Rodzaje ćwiczeń w mówieniu i w pisaniu - ich rola.

Są to umyślnie zorganizowane, zamierzone i uświadomione działania językowe ucznia, będące przeciwieństwem swobodnych wypowiedzi. Język przestaje tu być narzędzie nauki, jak na lekcjach analizy i interpretacji dzieła literackiego, lecz sam się staje przedmiotem poznania i świadomej, zamierzonej obróbki. Zadaniem ćwiczeń w mówieniu i w pisaniu jest powiększenie kompetencji językowej ucznia oraz doskonalenie sprawności i poprawności wypowiadania się zarówno w mowie, jak i w piśmie.

Składnikiem ćwiczeń w mówieniu i pisaniu są ćwiczenia słownikowo - frazeologiczne, ćwiczenia gramatyczno - stylistyczne, ćwiczenia kompozycyjne, ćwiczenia w pisaniu form dłuższych wypowiedzi.

Ćwiczenia słownikowo - frazeologiczne

Mają za zadanie powiększyć zasób czynnego i biernego słownictwa uczniów, rozwijać sprawność posługiwania się wyrazami i zapobiegać błędom słownikowo - frazeologicznym. Stanowią zwykle cząstkę lekcji poświęconej czytaniu i omawianiu tekstu literackiego bądź popularnonaukowego albo przygotowującej dłuższą wypowiedź.

I Rodzaje

a) nazywanie rzeczy, czynności, cech, osób, zjawisk; gromadzenie wyrazów wokół określonego tematu, np.

- sztaluga, malować, wybitny artysta malarz, sztuka

- droga - szosa, autostrada, ścieżka, dróżka, alejka, trakt, dukt, steczka;

iść - podążać, maszerować, biec, gnać, wlec się

b) łączenie wyrazów w związki frazeologiczne, np. ból - czuć ból, doznawać bólu, złagodzić ból, zapomnieć o bólu, sprawić komuś ból

c) uściślanie i określanie znaczenia wyrazów, np. oryginał - reprodukcja - kopia

d) dobieranie wyrazów bliskoznacznych, peryfraza, np.

- szybki, żwawy, skory

- Kopernik - wybitny polski astronom, wielki uczony, autor dzieła „O obrotach sfer niebieskich”

e) dobieranie wyrazu najtrafniejszego, np. Przeczytałem… powieść „W pustyni i w puszczy” (kawałek, cząstka, fragment, kilka kartek, rozdział)

f) wyrażanie ocen, np. postępek - brzydki, tchórzliwy, odrażający, szlachetny, chwalebny, śmiały.

II Przykłady ćwiczeń słownikowych

• Połącz wyraz symbol z czasownikami: uchodzić, być, przedstawić coś za pomocą…, stać się.

• Nazwij kolory jesiennych liści (przyniesionych do klasy).

• Zastosuj w sprawozdaniu słownictwo: obsada aktorska, schodzić z afisza, grać główną rolę.

• Na podstawie podanych zdań … podaj znaczenie wyrazu depresja…

• Określ znaczenie wyrazu samowola. W definicji podaj część określoną, określającą i cząstkę spajającą.

• Zbierz wyrazy bliskoznaczne wyrazu śpiewać. Najtrafniejszymi z nich uzupełnij podane zdania.

• Wyrazy oceniające dodatnio i oceniające ujemnie dopisz do wyrazu zebranie.

Ćwiczenia gramatyczno - stylistyczne

Ćwiczenia poszerzające uczniowski zasób struktur gramatycznych i usprawniające umiejętności celowego posługiwania się nimi w mowie i w piśmie.

Rodzaje

a) ćwiczenia składniowo - stylistyczne, np.

- stosowanie równoważnika zdania, imiesłowowego równoważnika zdania, zdania wielokrotnie złożonego;

- dobieranie synonimicznych struktur składniowych

- przekształcanie składniowe tekstu

b) ćwiczenia dotyczące części mowy i fleksji, np.

