Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu w klasach niższych – część 1

Słuchanie i mówienie to dla ucznia i nauczyciela nieodłączne elementy każdego dnia w szkole.

W klasach początkowych, a zwłaszcza pierwszej, kanał słuchowy jest podstawowym kanałem przekazu
informacji. O ile sprawność językowa jest już należycie doceniana i kształcenie języka dziecka ma swoje
odzwierciedlenie w większym nacisku na ćwiczenie mowy, o tyle jest ono często rozumiane nie jako
stymulacja aktywności werbalnej, lecz raczej jako „uporządkowanie” wypowiedzi w swoistej szkolnej
odmianie polszczyzny.

Mówienie dzieci w szkole to jeden z elementów wielopłaszczyznowego problemu, jakim jest

posługiwanie się mową w ogóle. M. Przetacznikowa wiąże mowę dziecka z rodzajami jego aktywności,
rozróżniając mowę związaną z działalnością praktyczną i mowę nie związaną z działalnością praktyczną.
Mowa związana z działalnością praktyczną towarzyszy dziecku w trakcie:
-

aktywności motorycznej,

-

zabawy,

-

aktywności techniczno – artystycznej,

-

aktywności biospołecznej.
Natomiast mowa nie uwikłana bezpośrednio w działalność praktyczną przejawia się w:

-

spostrzeganiu opisywania świata rzeczywistego lub przedstawionego w sztuce,

-

relacjach,

-

pozasytuacyjnych pytaniach, domysłach i rozumowaniach,

-

projektowaniu i planowaniu.
D. Barnes przedstawia element łączący mowę i aktywność werbalną z myśleniem, tworząc pojęcie

„mowy eksploracyjnej”, będącej odpowiednikiem określonej przez S.L. Wygotskiego „mowy wewnętrznej”.
Dziecko początkowo uczy się mowy do porozumiewania się z innymi. Później wykorzystuje tę mowę i dla
siebie. Mowa zaczyna stanowić część jego własnych myśli i wyobrażeń, stosowanych nie tylko do
zakomunikowania ich innym ludziom. Wygotski określił to zjawisko jako „mowę wewnętrzną”. Jest ona
traktowana jako najbardziej dostępna część myślenia, umożliwiająca introspekcję i kontrolę. Dla procesu
kształcenia taką rolę pełni – według D. Barnesa – mowa eksploracyjna, spełniając rolę środka kierowania
myśli. Umożliwia asymilację i akomodację nowej wiedzy. Pozwala nie tylko na omówienie problemu lecz
również na „poruszanie” jego strukturą, wprowadzenie zmian, a tym samym na jego eksplorację.

Wynika z tego fakt, że jeżeli nauczyciel zbytnio zwraca uwagę na poprawność wypowiedzi

formułowanych przez uczniów, zwłaszcza w klasach początkowych, to może zniechęcić ich do myślenia
głośno i stracić okazję analizy myślenia dzieci oraz możliwość wpływania na to myślenie. Mowa
eksploracyjna jest bowiem elementem niezbędnym w uczeniu się przez mówienie.

Kształcenie językowe w szkole może łączyć w sobie oddziaływania na mowę ucznia z kształceniem i

doskonaleniem słuchania jako czynności percepcyjnej, pamięciowej i intelektualnej.

W szkole funkcjonują dwa kierunki kształcenia językowego:

1. wiedza o języku,
2. użycie języka.

Ćwiczenia w mówieniu dotyczą oczywiście użycia języka, a w konsekwencji jego formy mówionej.

Z. Klemensiewicz wyodrębnia w kształtowaniu się mowy ucznia:
1. tok naturalny,
2. tok edukacyjny.
Tok naturalny to rozwijanie języka w trakcie kontaktów z otoczeniem, w związku ze zdobywaniem
doświadczenia życiowego, przyswajaniem wiedzy i rozwojem myślenia. Tok edukacyjny związany jest
z poznawaniem jako podstawą szkolnego programu edukacji umysłowej. Edukacja ta stwarza celowo

2

warunki do nabywania umiejętności językowych. Wynika to z roli, jaką pełni język w procesie kształcenia.
Rolę tę określają dwie funkcje:
1. jako środka porozumiewania się,
2. jako środka uczenia się.
Obie te funkcje przenikają się nawzajem.

