CHARAKTERYSTYKA CENTRALNEJ ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ REPUBLIKI CZESKIEJ:
URZĘDY, TRYB POWOŁYWANIA, KOMPETENCJE.
Katarzyna Taborska
Administracja, II rok
Najwyższym źródłem prawa w państwie czeskim jest Konstytucja uchwalona
16 grudnia 1992 r. Weszła ona w życie 1 stycznia 1993 r., jednocześnie z utworzeniem samodzielnej i suwerennej Republiki Czeskiej. Częścią porządku konstytucyjnego Czech jest również Karta Podstawowych Praw i Wolności, którą uchwalono jeszcze w czasach federacji czechosłowackiej.
Jak stanowi Konstytucja: Republika Czeska jest suwerennym, jednolitym
i demokratycznym państwem prawa, opartym na poszanowaniu praw i wolności człowieka
i obywatela. Władza należy do ludu, który sprawuje ją za pomocą organów władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Do naczelnych organów państwowych należą: dwuizbowy Parlament (Izba Poselska - jako izba niższa, oraz Senat - jako izba wyższa), Prezydent Republiki, rząd, Sąd Konstytucyjny i sądy powszechne, oraz Najwyższy Urząd Kontroli. System rządów jest określany jako system parlamentarno-gabinetowy.
Najważniejsze organy władzy wykonawczej, a więc administracji państwa czeskiego, zostały wymienione w rozdziale III Konstytucji. Rozdział ten, zatytułowany „Władza wykonawcza”, dzieli egzekutywę pomiędzy Prezydenta Republiki i Rząd.
I PREZYDENT REPUBLIKI
Art. 54 ust. 1 Konstytucji określa Prezydenta Republiki mianem „głowy państwa”. Jest on wybierany przez Parlament na posiedzeniu obu izb. Prawo wybieralności przysługuje każdemu obywatelowi, który ukończył czterdzieści lat.
Kandydata na prezydenta zgłasza grupa co najmniej dziesięciu posłów lub dziesięciu senatorów. Wybrany zostaje ten, który uzyskał większość ponad połowy głosów wszystkich posłów i większość ponad połowy głosów wszystkich senatorów. Wynika z tego, że Senat
i Izba Poselska głosują oddzielnie. Dopiero zdobycie bezwzględnej większości głosów
w każdej z izb z osobna, umożliwia kandydatowi objęcie fotela prezydenckiego.
Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyskał odpowiedniej ilości głosów, przeprowadzana jest druga tura wyborów (w terminie czternastu dni). Przechodzi do niej kandydat, który uzyskał najwięcej głosów w Izbie Poselskiej i kandydat, który uzyskał najwięcej głosów
w Senacie. Jeżeli kilka osób uzyskało takie same poparcie w danej izbie, sumuje się ilość głosów oddanych w obu izbach i na tej podstawie wyłania się kandydata. W drugiej turze przyszły prezydent również musi uzyskać bezwzględną większość w każdej z izb, ale jest to większość liczona od liczby obecnych posłów i senatorów.
Jeżeli w drugiej turze nie wyłoniono prezydenta, to w ciągu czternastu dni przeprowadza się trzecie głosowanie. Biorą w nim udział kandydaci zakwalifikowani do drugiej tury. Wybrany zostaje ten, kto łącznie uzyskał większość ponad połowy obecnych posłów i senatorów. Jeśli w trzecim głosowaniu nie wyłoniono prezydenta, przeprowadza się nowe wybory.
Kadencja Prezydenta Republiki trwa pięć lat. Ponadto istnieje możliwość jednokrotnej reelekcji.
Konstytucja wyznacza Prezydentowi Republiki rolę arbitra - bez daleko idących możliwości. Jego kompetencje są określone w art. 62 oraz w art. 63 ust. 1 i 2.
Art. 62
Prezydent Republiki:
mianuje i odwołuje przewodniczącego i pozostałych członków rządu oraz przyjmuje ich dymisję, odwołuje rząd i przyjmuje jego dymisję,
zwołuje sesję Izby Poselskiej,
rozwiązuje Izbę Poselską
rządowi, którego dymisje przyjął lub który odwołał, powierza tymczasowe wykonywanie funkcji, do czasu mianowania nowego rządu,
mianuje sędziów Sądu Konstytucyjnego, jego przewodniczącego i wiceprzewodniczących,
mianuje spośród sędziów przewodniczącego i wiceprzewodniczących Sądu Najwyższego,
daruje lub łagodzi kary orzeczone przez sąd, zarządza, aby postępowanie karne nie zostało wszczęte, a jeśli było wszczęte, aby zostało przerwane, i zaciera skazanie,
ma prawo zwrócić Parlamentowi uchwaloną ustawę, z wyjątkiem ustawy konstytucyjnej,
podpisuje ustawy,
mianuje prezydenta i wiceprezydenta Najwyższego Urzędu Kontroli,
mianuje członków Rady Bankowej Czeskiego Banku Narodowego.