- zastępowanie powtarzających się rzeczowników zaimkiem

- przekształcenie tekstu napisanego w czasie przeszłym na tekst w czasie teraźniejszym

- pisanie tekstu z zastosowaniem trybu rozkazującego i trybu przypuszczającego

c) ćwiczenia słowotwórcze, np. stosowanie nazw wykonawców czynności jako sposób na zwięźlejsze formułowanie treści, wyrazów zdrobniałych i zgrubiałych dla wyrażenia emocji.

Ćwiczenia kompozycyjne

Ćwiczenia kształcące umiejętność budowania dłuższej wypowiedzi spójnej, uporządkowanej treściowo i graficznie - jeśli to wypowiedź pisemna.

Rodzaje

a) Sporządzanie planu tekstu czytanego bądź własne wypowiedzi

b) układanie wypowiedzi według sporządzonego planu

c) stosowanie stylistycznych środków kompozycyjnych, np. tak więc, toteż, podczas gdy, prócz tego, wyrazów i wyrażeń wskazujących na następstwo w czasie, np. obecnie, kiedyś, z kolei, wyrażeń i zwrotów tworzących metatekst w tekście, np. zacznę od…, teraz przejdę do…, po pierwsze…, na podstawie tego, co powiedziałem…

d) graficzne rozplanowanie tekstu (akapity, światło, a linea)

Ćwiczenia w pisaniu dłuższych form wypowiedzi

Formy wypowiedzi - dział ćwiczeń w mówieniu i pisaniu, wyodrębniony w programie nauczania każdej klasy, oraz formy pisemnych i ustnych dłuższych wypowiedzi uczniów.

I Klasyfikacja

Dłuższe wypowiedzi realizowanie:

a) tylko pisemnie

b) tylko ustnie: rozmowa, dyskusja i głos w dyskusji (ten czasem pisemnie), przemówienie okolicznościowe

c) zarówno pisemnie, jak i ustnie: opowiadanie, opis (przedmiotu, wyglądu człowieka, sytuacji, przeżycia), sprawozdanie (z uroczystości, z lektury)

II Metody

Najefektowniejszą metodą jest metoda zajęć praktycznych. Doskonalenie jednak wypowiadania się w określonej formie dokonuje się głównie w pracy domowej. Toteż należy uczniów zapoznawać z:

a) wybranymi zasadami praktycznej stylistyki pozwalającymi im samodzielnie rozwiązać problem wykonawczy: Jak napisać? Są to zasady dotyczące tekstu, użycia słownictwa i struktur gramatycznych

b) techniką pracy nad własnym tekstem, tj. jego redagowaniem, z wyzyskaniem słowników

Ćwiczenia redakcyjne

Zbiorowe układanie lub poprawianie tekstu pod kierunkiem nauczyciela. Ich celem dydaktycznym jest zwiększenie sprawności posługiwania się językiem i nauczenie techniki pisarskiej.

I Rodzaje ćwiczeń redakcyjnych

a) układanie jednej z form dłuższych wypowiedzi

b) skracanie bądź wydłużanie tekstu

c) stylizowanie - pisanie tekstu w wybranym stylu bądź przekształcanie stylu tekstu na inny styl (np. oficjalny, nieoficjalny, współczesny - archaiczny, naukowy - popularnonaukowy)

d) parafrazowanie tekstu ze względu na nadawcę bądź adresata (np. nadawca mówi w 1 os. lp. lub 1 os. lm., jest człowiekiem albo mówiącym przedmiotem; adresatem jest dziecko lub dorosły.

Przedmiotem ćwiczeń redakcyjnych może być albo tekst poprawny - jako podstawa przekształceń - albo tekst mający różne braki. Uczniowie je wykażą i następnie poprawią.

II Integracja

Ćwiczenia redakcyjne łączą się z wszystkimi rodzajami ćwiczeń w mówieniu i pisaniu

a) dobieranie wyrazów bliskoznacznych o neutralnym zabarwieniu uczuciowym i stylistycznym

b) wybieranie wyrazu najtrafniejszego

c) dobieranie wyrazów nacechowanych stylistycznie: archaizmów, emocjonalizmów, profesjonalizmów itp.

d) posługiwanie się synonimicznymi konstrukcjami składniowymi, różnymi strukturami gramatycznymi

e) osiąganie zamierzonej kompozycji i spójności tekstu

f) rozplanowanie graficzne tekstu

III Przykłady ćwiczeń redakcyjnych

• Przekształć podany tekst, usuwając z niego zbędne elementy w celu uzyskania większej zwięzłości.

