675


Rozdział 37 Psychologia emocji - Lęk

Perspektywa kliniczna: „Lęk to niesprecyzowane i nieprzyjemne uczucie zagrożenia”. Jest związany ze zmianami fizologicznymi:

  1. w sferze somatycznej

  2. autonomicznej

Akt behawioralny lęku to ucieczka i unikanie. Wyróżniamy 3 aspekty lęku/strachu ( zwane też elementami reakcji lękowej):

  1. subiektywne doświadczenie wyrażone w opisach emocjonalnych

  2. reakcje fizjologiczne

  3. unikanie i ucieczka

Lęk (wg DSM-IV) - „trwożne przewidywanie przyszłych zagrożeń lub nieszczęść, któremu towarzyszą uczucia dysforyczne lub somatyczne objawy napięcia.”

Strach

Lęk

Wywoływany przez rozpoznawalny bodziec = „pobodźcowy”

Ma charakter „przedbodźcowy”

Powiązany z zachowanie zaradczym (ucieczką, unikaniem)

wg Epsteina jest to nierozwiązany strach = nie ukierunkowanego pobudzenia po spostrzeżeniu zagrożenia

Rodzaje strach/lęku:

Lęk/strach może być również definiowany jako cecha osobowości, nie zmieniająca się w różnych sytuacjach.

Kliniczny niepokój:

Badania skłaniają do rozróżniania objawów lęków na dwie grupy:

  1. „somatyczna hiperaktywność”- pocenie się, rumieniec, kołatanie serca

  2. „lęki poznawcze lub psychologiczne”- natrętne myśli, martwienie się, niepokój

Traumatyczne sytuacje

PTSD- Zespół Stresu Pourazowego

- wywoływany w stanach skrajnego zagrożenia życia swojego lub bliskich

- występuje u świadków okaleczeń lub śmierci innych ludzi

- indywidualny lub grupowy (np. wojna)

- ofiara na nowo przeżywa traumatyczne wydarzenia (np. obrazy z przeszłości)

- unikanie bodźców kojarzonych z traumą

- ogólne odrętwienie emocjonalne

- objawy towarzyszące:

Arrindell (1991) ze współpracownikami dokonał podziału czynników wywołujących lęk na podstawie lęk na podstawie wcześniejszych badań i umieścił je w 4 grupach:

  1. lęki dotyczące wydarzeń lub sytuacji interpersonalnych

- lęk przed krytyką i interakcjami społecznymi

- lęk przed odrzuceniem, konfliktami i oceną

- widok ataków seksualnych i agresywnych scen

2) lęki związane ze śmiercią, obrażeniami fizycznymi, chorobami, krwią, zabiegami chirurgicznymi

- lęk przed samobójstwem

- uskarżanie się na objawy somatyczne

- lęk przed homoseksualnością i niesprawnością seksualną

- lęk przed zabrudzeniem, omdleniem

3) fobie na punkcie zwierząt

4) lęki agorafobiczne

- lęk przed przebywaniem w miejscu publicznym

- lęk przed zamkniętymi pomieszczeniami (np. winda)

- lęk przed samodzielnym podróżowaniem, przechodzeniem przez mosty

- lęk przed otwartą przestrzenią
Te cztery czynniki są istotne ze względu na ewolucję człowieka. Przykładem tego może być lęk przed interakcjami społecznymi ( wojna, porażka, upokorzenie), lęk przed zwierzętami (lęk przed drapieżnikami), lęki agorafobiczne ( oddzielenie od rodziny, schronienia,, brak poczucia bezpieczeństwa). Czynniki te odpowiadają bezpośrednio czterem głównym typom fobii:

1) fobia społeczna

2) hematofobia (+ niektóre objawy w lęku panicznym i zaburzenia obsesyjno-kompulsywnych)

3) zoofobia

4) agorafobia

Czynniki te mogą być traktowane jako podstawowe systemy zachowań, ukształtowanych przez ewolucję:

