Holzer, Demografia, rozdział 4, Liczba i rozmieszczenie ludności
4.1.
Współczynnik gęstości zaludnienia - stosunek liczby ludności do powierzchni badanego terytorium.
*Rozróżnienie: powierzchnia ogółem, powierzchnia lądów, powierzchnia ziemi uprawnej
Powierzchnia ogółem =lądy + powierzchnia wód wewnętrznych + góry, pustynie i inne obszary niemożliwe do zasiedlania
3 typy obszarów w badaniach rozmieszczenia i gęstości zaludnienia:
a) główne obszary koncentracji ludności (np. Europa, Azja)
b) szczególne obszary koncentracji ludności (np. Zagłębie Ruhry, aglomeracja katowicka)
c) obszary niezamieszkane lub o bardzo rozproszonej sieci osadniczej (np. Sahara, niektóre obszary wiejskie)
Czynniki determinujące rozmieszczenie ludności:
a) czynniki przyrodniczo-geograficzne (klimat, rodzaj gleby, ukształtowanie terenu, zasoby mineralne i energetyczne)
rola tych czynników współcześnie ograniczona przez postęp techniczny, dziś inwestycje lokowane tam, gdzie rezerwy siły roboczej, a nie tam, gdzie surowce
b) czynniki społeczno-ekonomiczne (stopień rozwoju społeczno-ekonomicznego, formy społecznej organizacji, rozwój techniki, cele gospodarcze realizowane przez określoną politykę)
c) czynniki demograficzne (zróżnicowanie rodności i umieralności, migracje)
Charakterystyki rozmieszczenia ludności:
a) współczynniki gęstości zaludnienia
b) krzywa koncentracji Lorenza (nie jest omówiona w rozdziale)
c) współczynniki koncentracji (również nie są omówione, autor odsyła do innych podręczników)
Geografia ludności - metoda „środkowego punktu”:
Podział mapy liniami mediany (jedna wschód-zachód, druga północ-południe), które dzielą obszar na 4 części o takiej samej liczbie ludności. Punkt przecięcia tych osi = punkt mediany (=środkowy punkt rozmieszczenia ludności, = centroid).
Centroid naniesiony w układzie współrzędnych jest punktem odniesienia dla dodatkowych miar, m. in. „standardowego dystansu” (dyspersja odległości wszystkich mieszkańców danego obszaru od centroidu)
4.2
Na początku n.e ok. 300 mln ludności, ok. 1800 1 mld.
Szacowanie liczby ludności: Wydział Ludnościowy ONZ
1990 5.3 mld
200 ponad 6 mld
Czynnik zwiększania ilości ludności:
stałe, istotne zmniejszenie umieralności (towarzyszy mu spadek natężenia urodzeń)
Prognozy liczby ludności (projekcje z 2000 roku - niższe, niż wcześniejsze, z 1992, 1996):
a)zakładając znaczne ograniczenie dzietności w Afryce i Azji (wtedy ok. 7.3 mld w 2050 r., a potem spadek, do 3.2 mld w 2150r.)
b) scenariusz „średniego przyrostu”: wzrost liczby ludności systematycznie coraz wolniejszy, w 2150: 9.7 mld)
c) brak zmniejszenia dzietności: 2150 r.: 24.8 mld.
Rozmieszczenie ludności na kuli ziemskiej:
30% powierzchni lądów zamieszkałe na stałe
75% ludności żyje w Azji Południowej i Wschodniej, Europie i północno-wschodniej części Ameryki.
4 wyjątkowo gęsto zaludnione obszary świata (dane z lat 60., ale w dużym stopniu aktualne)
a) Chiny Wschodnie, Korea, Japonia, Indochiny, Filipiny, Indonezja w Azji Wschodniej, z ludnością ok. 800 mln osób.
b) Dolina Gangesu, Indie Południowe i Cejlon a Azji Południowej, z ludnością ok. 400 mln
c) Europa bez rzadko zamieszkanych obszarów północnych i wschodnich obszarów europejskich części Związku Radzieckiego (lata 60.!) ludność ok. 450 mln.
d) Obszar 1.3 mln km2 w północno-wschodniej części USA ludność ok. 100 mln.
Inne znaczne koncentracje ludności: dolina Nilu, ujście Nigru, USA u wybrzeży Oceanu Spokojnego, wyspy Ameryki Środkowej, płd-wsch nadatlantyckie rejony Ameryki Płd.
