Różnorodność tendencji w poezji
Inspiracją dla poezji młodopolskiej stały się wiersze Charles'a Baudelaire'a, Paula Verla-ine'a i Jeana-Arthura Rimbauda.
Baudelaire w tomie „Kwiaty zła" ukazywał podłość i zwierzęcość ludzkiej natury, brnącej w grzech i upadek. Drwił z moralności, przedstawiał perwersyjną erotykę. W turpistycznym wierszu „Padlina" użył kontrastu między obrazami młodości, życia i piękna, a obrazami śmierci, rozkładu i zgnilizny.
Utwory „Do czytelnika" i „Spleen" są wyrazem modernizmu i filozofii Schopenhauera. Deka-dentyzm staje się „przyrodnim bratem nudy", a „ciężkie niebo", „szare światło" i „spleśniałe mury" budują krajobraz stanu duszy.
Baudelaire stosował teorię analogii, zakładającą, iż poznanie rozumowe, zmysłowe oraz du-chowe, uczuciowe są ze sobą powiązane; mówią o jedności świata. Teoria synestezji mówiła o współodczuwaniu wrażeń; skierowania ich do innego zmysłu niż na ten, na który działają. Sonet „Oddźwięki" ukazuje naturę jako „las symbolów" połączonych w „głęboką jedność" wraz z „dźwiękami, wonią i kolorami".
Poeta jest jak albatros, który imponuje lotem, a schwytany na morzu i postawiony na pokła-dzie jest niezgrabny i nie potrafi się poruszać.
Verlaine w wierszu „Niemoc" przedstawił portret dekadenta. Manifestem poezji symboli-stycznej, uczuciowej i muzycznej stał się utwór „Sztuka poetycka".
W twórczości Rimbauda występują elementy surrealistyczne, wizyjne; przewija się motyw wolności wewnętrznej w wierszu „Moja bohema" i „Statek pijany".
Kazimierz Przerwa-Tetmajer w manifeście epoki, „Koniec wieku XIX" próbuje znaleźć wartości, które chroniłyby dekadenta przed uczuciem braku sensu życia. Pojawiają się propo-zycje działań, stanowiące „tarczę przeciw włóczni złego". Do zachowań aktywnych należy walka, przekleństwo, wzgarda, ironia, czerpanie radości z życia; postawy bierne to rozpacz, rezygnacja. Ani one ani wiara w „byt przyszły" i religia nie dają pocieszenia. Bohater pozo-staje milczący, pełen cierpienia i czuje bezradność.
Tęsknotę za nirwaną, stanem pól-życia, pół-śmierci, wyzbyciem się pragnień i aktywności zawarł w „Hymnie do nirwany".
Wiersz „Niech żyje sztuka" mówi, że stanem uśmierzenia „bólu istnienia" może być kontem-placja sztuki - „chociaż życie nasze nic niewarte, evviva l'arte".
Miłość fizyczna, zmysłowa jest środkiem zapomnienia. Kobieta stanowi instrument chwilowej rozkoszy, która „myśl skrzydlatą" mężczyzny kieruje „w nieskończone przestrzenie nieziem-skiego świata".
Liryki tatrzańskie: „Melodia mgieł nocnych", „Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej" ukazują impresję, symbolizm, nastrój melancholii. Personifikacji ulega mgła; jej ruch sprawia wrażenie tańca. Poeta stosuje synestezję - „potoków szmer", „gwiazd promienie", „srebrzystoturkusowa cisza".
Utwór „Na Anioł Pański" cechuje muzyczność, nastrój bólu. Ukazuje wędrówkę „zadumy polnej, osmętnicy" przez wieczorny krajobraz i „samotnej duszy" ze „skargą i rozpaczą". Sta-nowią one alegorię smutku, którym nasycony jest krajobraz i człowiek. Wędrowiec i „szare dymy" symbolizują dekadenta, artystę, przemijanie życia oraz ludzkie ludzkie myśli; grób dziewczyny oznacza upadek, zagładę.
Jan Kasprowicz był twórcą sonetów „Z chałupy". Kontynuują one problematykę pozytywi-styczną, społeczną - nędzy chłopskiej. Sonet XV przedstawia tragiczną biografię wdowy, któ-ra straciła ziemię, oddała dzieci na służbę, tułała się jako najemna robotnica i żebraczka, by wreszcie umrzeć w polu, w samotności. Sonet XXXIX mówi o ambicjach wiejskiego chłopca, który zdobywał wiedzę wbrew życiowym trudnościom, ale karierę zakończyła choroba i śmierć. Sonety utrzymane są w konwencji realistycznej i naturalistycznej; dotyczą życia co-dziennego, podkreślają związek człowieka z przyrodą, brak jest komentarza wobec krzywd bohaterów, istnieje narrator - „opowiadacz z ludu".