Oddziaływanie tych systemów może doprowadzić do fobii ( uwarunkowanie na bodziec nieszkodliwy). Zakłada się, że jesteśmy ewolucyjnie przystosowani do odczuwania strachu w sytuacjach, które groziły utratą życia w czasach naszych przodków. Uważa się, że tak skłonność ma swoje podłoże w genach. Z przeprowadzonych badań wynika, że fobie u zwierząt są wynikiem interakcji między komponentem genetycznym wspólnym dla wszystkich fobii a genetycznym wspólnym dla wszystkich fobii a oddziaływaniem środowiska. Wszyscy ludzie mają predyspozycje do szybkiego przyswajania określonych fobii, niektórzy mają ją jeszcze większe. Rozwinięcie fobii jest zależne od ekspozycji środowiskowej.

Bodźce wywołujące panikę:

→ podejście biologiczne

Napady paniki są spontaniczne lub mają pochodzenie endogenne. Podstawową cechą paniki jest brak bodźca wywołującego.

Jednakże badania wykazują, że ataki paniki są zwykle wyzwalane przez jakieś wydarzenia (np. kłótnia) albo wyobrażanie sobie zagrożenia lub strachu. Panika może być wywoływana przez bodźce wewnętrzne (np. zmiana rytmu serca). Osoby mające napady paniki są na nie bardziej wrażliwe i oceniają je jako bardziej niebezpieczne niż grupa kontrolna. Wg Clark'a panika pojawia się gdy stymulacja sensoryczna zostaje połączona z katastroficzną interpretacją poznawczą ( uduszenie się, zbliżający się atak serca). Może to prowadzić do powstania błędnego koła ( przyspieszenie rytmu serca → strach przed zawałem→ przyspieszenie pracy serca).

Jeśli człowiek nie dokonuje tak dramatycznych interpretacji, wyjaśnia je jako problemy somatyczne, wtedy możemy mówić o panice bez strachu.

Różnice między pacjentami z atakami paniki, a pacjentami z innymi zaburzeniami lękowymi dotyczą interpretacji objawów.

Podstawowa reakcja lękowa:

- mechanizm przystosowawczy

-rozwinięty w toku ewolucji dla ułatwienia ucieczki przed niebezpieczeństwem

-przyspieszenie akcji serca= zwiększony dopływ krwi do mięśni, słabsze ukrwienie trzewi, bladość skóry

-szybki i głęboki oddech= podwyższenie stężenia tlenu we krwi

-wydzielanie potu

-tężenie i drżenie mięśni

-system wydzielania wewnętrznego przygotowuje się do katabolizmu

- mózg przygotowuje się do ucieczki

-kiedy organizm zaczyna uciekać, wszystkie jego siły są na tym skupione

- uciekamy w kierunku domu i zaufanej społeczności

Sama reakcja lękowa nie jest dysfunkcyjna to jej wyzwolenie w nieodpowiedniej sytuacji lub zbyt niski próg wyzwalania (jak w przypadku paniki) jest problemem. Reakcja lękowa może być mniej lub bardziej kompletna, w zależności od kontekstu sytuacyjnego i dostępnych w nim możliwości reakcji obronnych.

Perspektywa teoretyczna- rola nieświadomych procesów w strachu i lęku

Lęk bazuje na reakcjach obronnych, które wyewoluowały jako sposoby ochrony człowieka przed zagrożeniem. Mechanizmy te zostały skojarzone z sytuacjami zagrażającymi przetrwaniu.

Lęk z perspektywy funkcjonalnej:

Reakcje obronne przynoszą korzyść nawet wtedy kiedy zostaną wywołane w odpowiedni sposób. Trafne zlokalizowanie zagrożenia jest możliwe dzięki systemowi percepcyjnemu. Reakcja na bodziec nie będący zagrożeniem z ewolucyjnego punktu widzenia jest lepsza niż brak reakcja na zagrożenie. Stąd wynika nastawienie systemów percepcyjnych na wykrywanie zagrożenia. Aby ochrona była skuteczna musi być szybka. Oznacza to, że analiza bodźca jest szynka i powierzchowna 9opiera się na wczesnych mechanizmach przetwarzania równoległego, które określają niebezpieczeństwo na podstawie prostych cech bodźca.