Podstawowym czynnikiem umożliwiającym skuteczność metod kształcenia sprawności językowej

jest jednakże nauczyciel i jego kontakt z dzieckiem. Zwłaszcza w edukacji wczesnoszkolnej nauczyciel
stanowi wzór – model zachowań werbalnych. Nieprawidłowo rozumiane przez nauczyciela kształcenie
mowy dziecka może doprowadzić, przez bierne powielanie wzorów, do wypowiedzi zunifikowanych,
monotonnych i szablonowych. Do języka ucznia zostaną wprowadzone wytarte slogany podręcznikowe,
które nie są dostosowane do sytuacji komunikacyjnej i utrudniają kształcenie językowe.

Nauczyciele kształtują system porozumiewania się, obejmujący zakres strategii językowych

stosowanych zarówno przez ucznia, jak i przez nauczyciela. Nauczyciel wytwarza nie tylko pewne
oczekiwania co do rodzajów zachowania jakie aprobuje, lecz także, na danej lekcji jego pytania, ton głosu,
gesty, postawa, reakcja na odpowiedzi uczniów i w ogóle całe jego zachowanie będzie świadczyło o tym,
jakich sposobów posługiwania się językiem od uczniów oczekuje.

Jeżeli nauczyciel pozwala uczniom zadawać pytania i na nie odpowiada, to przekazuje im informacje

o poważnym ich traktowaniu, o akceptowaniu przez niego ich myślenia, mimo iż będzie chciał mieć wpływ
na nie, by je rozszerzyć, zmodyfikować. Tworzy się atmosfera wzajemnego zaufania, zwiększa się aktywność
ucznia, a relacja między nauczycielem i uczniem nabiera charakteru współpracy. Pojawia się współpracujący
typ komunikacji na lekcji. Tworzą się warunki sprzyjające zamianie ról słuchacza i mówiącego, nadawcy
i odbiorcy. Dominuje dzielenie się informacją.

Gdy nauczyciel ocenia to co uczniowie mówią, wytwarza dystans wobec ich poglądów. Pojawiają się

standardy zewnętrzne, do których nauczyciel porównuje osiągnięcia ucznia. Budzi to niepokój, usztywnia
postawę zarówno nauczyciela, jak i ucznia względem siebie. Ucznia – bo jego wypowiedzi będą oceniane;
nauczyciela – bo jego wypowiedzi będą powtarzane i rozpamiętywane jako ocena.

Ocenianie i odpowiadanie to ważne zadania nauczyciela w procesie edukacji. Różnicę między nimi

dostrzega D. Barnes w tym, że ocenianie ukierunkowane jest na standardy społeczne, do których uczniowie
muszą się ustosunkować. Odpowiadanie zaś ukierunkowane jest na ucznia, na to jakim jest
w rzeczywistości, na zmiany, próby rozumienia i wysiłki, jakie podejmuje.

Program nauczania w zakresu ćwiczeń w mówieniu i pisaniu w klasach I-III przewiduje ćwiczenia

o różnorodnych formach. Formy te nie występują od razu w gotowej postaci lecz przygotowują je
odpowiednio dobrane ćwiczenia pomocnicze. Wśród form ćwiczeń w mówieniu i pisaniu można
przeprowadzić pewne podziały w zależności od zastosowanych kryteriów. Dla potrzeb tego wykładu
przyjmiemy podział na następujące trzy grupy:
-

grupa form występujących tylko w mówieniu (samorzutne wypowiedzi uczniów, swobodne wypowiedzi
uczniów, rozmowa);

-

grupa form stosowanych zarówno w mówieniu, jak i w pisaniu (opowiadanie, opis, sprawozdanie);