4.3
Ludność Polski
Na początku istnienia państwa polskiego: 600-700 tys. osób.
Za Krzywoustego : 1-1.2 mln
1600 ok. 3 mln
1791 (w granicach sprzed 1. rozbioru): 8790 tys. osób.
Później: charakterystyka utrudniona z powodu zmian podziału administracyjnego (XX wiek)
Rok 1990: 25.6 mln
Rok 1939: 35.1 mln (w ówczesnych granicach)
W granicach obecnych:
1945 23.9 mln
1950 25.0 mln
1960 29.8 mln
1970 33.6 mln
1990 38.2 mln
2000 38.6 mln
Okres 1950-1970: przyrost 50% i więcej woj. gdańskie, koszalińskie, szczecińskie, zielonogórskie, oraz miasta: Kraków, Warszawa, Wrocław (wg ówczesnego podziału administracyjnego, oczywiście)
Okres 1970-1998: przyrost ludności powyżej 25% woj. bielskie, gdańskie, gorzowskie, koszalińskie, krośnieńskie, legnickie, nowosądeckie, rzeszowskie, słupskie, szczecińskie, tarnowskie.
Początek lat 90. XX wieku: poza terytorium Polski ok. 12 mln Polaków.
Największe skupiska (od największego do najmniejszego):
USA (ok. 5.6 mln)
Niemcy (ok. 1.5 mln)
Francja (ok. 1 mln)
Białoruś (ok. 0.7 mln)
Ukraina (ok.0.5 mln)
Kanada (ok. 0.4 mln)
Litwa (ok. 0.3 mln)
Brazylia (ok. 0.2 mln)
Australia (ok. 0.15 mln)
W. Brytania ( ok. 0.14 mln)
Argentyna (ok. 0.1 mln)
Łotwa ( ok. 0.1 mln)
4.4
Bilans ludności Polski 1946-2000.
przyrost liczby ludności o 62%
przyrost naturalny 17 mln
(prawie 34 mln urodzeń/prawie 17 mln zgonów)
ubytek migracyjny 1.9 mln
Miasta:
liczba ludności potroiła się
przyrost naturalny - wzrost liczby ludności o 13.5 mln
migracje ze wsi do miast - wzrost o 6 mln
ubytek (migracje zagraniczne) - spadek o 0.8 mln
2.3 mln - wzrost na skutek zmian administracyjnych - włączenia do miast otaczających je terenów
Wsie:
liczba ludności zmalała o 1.5 mln,
mimo, iż na wsi urodziło się więcej dzieci, niż w miastach
przyczyna: ubytek migracyjny
ze wsi do miast na stałe: 6.9 mln osób
2.3 mln znalazło się w miastach na skutek zmian administracyjnych (j.w.)
4.5
Urbanizacja
Urbanizacja - proces społeczno-ekonomicznej integracji ludności w miastach i rozprzestrzeniania się miejskiego stylu życia.
Poziom urbanizacji - mierzony jest proporcją ludności miejskiej do ogólnej liczby ludności danego obszaru.
Powstanie miast wynik rozwoju społeczno-gospodarczego, warunki: produkcja żywności większa niż potrzeby jej producentów, przejęcie owej nadwyżki przez ludność miast.
Centralna kwestia: wyżywienie ludności miast; ważny rozwinięty podział pracy w społeczeństwie + sprzyjające warunki przyrodnicze.
