język i wargi /szybka zmiana kształtu i wielkości jamy ustnej pozwala na kształtowanie głosek zarówno dźwięcznych jak i bezdźwięcznych/. Do tych zmiennokształtnych rezonatorów zaliczamy gardło dolne środkowe, gdzie wraz z tak zwanym zawierającym pierścieniem gardłowym oraz krtań.
Trwałokształtne - to nos, zatoki przynosowe, kości czaszki i twarzoczaszki.
Wszystkie rezonatory nasady /nadkrtaniowe/ tworzą jeden system, w którym ważny jest sposób sprężenia ich ze sobą.
W zależności od częstotliwości własnych w danym momencie ukształtowanych przestrzeni rezonacyjnych nasady twarzy są obszary wzmocnień częstotliwości składowych dźwięku krtaniowego, tzw. pasma formantowe /formanty/. Głownie odpowiadają za charakter głoski, poboczne odpowiadają za indywidualne zabarwienia głosu człowieka. Nad prawidłowością procesu dźwiekotwórczego czuwają zakończenia nerwowe całego efektema obwodowego narządu głosu oraz ośrodkowy układ nerwowy z audiozatorem słuchowym, tzn. słyszenie wyobraźnią /wewnętrzną/ wysokości dźwięku przed powstaniem go w punkcie. Duże znaczenie ma praca zakończeń nerwów czuciowych w błonie śluzowej nasady, które wpływ maja na zmiany w zależności od rodzaju głoski, natężenia, barwy i płci śpiewającego lub mówiącego zawodowo.
Skala głosu zależy od rodzaju głosu, wieku, płci. Skala jest to zbiór wysokości dźwięków, wydawanych przez narząd głosu - przeciętny człowiek ma skalę 1,5 oktawy /12 dźwięków/ a wykorzystuje z tego tylko 1/3.
Skala głosu zawodowego jest od 2 - 4 oktaw. Skala jest cechą indywidualna i również zależy od budowy krtani. Głosy takie dzielimy na: bas, baryton, tenor /męskie/ i alt, mezzosopran, i sopran /żeńskie/. Głosy te maja zróżnicowania: liryczny, dramatyczny, profondo, lirykowokoloratowy. Skala głosu noworodków jest bardzo mała, stopniowo się poszerza i właściwy rozrost krtani i skali głosu zaczyna się po pokwitaniu. U dziewcząt tercja w dół, u chłopców po mutacji o oktawę.
Ze skala łączy się pojęcie rejestrów. Rejestrem nazywamy zespół dźwięków o podobnej barwie. Rozróżniamy dwa rejestry:
rejestr piersiowy - z wykorzystaniem rezonatora piersiowego, oraz
rejestr głowowy - z wykorzystaniem rezonatorów nasady.
Możemy mówić jedynie o przewadze określonego rezonatora w głosie, ponieważ składowe dźwięku krtaniowego obejmują szeroki zakres częstotliwości. Na ogół śpiewamy z wymieszaniem obu rezonatorów. Wyrównane przechodzenie od rejestru piersiowego do głowowego i odwrotnie jest łagodne i prawidłowe przy stosowaniu tzw. krycia.
Krycie jest to przejście z rejestru do rejestru polegające na utrzymywaniu się niższych składowych głosu przy jednoczesnym występowaniu wyższych składowych głosu, tzw. ciemne przejście. Nie umiejętność krycia prowadzi do nadwyrężenia narządu głosu.
O właściwym postawieniu głosu decyduje zespolenie czynności narządu oddechowego, oraz krtani i rezonatorów. Brak zestrojenia częstotliwości drgań strun głosowych z częstotliwością rezonansową systemu rezonacyjnego powoduje utratę blasku w głosie.
Siła i nośność głosu uzależniona jest od appoggia, wyrównania rejestrów oraz właściwego vibrata.
Vibrato jest to świadoma, okresowa zmiana natężenia i barwy dźwięku krtaniowego, dzięki czemu uzyskuje on giętkość, elastyczność i bogactwo koloru.
Tremolando jest charakterystyczne dla dźwięku źle szkolonego, jest bardzo szkodliwe to tzw. rozhuśtany głos.
1