Rewolucja francuska, ważne wydarzenia historyczne

REWOLUCJA FRANCUSKA 1789-99, (wielka rewolucja francuska), przewrót ustrojowy i polit., który obalił monarchię absolutną i ustrój stanowy we Francji (1789), doprowadził do monarchii konst. (1791), a później proklamowania I Rep. Fr. (1792); na wybuch r.f. złożyło się wiele przyczyn; kryzys finans. monarchii, pogłębiająca się niechęć do absolutyzmu i przywilejów stanowych, rozpowszechnianie się idei oświecenia i pojawienie się fenomenu opinii publ., a ponadto nieurodzaj 1788 — wszystko to złożyło się na upowszechnienie dążeń do reformowania państwa; na tym tle doszło do rewolty stanu trzeciego, zwł. jego górnej warstwy — wykształconej inteligencji uosabianej przez adwokatów, która nie mogła liczyć na godziwe miejsce w państwie, oraz chłopów, żądających zniesienia ciężarów feud., i miejskiego plebsu. Kolejnymi etapami wymuszanych stopniowo reform było zwołanie i otwarcie 5 V 1789 przez Ludwika XVI Stanów Generalnych, które uznały się 17 VI Zgromadzeniem Nar., następnie 9 VII przekształciły się w Konstytuantę i podjęły prace nad konstytucją (przywódcy m.in.: M.J. La Fayette, G.H. Mirabeau i E.J. Sieyes). Obrady Konstytuanty toczyły się w atmosferze ostrego konfliktu z królem i przeciwnej reformom arystokracji; zdymisjonowanie popularnego ministra finansów J. Neckera wywołało rozruchy; 14 VII lud Paryża (sankiuloci) zdobył Bastylię — symbol represji monarchii. W tej sytuacji Ludwik XVI zaakceptował dotychczasowe postanowienia Zgromadzenia Narodowego. Chłopska rewolta na przełomie VII i VIII 1789, zw. Wielką Trwogą, skłoniła 4/5 VIII Konstytuantę do zniesienia większości praw i przywilejów stanowych, w tymbezpośrednio obciążających chłopów świadczeń feud.; przyjęta 26 VIII Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela wprowadziła m.in. zasadę równości wobec prawa, suwerenności narodu, wolności wyznania i słowa oraz nienaruszalności prawa własności; 1790 przeprowadzono reformę adm., a nowy podział terytorialny (departamenty) zniósł partykularyzmy i przywileje lokalne; reforma Kościoła (1790), wraz z konfiskatą majątków kośc. i likwidacją klasztorów, podporządkowała państwu duchowieństwo, zobowiązując je do złożenia przysięgi na tzw. konstytucję cyw. kleru; uchwalona 3 IX 1791 konstytucja przekształciła Francję w monarchię konst., z władzą ustawodawczą należącą do wybieranego Zgromadzenia Prawodawczego. Na przemiany polit. wielki wpływ wywarła działalność klubów, zwł. jakobinów, kordelierów i żyrondystów oraz ich przywódców (M. Robespierre, G.J. Danton, C. Desmoulins, J. Marat, J.P. Brissot, P. Vergniaud, H. Petion); w wybranej X 1791 Legislatywie przewagę zdobyli żyrondyści; IV 1792 Francja wypowiedziała wojnę Austrii, następnie Prusom, uważanym za gł. zagrożenie zewn.; niepowodzenia wojsk fr., chaos gosp., głód i nędza spowodowały wrzenie ludności Paryża; Ludwik XVI, skompromitowany próbą ucieczki i podejrzany o współpracę z obcymi dworami w celu stłumienia rewolucji, został 10 VIII 1792 uwięziony. Nowo wybrany Konwent Nar., w którym przewagę uzyskali żyrondyści, proklamował 22 IX Francję republiką; królowi wytoczono proces o zdradę, został skazany i 21 I 1793 stracony. W następstwie tych wydarzeń powstała antyfr. I koalicja, do której przystąpiła większość państw europejskich. Trudna sytuacja zewn. i wewn. Francji — konflikty społ., dyskryminacja rel., bunty wojska i arystokracji, spiski rojalistycznej emigracji, powstania w Wandei (wojny wandejskie) i szuanów w Bretanii oraz lokalne rewolty, wreszcie walka o władzę między jakobinami i żyrondystami — spowodowały narastanie państw. terroru i wytworzenie się jego samonapędzającego się mechanizmu; wiosną 1793 władzę