Cykl czterech sonetów „Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach" ukazuje obraz róży i spróchniałej limby od pory rannej do wieczornej. Kwiat sugeruje życie i piękno; przeżywa uczucia „jak lęk, jak żal, jak dech tęsknoty". Jego reakcje są zmienne i ulotne; jest „samotny, senny, zadumany". Drzewo powalone przez burzę, niegdyś potężne, teraz oznacza śmierć. Bu-rza to gwałtowne wydarzenie, nowa idea. Symbolikę i impresję dopełnia synestezja - „echowe grania", „wilgotna biel".
Kasprowicz jest autorem hymnów „Dies irae", „Święty Boże, Święty Mocny", „Salve Regi-na", „Hymn świętego Franciszka z Asyżu". „Dies irae" przedstawia wizję Sądu Ostatecznego. „Koniec świata" zapowiada głos surmy; nad ziemią rozgrywają się „pożary słońc", „krzepnięcie ognia" i „ciemnienie blasku". Natura zamiera; wiatr tworzy z kłębów mgieł „potworne, dzikie kształty" i niszczy florę. Krajobraz opanowuje trzęsawisko, z którego wy-nurza się fauna utożsamiana z brzydotą i złem: „kłęby żmij", „czarne pijawki", „zielone jasz-czury". Trąba wzywa na Sąd żywych oraz zmarłych spod „miliardów męczeńskich krzyży". Świadkami zagłady są: Chrystus - symbol miłosierdzia i ofiary z własnego życia dla życia ludzkości; „jasnowłosa Ewa" sugeruje ludzką naturę - wcielenie erotyzmu, pierwotnego grze-chu, narzędzia Szatana oraz źródło rozkoszy; Adam - symbol poczucia winy, pokuty. Świat ogarnia wizja strachu, gniewu bożego oraz obawa katastrofy i unicestwienia. Po przegranej walce dobra ze złem Stwórca usuwa ludzkość z powierzchni Ziemi. Katastrofizm w sztuce pojawia się w wyniku świadomości kryzysu wartości i poczucia zagrożenia współczesnością. Proroctwo końca świata skojarzone jest z Apokalipsą. Podmiot liryczny uważa, iż to Bóg jest powodem grzechu człowieka, gdyż On zaszczepił instynkty, żądzę posiadania, gniew i zawiść. Postawa ta jest „wadzeniem się z Bogiem" czyli prometeizmem. W romantyzmie tyczył się on tylko Polaków, a w neoromantyzmie - całej ludzkości. Hymn cechuje ekspresja - kontrasto-wość, hiperbolizacja obrazów, napięcie emocjonalne, poczucie odrazy u czytelnika. Kompozy-cja opiera się na powtarzającej litanii „Kyrie elejson".
Leopold Staff w wierszu „Kowal" z tomu „Sny o potędze" przełamuje postawę dekadencką czyli „słabość", „chorą niemoc", „skazę", „pęknięcie". Symboliczny kowal obrabia psychikę; „drogocenny kruszec" zmienia się w serce, które ma być „hartowne, mężne, dumne, silne". Utwór jest pełen dynamiki, stał się manifestem samodoskonalenia i „woli mocy". Staff wzywa człowieka do odnowy i kształtowania własnego wnętrza, heroizmu i aktywności.
„Deszcz jesienny" tworzy nastrój smutku, melancholii, znużenia i monotonii. Deszcz jest „jednaki, miarowy, niezmienny"; jest „szklanym płaczem". Obraz przyrody łączy się ze stanem emocjonalnym podmiotu mówiącego - autor stosuje psychizację krajobrazu.
Wiersze „Życie bez zdarzeń" i „Przedśpiew" są wyrazem postawy franciszkańskiej od strony świeckiej i postulują aprobatę rzeczywistości, życie w harmonii i optymizmie.
Poeci Młodej Polski poruszali szerokie spektrum tematyczne - rola i zadania sztuki, pejzaż, folklor, problemy społeczne i egzystencjalne człowieka końca wieku XIX, miłość, katastro-fizm, antyk, Biblia. Inspiracje czerpano z przyrody, filozofii i kierunków artystycznych epoki. Poetykę cechuje muzyczność, analogia, synestezja, wizyjność, symbolizm, naturalizm, nastro-jowość, impresja i ekspresja.