-

grupa form znajdujących zastosowanie tylko w pisaniu (listy, zaproszenia, zawiadomienia).
Nauczyciel mając na uwadze zadania dotyczące kształcenia języka mówionego dobiera zarówno źródło,

jak i formę ćwiczeń przygotowujących, wdrożeniowych itp. Do ćwiczeń w mówieniu należą samorzutne
wypowiedzi uczniów. Istotą samorzutnych wypowiedzi uczniów jest to, że nauczyciel jedynie zachęca
i mobilizuje uczniów do wypowiadania swoich myśli, wrażeń i przeżyć związanych z różnymi sytuacjami.
Wypowiedź samorzutna nie jest krępowana ani tematem, ani pytaniami. Dzieci mogą mówić, o czym tylko
chcą, o wszelkich interesujących je sprawach, o spacerach, o zabawach, pracach, hodowli zwierząt,
wydarzeniach w drodze do szkoły, zmartwieniach i radościach, czyli o wszystkim na najrozmaitsze tematy.
Mówią o tym wszystkim samorzutnie, bez naprowadzania nauczyciela, którego pomoc przejawia się w tym

3

zakresie przede wszystkim w wytworzeniu takiej atmosfery szkolnej, aby dzieci odczuwały, że w swoim
zespole uczniowskim mogą mówić o wszystkim, co je interesuje, co przeżywają, bo nikt tego nie zlekceważy,
ani nie wyśmieje. Wypowiedzi samorzutne można zakończyć swobodnymi lub rozmową.

Swobodne wypowiedzi uczniów są monologową odmianą mowy. Polegają na tym, że nauczyciel

wprowadza w temat, a później uczniowie kolejno zabierają głos. Temat powinien być bliski uczniom,
a wypowiedzi nie powinny być ograniczane pytaniami nauczyciela, który powinien je zadawać tylko wtedy,
gdy zachodzi konieczność, gdy chce zwrócić uwagę na ważne, pominięte sprawy lub sprostować błędne
ujęcia. Przy stosowaniu swobodnych wypowiedzi zdążamy do tego, aby z biegiem lat dzieci dawały coraz
dłuższe wypowiedzi, wyrażając coraz pełniej i jaśniej swoje myśli. Wypowiedź swobodna może być
zakończona rozmową.

Rozmowa ucznia z nauczycielem jest niedostatecznie docenianą formą ćwiczeń w szkole. Ważną

rolę spełniają w niej jasno sformułowane pytania nauczyciela, pobudzające do ukierunkowanego myślenia.
Rozmowa służy obustronnemu wyjaśnianiu różnorodnych spraw, uzyskiwaniu informacji, uściślaniu
wyobrażeń i pojęć. Istotę rozmowy stanowi temat oraz pytania nauczyciela i uczniów. Rozmowa jest
sytuacją, która może służyć do pobudzania zainteresowań i motywacji do poznawania nieznanych,
sprawdzenia wiadomych, zebrania rozproszonych wiadomości, spraw i problemów. W klasach
początkowych daje nauczycielowi, świadomemu jej prawideł, szerokie możliwości poznawania dziecka
przez wykorzystanie mówienia i słuchania. Rozmowa nie może być ćwiczeniem czy zadaniem. Jest
proponowaną przez nauczyciela bądź ucznia współaktywnością, współdziałaniem. Proponowaną, ale nie
nakazaną. Nie może być również oceniana jako forma aktywności ucznia. Opiera się bowiem na wystąpieniu
nastawienia akceptującego wzajemny kontakt, a nie na obowiązku czy przymusie. Powinna być czynnikiem
stymulującym myślenie dziecka, wywołującym mowę eksploracyjną.

Zasadnicza konstrukcja rozmowy opiera się na tzw. diadzie podstawowej, czyli układzie dwóch

partnerów, w którym po zaistnieniu warunku wstępnego i wystąpieniu interakcji nastąpiło nawiązanie
kontaktu werbalnego i przepływ informacji. Diada podstawowa jest realizowana w następującym
schemacie.

mówienie

N

U

słuchanie

Odmianą diady podstawowej jest diada rozszerzona o wtrącenia, dzieje się to wówczas, gdy przekaz

informacji wymaga uzupełnienia i uzupełnienie to otrzymuje któryś z partnerów przez kontakt z innymi
osobami. Inicjowanie rozmowy należy bądź do nauczyciela, bądź do ucznia. Rozszerzenie może nastąpić
również bądź przez nauczyciela, bądź przez ucznia, bądź przez kogokolwiek.