• Przekształć zdanie: Demonstrantów objęło tchnienie wolności, wyrażając jego treść własnymi słowami.

• Podany tekst przeredaguj tak, by stał się barwny, żywy, uczuciowy.

• Dokonaj archaizacji tekstu, wymieniając wyrazy współczesne na staropolskie: niedziela, spyża, jeno, akuratnie, rad, niełacno, prawić, pawęż.

• Przekształć tekst; usuń powtarzające się wyrazy, dodaj wyrazy poprawiające jego spójność, zlikwiduj błędy językowe i interpunkcyjne.

Ćwiczenia w korzystaniu ze słowników

I Zadania

a) pomaganie w wykonywaniu ćwiczeń językowych i pisaniu wypracowań

b) wdrażanie do posługiwania się słownikami w życiu pozaszkolnym

c) zapoznanie z rodzajami słowników i techniką posługiwania się nimi. Np. w trakcie ćwiczeń słownikowych związanych z czytanie lektur, omawianiem ich oraz układaniem form wypowiedzi wyzyskuje się słownik języka polskiego, słownik wyrazów bliskoznacznych, słownik frazeologiczny, słownik wyrazów obcych i słowniki terminologiczne; w trakcie ćwiczeń gramatycznych i gramatyczno - stylistycznych - słownik poprawnej polszczyzny, słownik frazeologiczny; w trakcie ćwiczeń ortograficznych - słownik ortograficzny i słownik języka polskiego.

II Zasady pracy ze słownikami

a) słowniki wprowadza się w poszczególnych klasach zgodnie z poleceniami programu nauczania

b) wprowadzając słownik, zapoznaje się uczniów z jego danymi bibliograficznymi, przeznaczeniem, zawartością, budową i techniką posługiwania się nim

c) zanim poleci się uczniom samodzielne odszukanie wskazanego hasła, najpierw trzeba samemu sprawdzić:

- czy wskazane hasło jest w słowniku

- czy wyjaśnienie, definicja, artykuł hasłowy mają odpowiedni stopień trudności

d) samodzielną pracę ze słownikami ( w domu i w czytelni) należy poprzedzić ćwiczeniami w klasie, pod kierunkiem nauczyciela

e) należy uczyć posługiwania się nie tylko częścią słownikową, ale również częścią wstępną słownika, co zwłaszcza dotyczy słownika ortograficznego i słownika poprawnej polszczyzny

f) każdy uczeń musi mieć słownik w ręku najmniej kilka razy w ciągu roku szkolnego

g) zestawy słowników językowych (i encyklopedii) powinny być w każdej klasie dostępne dla wszystkich uczniów i nauczycieli wszystkich przedmiotów.

III Przykłady ćwiczeń ze słownikami

• Na podstawie słownika wyrazów bliskoznacznych wymień powtarzające się w tekście wyrazy (np. bardzo i człowiek).

• Sprawdź w słowniku wyrazów obcych, jakie jest znaczenie wyrazów: filantrop, altruista.

• W słowniku frazeologicznym odszukaj związki wyrazowe wyrazu kierować.

• Sprawdź w tabeli form koniugacyjnych Słownika poprawnej polszczyzny odmianę czasowników płukać i płakać.

Poprawa wypowiedzi ustnych i pisemnych

I Wypowiedzi ustne

• Sposoby pośredniej poprawy

a) notowanie (w pamięci albo dyskretnie w zeszycie) rażących błędów językowych powtarzających się w danym środowisku (nie bierze się tutaj pod uwagę tzw. przejęzyczeń i przypadkowych pomyłek, gubienia struktur zdania „jęków namysłu” i innych jednorazowych, nietypowych zjawisk dopuszczalnych w języku mówionym

b) prowadzenie na podstawie zebranego materiału ćwiczeń mających na celu sukcesywną likwidację dostrzeżonych błędów na kolejnych lekcjach nauki o języku bądź ćwiczeń w mówieniu i pisaniu