Le Doux opisał strukturę neuronalną takiego systemu ( na podstawie eksperymentów na szczurach). Dowiódł on, że istnieje bezpośrednie połączenie neuronalne między jądrem słuchowym ( ciało kolankowate przyśrodkowe we wzgórzu) a „ewaluatorem znaczenia”( jądro migdałowate boczne) i „systemem efektora strachu” (jądro migdałowate środkowe). To połączenie umożliwia szybkie przekazywanie informacji do ciała migdałowatego, dzięki czemu może ono podjąć szybką reakcję obronną, Cechą tego systemu jest tendencja do reakcji pozytywnych. Opisany system dostarcza argumentu neurologicznego na rzecz twierdzenia Zająca ( w procesie generowania emocji „afekt poprzedza wnioskowanie”).

Teoria generowania emocji

- wywodzi się z modelu ukierunkowania aktywacji reakcji

- zakłada, żę liczne kanały percepcyjne są automatyczne i kontrolowane pod kątem zagrożenia

- gdy system zaklasyfikuje jako zagrożenie dany bodziec, kieruje na niego uwagę

- przeniesienie sterowania z poziomu automatycznego na kontrolowany (strategiczny) = aktywacja reakcji fizjologicznej

- automatyczne przetwarzanie informacji może odbywać się na wielu kanałach równoległych ( nie tracąc z efektywności)

- przetwarzanie kontrolowane ( strategiczne):

Automatyczne procesy monitorowania sensorycznego są znacznie wydajniejsze niż procesy kontrolowane.

-umożliwiają śledzenie dużej ilości kanałów

Tylko jeden z nich zostaje wybrany do śledzenia strategicznego

- bodźce sugerujące zagrożenie są preferowane podczas selekcji do przetwarzania strategicznego

- strach/lęk są aktywne po nieświadomej analizie bodźca

-są one następnie analizowane przez korę

Nieświadoma aktywacja bodźca (eksperymenty)

1. Maskowanie wsteczne

- reakcje lęku i strachu mogą być wyzwalane po nieświadomej analizie bodźca

- Marcel (1983) stwierdził, że badani przetwarzali znaczenie maskowanych bodźców docelowych (nawet gdy odstępy między maskami a bodźcami wykluczały świadome spostrzeżenie)

-uznane za bardzo obiecującą metodę nieświadomego spostrzegania

- gdy osobom skłonnym do lęku zaprezentujemy wsteczne maskowane bodźce lękowe i uzyskano reakcje fizjologiczne wskazujące na odczuwanie lęku/strachu

2. Nieświadome reakcje foniczne

- badania Ӧhman& Soares (1994)

-uczestnicy bali się węży i pająków( dokonywano pomiaru reakcji przewodności skóry)

- w I serii ekspozycji prezentacje były maskowane( zdjęcia pocięto i przypadkowo ułożono)

- w II serii bodźce były niemaskowane

- po tych seriach badani oceniali bodźce ( pobudzenie, walencja, kontrola/dominacja)

-badani lękowi reagowali na specyficzne dla siebie bodźce foniczne

-wzmożona reaktywność na bodźce nie mogła wynikać ze świadomej percepcji

-badanie wykazało, że nieuświadomiona ekspozycja na bodźce foniczne wywołała uogólniony lęk

3. Warunkowanie nieuświadomionego oddziaływania

-Warunkowanie klasyczne nie maskowanych bodźców związanych z lękiem u osób nie lękowych prowadzi do warunkowych reakcji przewodności skóry

- dowiedziono, że możliwe jest nieuświadomione uwarunkowanie na maskowane zdjęcia węzy lub pająków, ale nie kwiatów czy grzybów