przejęli jakobini, zapoczątkowując okres oficjalnego rewol. terroru i dyktatury, których gł. instytucjami stały się Komitet Bezpieczeństwa Powszechnego (ijego lokalne organy) oraz Komitet Ocalenia Publicznego; VI 1793 przywódcy żyrondystów, oskarżeni o brak stanowczych działań wobec zagrożenia republiki oraz niechęć do scentralizowanego państwa z paryskimi instytucjami na czele, zostali aresztowani, skazani i straceni; podjęte przez jakobinów działania nadzwyczajne (m.in. reorganizacja armii, likwidacja pozostałych ciężarów feud. na wsi, wprowadzenie maksymalnych cen i płac) miały obronić r.f. przed wrogami zewn. i wewn., zapobiec klęsce głodu oraz zjednać im poparcie mas lud.; ustanowiono powsz. laickie nauczanie podstawowe, rozpoczęto tworzenie nowocz. nar. instytucji kultury (Institut de France), choć pośrednio przyzwalano na dewastację dóbr kultury związanych z dawnym porządkiem i Kościołem; wprowadzono system metryczny oraz nowy kalendarz z rachunkiem lat od daty proklamowania I Rep. (kalendarz rewolucyjny francuski); wreszcie chrześcijaństwo zaczęto zastępować religią obywatelską — ateistycznym kultem Rozumu; konstytucja rokuI (uchwalona 1793) gwarantowała powsz. prawo wyborcze, lecz z uwagi na stan wyjątkowy nie weszła w życie. Terror osiągnął apogeum w wojnie domowej 1793-94; w imię obrony haseł r.f. oraz „jednej i niepodzielnej republiki” jakobini bezlitośnie prześladowali swych prawdziwych i urojonych przeciwników; szczególnie krwawo rozprawiano się ze zbuntowanymi prowincjami (zwyjątkowym okrucieństwem pacyfikowano Wandeę) oraz z, uznawanymi za symbole dawnego porządku, arystokratami i klerem; zwycięstwa wojenne armii republ. i osłabienie sił kontrrewol. ożywiły wiosną 1794 opozycję przeciwko polityce terroru, który stał się zagrożeniem dla wszystkich warstw społeczeństwa; IV 1794 M. Robespierre zlikwidował opozycję kordelierów (stracono m.in. G. Dantona i C. Desmoulinsa); nienawiść do władzy i obawa, by nie stać się kolejnymi ofiarami terroru, doprowadziły 27 VII 1794 (thermidor) do obalenia jakobinów i przejęcia władzy przez termidorian; 28 VII przywódcy jakobinów zostali aresztowani i straceni; zlikwidowano część represyjnych instytucji, zamknięto kluby jakobinów, zniesiono ceny maksymalne i przywrócono swobody indywidualne w gospodarce; konstytucja roku III (uchwalona 23 IX 1795) powierzała władzę wykonawczą dyrektoriatowi, a ustawodawczą — 2-izbowemu parlamentowi. Udział wojska w nadzorowaniu ładu społ. oraz pomyślny przebieg wojny (zwł. wł. kampania Napoleona Bonapartego, umożliwiająca 1797 zakończenie wojny z Ikoalicją), doprowadziły do wzrostu polit. znaczenia armii; gdy 1798 na Francję uderzyły wojska II koalicji i armia fr. ponosiła klęski, w kraju zaś panował chaos polit. i gosp., gen. Napoleon Bonaparte wykorzystał niepowodzenia dyrektoriatu; 9 XI 1799 (brumaire) dokonał zamachu stanu i, na mocy konstytucji roku VIII, przejął władzę ustawodawczą i wykonawczą początkowo jako pierwszy konsul, od 1802 konsul dożywotni, a od 1804 cesarz. R.f. stała się wzorem dla wielu ruchów rewol. w Europie i Ameryce Łac. w końcu XVIII i XIX w.; do jej demokr. haseł nawiązywało także powstanie kościuszkowskie 1794; przemarsz armii fr. przez Europę przyspieszył burzenie porządku feud. i zapoczątkował proces powstawania nowocz. państw i demokr. społeczeństw; hasło „wolność, równość, braterstwo”, nośnik liberalizmu polit., legło u podstaw wielu doktryn społ.-polit.; równocześnie r.f. częściowo usankcjonowała terror państw., co znalazło wyraz w późniejszych mutacjach myśli rewol. oraz w proponowanym przez nie kształcie państwa; do jakobińskiego nurtu r.f. nawiązywały zwł. Komuna Paryska 1871 i rewolucja bolszewicka 1917.