c) omówienie łączne błędów dostrzeżonych na lekcji pod jej koniec, bez wskazywania „winnych”

d) organizowanie specjalnych lekcji na temat np. Nasze codzienne błędy językowe - raz na kilka tygodni; przy ewentualnym współudziale uczniów, mających za zadanie notowanie usłyszanych błędów językowych

e) prowadzenie przez uczniów pod kierunkiem nauczyciela kącików kultury języka jako, np. działu gazetki klasowej czy szkolnej bądź samodzielnego organu

f) czytanie i omawianie na lekcji „kącików językowych” w prasie

g) ogłaszanie co jakiś czas jednego dnia „dniem bez błędów” itp.

II Wypowiedzi pisemne

• Praca nad poprawą. Składa się na nią:

a) przeczytanie wypracowania i jego analiza

b) wykazanie błędów

c) ocena

d) sformułowanie wskazówek dotyczących poprawy wypracowania i dalszej pracy ucznia nad doskonaleniem wypowiedzi pisemnej

e) wyciągnięcie wniosków odnośnie dalszej pracy nauczyciela nad całym zespołem uczniów.

Przedmiot analizy: treść i kompozycja wypracowania, poprawność językowa, ortograficzna i interpunkcyjna.

Wykazanie uczniowie błędów. Stosuje się tutaj klucz znaków, których rodzaj i liczbę ustala dla danej klasy nauczyciel w zależności od wiedzy o języku uczniów. Znaki zapisuje się innym kolorem na marginesie, np. błąd rzeczowy - rz albo rzecz.; błąd gramatyczny g. albo gr.; ewentualnie błąd składniowy - skł.; błąd fleksyjny - fl.; błąd w szyku wyrazów - szyk; błąd słownikowy lub frazeologiczny - sł., albo w., wyr., fraz.; błąd stylistyczny - st.; błąd ortograficzny - ort.; błąd interpunkcyjny - int.; opuszczanie wyrazów bądź treści - znak v; niezrozumiałe treści - sens albo ?Błędy zaznacza się również w tekście przez podkreślenie. Nie podkreśla się jedynie błędów ortograficznych, gdyż to powoduje to ich utrwalenie; wyraz błędnie napisany przekreśla się, a nad nim pisze się jego postać poprawną.

Sformułowanie wskazówek. Pod wypracowaniem pisze się ocenę cyfrową oraz krótką ocenę pisemną, rodzaj recenzji, wraz z ewentualnymi wskazówkami dotyczącymi sposobu poprawiania i uwagami na temat dalszej pracy ucznia.

• Omawianie pracy klasowej. Każda praca klasowa (niektóre trudniejsze wypracowania domowe też) musi być omówiona wg przykładowego planu

a) odczytanie najlepszego wypracowania i ewentualnie najgorszego; wykazanie dodatnich stron jednego i braku drugiego ( bez podania nazwiska ucznia, który napisał najgorszą pracę, ale z podaniem autora najlepszej)

b) omówienie błędów powtarzających się: ich istoty, przyczyn, klasyfikacji, wspólna ich poprawa na tablicy

c) rozdanie zeszytów klasowych

d) indywidualne rozmowy z uczniami

e) poprawianie przez uczniów własnych prac pod kierunkiem nauczyciela lub w domu.

• Sposoby poprawy przez ucznia. Pierwszą poprawę robi uczeń zazwyczaj po napisaniu „na brudno”, przekreślając, pisząc od nowa, sprawdzając w słowniku ortograficznym itp., aby potem przepisać „na czysto”. Po sprawdzeniu przez nauczyciela poprawia w sposób przez niego wskazany, np. błędy ortograficzne, słownikowe, frazeologiczne, fleksyjne, opuszczenia wyrazu, zapisując poprawne postacie wyrazów i związków wyrazowych bądź brakujące wyrazy na marginesie na linii popełnionego błędu. Błędy rzeczowe, składniowe, stylistyczne, interpunkcyjne, braki treściowe poprawia pod wypracowaniem, przekształcając odpowiednio błędne fragmenty tekstu.

---