Art. 63
Prezydent Republiki ponadto:
reprezentuje państwo na zewnątrz,
zawiera i ratyfikuje umowy międzynarodowe; zawieranie umów międzynarodowych może przenieść na rząd lub za jego zgodą na poszczególnych członków rządu,
jest naczelnym dowódcą sił zbrojnych,
przyjmuje szefów misji dyplomatycznych,
wysyła i odwołuje szefów misji dyplomatycznych,
zarządza wybory do Izby Poselskiej i do Senatu,
mianuje i awansuje generałów,
przyznaje i nadaje odznaczenia państwowe, jeśli nie upełnomocni do tego innego organu,
mianuje sędziów,
ma prawo ogłaszania amnestii.
Prezydentowi Republiki przysługuje także wykonywanie kompetencji, które nie zostały wyraźnie wskazane w ustawie konstytucyjnej, o ile postanowi tak ustawa.
Ponadto prezydentowi przysługuje prawo uczestnictwa w posiedzeniach obu izb Parlamentu, ich komitetów i komisji oraz w posiedzeniach rządu. Może też rozpatrywać z rządem i jego członkami problemy, które należą do ich kompetencji.
Decyzje prezydenta wydane na podstawie art. 63 ust. 1 i 2 wymagają kontrasygnaty premiera lub innego członka rządu. Rząd ponosi za te decyzje odpowiedzialność.
Prezydent odpowiada jedynie za zdradę stanu. W stan oskarżenia przed Sądem Konstytucyjnym może go postawić Senat. Karą jest utrata urzędu i zdolności ponownego kandydowania. Wszelkie inne formy odpowiedzialności, w tym odpowiedzialność za czyny karalne popełnione w czasie sprawowania urzędu, jest wykluczona.
W razie opróżnienia urzędu lub czasowej niezdolności do pełnienia funkcji, prezydenta może zastąpić: przewodniczący rządu (w odniesieniu do kompetencji przewidzianych w art. 63. ust. 1 lit. a, b, c, d, e, h, i, j oraz w art. 63 ust. 2) oraz przewodniczący Izby Poselskiej (w odniesieniu do kompetencji przewidzianych w art. 62 lit. a, b, c, d, e, k). Jeśli Izba Poselska jest w tym czasie rozwiązana, funkcje te obejmuje przewodniczący Senatu.
II RZĄD
Art. 67 Konstytucji określa rząd jako „naczelny organ władzy wykonawczej”. Składa się on z przewodniczącego (Konstytucja nie używa określenia „premier”, podobnie jak nie używa określenia „Rada Ministrów”), wiceprzewodniczących i ministrów. Liczba członków nie jest konstytucyjnie określona. W pewnym stopniu wpływ na nią posiada Parlament - poprzez ustawowy tryb tworzenia ministerstw (i innych urzędów centralnych). Mimo braku konstytucyjnego unormowania tej kwestii w rządzie zasiadają również osoby stojące na czele urzędów centralnych.
W ustawie zasadniczej przewidziano trzy tryby powoływania rządu. W pierwszym Prezydent Republiki mianuje przewodniczącego rządu. Nie ma przy tym obowiązku konsultacji z partiami politycznymi. Następnie na wniosek premiera prezydent mianuje członków rządu. W ciągu trzydziestu dni od dnia powołania rządu jego przewodniczący przedstawia Izbie Poselskiej program i składa wniosek o wyrażenie wotum zaufania. Jest ono udzielane bezwzględną większością głosów posłów obecnych na posiedzeniu.
Jeśli Izba Poselska nie wyrazi wotum zaufania rządowi, musi on złożyć dymisję na ręce prezydenta. Nowy rząd jest wyłaniany na drodze takiej samej procedury.
W przypadku ponownego nie udzielenia rządowi wotum zaufania, Prezydent Republiki mianuje przewodniczącego rządu na wniosek przewodniczącego Izby Poselskiej. Jeśli i ten rząd nie uzyska zaufania Izby Poselskiej, prezydent może ją rozwiązać. Konstytucja nie określa dalszego postępowania w sytuacji nie rozwiązania przez prezydenta Izby Poselskiej. W literaturze wskazuje się, iż wówczas prezydent (…) mógłby przedstawić kolejnego kandydata.
W razie konieczności rekonstrukcji rządu prawo powoływania i odwoływania ministrów przysługuje prezydentowi - jednak tylko na wniosek premiera.
W czeskim porządku prawnym nie ma zakazu łączenia funkcji w rządzie z mandatem parlamentarnym. Nie wolno jednak łączyć tego stanowiska z urzędem Prezydenta Republiki oraz prowadzić działalności, której charakter jest sprzeczny z wykonywaniem funkcji członka rządu.
Rząd działa w trybie kolegialnym. Dla podjęcia uchwały potrzebuje zgody większości wszystkich jego członków. Znaczącą rolę w rządzie odgrywa jego przewodniczący. Organizuje on prace gabinetu, przewodniczy posiedzeniom, reprezentuje go na zewnątrz. Ponadto składa wnioski o powołanie i odwołanie członków rządu, występuje z wnioskiem
o udzielenie wotum zaufania, składa dymisję na ręce prezydenta. Wykonuje również inne czynności przewidziane w Konstytucji i ustawach. Przewodniczącego może zastąpić wiceprzewodniczący lub inny członek rządu.