Spośród innych oddziaływań nauczyciela i ucznia związanych z mówieniem i słuchaniem w szkole

rozmowę wyróżniają określone determinanty, którym odpowiada pięć zasad postępowania partnerów:
1. zasada zamiany ról,
2. zasada zamiany podmiotowości,
3. zasada możliwości synkretyzmu wypowiedzi,
4. zasada warunku końcowego,
5. zasada tworzenia sytuacji przedproblemowej.

Zasada zamiany ról oznacza dopuszczanie obydwu partnerów do możliwości bycia mówiącym

i słuchającym. Zamiana ta jest dokonywana spontanicznie i wynika z przebiegu rozmowy.

Dla rozmowy problem podmiotowości to przede wszystkim uznanie dwupodmiotowego charakteru

relacji nauczyciel – uczeń w czasie interakcji werbalnej.

Synkretyzm oznacza łączenie różnych, czasem sprzecznych elementów w jedną całość. W rozmowie

zezwala na stosowanie wszelkich typów wypowiedzi, częstokroć przerywanych, wtrąceń, elementów
niepełnych, emocjonalnych, a co najistotniejsze – nacechowanych indywidualnym stylem, zarówno ze

4

strony nauczyciela, jak i dziecka. Pozwala to na zachowanie w języku ucznia jego cech indywidualnych,
będących odbiciem jego przeżyć, temperamentu i emocji.

Z zasadą synkretyzmu wiąże się zasada „braku końca”. Nie ma możliwości określenia formy zakończenia

rozmowy. Ponieważ rozmowa tworzy niejako sama siebie, to określenie jej końca zależy od jej przebiegu.
Czas trwania nie jest decydujący. Przerwanie nie musi oznaczać końca rozmowy.

Dla procesu kształcenia korzystne są sytuacje, w których dziecko jest współuczestnikiem rozwiązywania

problemów. Z punktu widzenia kształtowania i wykorzystania emocji dziecka do kształcenia językowego
najkorzystniejszą jest tzw. sytuacja przedproblemowa, czyli przygotowanie do postawienia problemu.
Sytuacja przedproblemowa może stać się katalizatorem rozmów, lecz i sama rozmowa może być sytuacją
przedproblemową.

Wśród elementów tworzących rozmowę mogą wystąpić czynniki, których funkcjonowanie utrudnia jej

przeprowadzenie i może doprowadzić do jej zakłócenia. Zakłócenia zewnętrzne odnoszą się do warunków,
w jakich odbywa się rozmowa. Zakłócają one w ogóle komunikację językową na lekcji. Należą do nich:
nadmierny hałas, pośpiech, brak możliwości kontaktu, asymetria ról nauczyciela i ucznia w klasie.
Zakłócenia wewnętrzne tkwią w psychice partnerów rozmowy.

Jeżeli chodzi o język dzieci w samorzutnych oraz swobodnych wypowiedziach czy rozmowach, to należy

odpowiednio stopniować zabiegi zmierzające do doskonalenia go. Od pierwszych chwil pobytu dzieci
w szkole trzeba stopniowo przyzwyczajać je do właściwego, poprawnego wyrażania się. Powoli też należy
uczyć dzieci zastępowania wyrazów gwarowych literackimi z wyraźnym zaznaczeniem wartości gwary i jej
poszanowania.

Samorzutne oraz swobodne wypowiedzi a także rozmowy nauczyciela z dziećmi nie mogą zajmować

całych lekcji, lecz tylko ich pewną część. W większości przypadków będą one występowały na początku
lekcji, stanowiąc nawiązanie do dalszej części. Czasem dostarczają materiału do ćwiczeń w pisaniu, do
ortografii i nauki o języku lub służą jako wprowadzenie do czytanki. Nieraz jednak wystąpią także w ciągu
lekcji, gdy na przykład dzieci zainteresowane tekstem do ćwiczeń ortograficznych, który im przypomni jakieś
szczególnie pamiętne przeżycia, samorzutnie do nich nawiążą, lub gdy niejako dla zamknięcia wypowiedzi
na określony temat nauczyciel omówi z nimi na przykład nowo poznany film, przedstawienie albo audycję
radiową.