- reakcje emocjonalne mogą być wywołane także uwarunkowaniem na taką stymulację

-bodźce biologiczne związane ze strachem mogą aktywować reakcje fizjologiczne (już gdy bodziec został wykryty automatycznie)

-zgodność z odkryciem Le Doux→ specyficzna aktywacja ciała migdałowatego nie wymagała korowego przetwarzania bodźca

-teoria ta dobrze wyjaśnia fobie zwierząt, można ją też stosować do interpretacji fobii społecznej

Stronniczość przetwarzania w lęku:

-lękowi towarzyszy stronnicze kierowanie uwagi na zagrażające bodźce płynące z otoczenia

Selektywna stronniczość uwagi u osób o wysokim poziomie lęku

- Mathews&MacLeod (1986) testy z pacjentami z zespołem uogólnionego lęku

- do jednego ucha mówiono im historię, do drugiego prezentowano serię oderwanych od kontekstu słów

-badani mieli głośno powtarzać historie i naciskać guzik kiedy pokazywano im sygnały wizualne

- u badanych lękowych stwierdzono czas wydłużenia reakcji, gdy w kanale ignorowanym pojawiały się słowa zagrażające (rana, krew, katastrofa)

- lęk jako cecha jest powiązany z efektem stronniczości ( w kierunku wykrywania zagrożenia)

- osoby o wysokim poziomie lęku jako cechy potrzebowały więcej czasu na nazwanie kolorów zawierających bodźce maskowane ( modyfikacja eksperymentu Stroop'a)

-umiarkowanie zagrażające bodźce przykuwają uwagę niezależnie od jej aktualnego ukierunkowania

Jeśli osoba posiada łatwo dostępne wyjaśnienie swoich dolegliwości somatycznych, nie wpada w panikę. Przeprowadzone badania pokazują więc, że niewyjaśnione pobudzenie nadzwyczaj skutecznie wywołuje doświadczenia emocjonalne o negatywnej Walencji( eksperymenty Rapee, Matticj&Murrell (1986).

Wpływ oczekiwań dotyczących kontroli na objawami

- eksperyment Andersona, Rapee'ego, Bardowa(1989), osoby mające złudzenie kontroli przyjmowanej ilości dwutlenku węgla nie wpadały w panikę

-badanie potwierdza krytyczne znaczenie postrzeganej kontroli nad objawami( obawa przed „utratą kontroli”)

Rola fizlologicznego sprzężenia zwrotnego w panice (badania Ehlers, Margraf, Roth, Taylor, Birbaumer- 1988)

Fałszywa informacja o przyspieszeniu pracy serca wystarczy do wywołania ataku paniki u pacjentów lękowych, choć grupa kontrolna pozostałą obojętna na tę manipulację.

Wrażenia cielesne i oczekiwania dotyczące lęku u osób bez skłonności lękowych ( badania Van der Moleu, van der Hout, Vroemen, Louseberg)

U ochotników dokonano wlewu mleczanu ( wywołuje reakcję lękową). Grupa z infuzją mleczanem była podzielona na 2 części. Jena została poinformowana, że po przyjęciu płynu może doświadczyć uczucia lęku, a druga przyjemnego napięcia czy ekscytacji. Osoby, które przyjmowały mleczan i były poinformowane o możliwym odczuwaniu strachu, rzeczywiści częściej odczuwali negatywne emocje . Grupa „ekscytacji” otrzymała uśredniony neutralny wynik, ale oceny były bardzo rozbieżne.

Potwierdza to tezę, żę oczekiwania negatywnych emocji i dramatycznych konsekwencji stanowią idealną determinantę lęku i napadów paniki.

Integrujący model teoretyczny:

- lęk ma korzenie w biologicznych systemach obronnych (ewolucja)

-ostre napady lęku, lękliwość (długotrwały i stabilny podwyższony poziom lęku)

Detektory cech

1) informacja o bodźcu dociera do detektorów cech (wstępna segregacja bodźców)