Rząd może wydawać rozporządzenia na podstawie i w granicach ustaw. Podpisuje je zawsze premier i odpowiedni członek rządu. Ustawa może również upoważniać do wydawania aktów prawnych ministerstwa, inne urzędy administracji i organy samorządu terytorialnego. Rząd dysponuje również prawem żądania od przewodniczących izb Parlamentu zwołania ich posiedzeń w czasie zawieszenia sesji.
Ustawa zasadnicza nie przewiduje odpowiedzialności konstytucyjnej członków rządu. Istnieje natomiast odpowiedzialność polityczna przed Izbą Poselską. Ma ona charakter solidarny. Oznacza to, że posłowie mogą ją stosować jedynie w odniesieniu do gabinetu jako całości. Sposobami pociągnięcia rządu do odpowiedzialności jest nieudzielenie mu wotum zaufania lub wyrażenie wotum nieufności. Wniosek o wyrażenie rządowi wotum nieufności może złożyć grupa pięćdziesięciu posłów (1/4 składu izby), a jego uchwalenie następuje za zgodą bezwzględniej większości wszystkich deputowanych. Po wyrażeniu wotum nieufności lub nieudzieleniu wotum zaufania premier musi złożyć dymisję rządu. Jeśli tego nie uczyni, prezydent ma obowiązek ten rząd odwołać.
Istnieje również możliwość powiązania rządowej inicjatywy ustawodawczej
z rządowym wnioskiem o udzielenie wotum zaufania. Taka sytuacja nakłada na posłów konieczność zakończenia prac nad projektem w terminie 3 miesięcy. W przeciwnym wypadku prezydent może rozwiązać izbę.
III INNE URZĘDY CENTRALNE
Rozdział III Konstytucji Republiki Czeskiej w art. 60 przewiduje utworzenie urzędu oskarżyciela publicznego, czyli prokuratora. Reprezentuje on oskarżenie publiczne
w postępowaniu karnym. Prokuratura podlega ministrowi sprawiedliwości,
a odpowiedzialność przed Parlamentem za jej działania ponosi rząd. On również, na wniosek ministra sprawiedliwości, powołuje i odwołuje Prezesa Najwyższej Prokuratury. Ten z kolei wnioskuje do ministra o mianowanie prokuratorów prokuratur państwowych, krajowych
i powiatowych.
Do centralnej administracji publicznej państwa czeskiego zalicza się również inne urzędy, niebędące ministerstwami. Ich szefów powołuje przewodniczący rządu. Obecnie do takich urzędów należą:
- administracja państwowymi zasobami materiałowymi,
- komisja ds. bezpieczeństwa,
- czeskie biuro geodezji i rejestru,
- czeskie biuro górnicze,
- czeskie biuro statystyczne,
- biuro bezpieczeństwa narodowego,
- biuro ds. własności przemysłowej,
- biuro ds. ochrony konkurencji gospodarczej,
- biuro ds. państwowego systemu informacyjnego,
- państwowe biuro ds. bezpieczeństwa nuklearnego.
Podsumowując opisany powyżej system centralnych organów administracji publicznej Republiki Czeskiej można stwierdzić, że nie różni się on zasadniczo od systemów innych państw Europy Środkowo-Wschodniej. Za charakterystyczny można jednak uznać wybór Prezydenta Republiki przez Parlament, a nie przez obywateli, jak to ma miejsce w większości krajów europejskich. Specyficzna jest również możliwość łączenia inicjatywy ustawodawczej rządu z wnioskiem o wyrażenie mu wotum zaufania, choć takie rozwiązanie funkcjonuje również w sąsiadującej z Czechami Słowacji.
BIBLIOGRAFIA
Konstytucja Republiki Czeskiej z 16 grudnia 1992 r., tłum. M. Kruk, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2000
Administracja publiczna Republiki Czeskiej [w:] R. Chrabąszcz, J. Hausner, S. Mazur „Administracja publiczna w wybranych krajach Europy Środkowo-Wschodniej”, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2003
E. Gdulewicz Republika Czeska, [w:] „Ustroje państw współczesnych”,
red. E. Gdulewicz, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2005
T. Ruch-Michalik Czechy, [w:] „Władza Państwowa i administracja publiczna
w państwach Europy Środkowej i Wschodniej”, red. M. Barański, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009
http://old.mzv.cz/wwwo/default.asp?idj=2&amb=83
Art. 1 Konstytucji Republiki Czeskiej
Art. 58 ust. 2 Konst.
Art. 58 ust. 7 Konst.
Art. 64 ust. 2 Konst.
Art. 68 ust. 4 Konst.
E. Gdulewicz Republika Czeska, [w:] „Ustroje państw współczesnych”, red. E. Gdulewicz, str. 92
Art. 70 Konst.
Art. 77 ust. 1 Konst.
Administracja publiczna Republiki Czeskiej [w:] R. Chrabąszcz, J. Hausner, S. Mazur „Administracja publiczna w wybranych krajach Europy Środkowo-Wschodniej”, str. 38
6