Rozwój miast w XIX wieku - zw. z przemysłem, rozwojem produkcji żywności i transportu, rozwój nowoczesnych usług + w krajach rozwijających się gospodarczo: presja ludnościowa
Współczesna urbanizacja: wzrost liczby dużych miast
+ powstawanie zespołów, łączenie się sąsiadujących miast, wchłanianie okolicznych obszarów
powstają zespoły metropolitarne, aglomeracje miejskie, konurbacje
Tempo wzrostu liczby ludności miast stale się zwiększa. Czynniki tego wzrostu:
a) napływ ludności ze wsi do miast
b) włączanie do obszarów miejskich zasiedlonych terenów wiejskich
c) przyrost naturalny ludności miast (ma mniejsze znaczenia, zwłaszcza w dużych miastach jest na ogół niewielki, a nawet ujemny)
1980 około 43% ludności świata mieszka w miastach
1900 około 14%
1800 zaledwie 3%
Rok 2000:
Najwięcej: Tokio - 26.4 mln mieszkańców (dokładne dane nt. największych miast w danych z wykładu od dr Kluzowej z maila)
Polska: aglomeracja katowicka 3.5 mln mieszkańców
POLSKA 1946-2000:
liczba ludności wzrosła o 13.6 mln
liczna ludności miast wzrosła o 14.6 mln
liczba ludności wsi zmalała o 1 mln
1966 PRZEŁOM zrównanie liczby ludności miast z liczbą ludności wsi (po 15.9 mln mieszkańców)
1967 już 50.3% mieszka w miastach
2000 61.8% w miastach (o 9.1 mln więcej, niż na wsiach)
2000 rok: największe miasta w Polsce (pod względem liczby ludności):
Warszawa, Łódź, Kraków, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Lublin, Katowice
Kolejność w roku 1970: taka sama, tylko zamiana 3 miejsc ostatnich: Katowice, Bydgoszcz, Lublin
Rok 1950: W-wa, Łódź, Kraków, Poznań, Wrocław, Katowice, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Lublin
Rok 1946: Łódź, W-wa, Kraków, Poznań, Wrocław, Bydgoszcz, Katowice, Gdańsk, Lublin, Szczecin.
Holzer rozdz 5
Najważniejsze rzeczy:
-Struktura ludności według płci i wieku stanowi podstawę większości analiz demograficznych, gdyż to od nich zależy kształtowanie się trendów rozrodczości i umieralności.
-podstawą przeglądu tych struktur są dane ze spisów powszechnych, a w latach bez spisów- dane ustalane na podst. szacunków opartych na danych spisowych
-Struktura ludności według płci ma bezpośredni wpływ na reprodukcje ludności przez odpowiednie kształtowanie się procesu zawierania małżeństw, urodzeń i zgonów
Stosowanymi miernikami pozwalającymi badać strukturę ludności według płci są:
udziały mężczyzn i kobiet w ogólnej liczbie ludności
współczynniki feminizacji, wyrażające stosunek liczby kobiet do liczby mężczyzn
Wf= (k/m)C
3)współczynnik maskulinizacji, wyrażający się stosunek liczby mężczyzn do liczby kobiet
Wm=(m/k)C
w każdej wystarczająco dużej zbiorowości rodzi się co roku więcej chłopców niż dziewczynek (przewaga liczebna chłopców w młodszych grupach wieku)
w PL udział chłopców w ogólnej liczbie urodzeń jest w granicach 0,513 do 0,520, czemu odpowiada współczynnik feminizacji94-92% lub maskulinizacji 106-108%
umieralność kobiet w poszczególnych grupach wiekowych jest mniejsza, więc liczebności się wyrównują, a następnie to kobiety dominują bo faceci padają jak muchy
S. Fogelson komentując dane z lat 1880-1930 pisał, że tylko dane dot. Europy, Ameryki i Australii mogą być uważane za odpowiadające rzeczywistemu przebiegowi zmian struktury ludności według płci. Dla Azji i Afryki odzwierciedlają one w znacznie większym stopniu różnice metod szacunku. W dawniejszych latach tylko Włochy i Bułgaria wykazywały przewagę liczebną mężczyzn nad kobietami. W krajach azjatyckich i afrykańskich częściej występowała dominacja liczebna mężczyzn bo była wysoka umieralność kobiet.
Przykłady:
w 1880r na 1000 mężczyzn
-Świat: 990
-Europa: 1024 kobiet
-Afryka : 968 kobiet
-Azja: 959 kobiet
w 1950 r na 1000 mężczyzn:
-Świat 1004kobiet
-Europa:1144
-Afryka:1028
-Azja: 952
w 2005 r na 1000 mężczyzn:
-Świat 985 kobiet
-Europa:1072
-Afryka:1002kobiet
-Azja:957 kobiet
Kraje o liczebnej przewadze mężczyzn w 1995: Turcja, Albania, Chiny, Indie
Kraje o liczebnej przewadze kobiet w 95: Rosja, Włochy, Polska,Niemcy,Austria,Dania,Kanada
Wojna światowa wywołała gwałtowny wzrost nadwyżki kobiet w krajach, które brały w niej udział, lub przemianę niedoboru w nadwyżkę (Bułgaria), w Syberii przed wojna na 1000mężczyzn przypadało 937 kobiet, po wojnie 1042.
migracje wpływają bardzo na te szacunki- wyjeżdża więcej mężczyzn
PL liczba kobiet na 1000 mężczyzn: 1850r-1073, 1900r-1011, 1946r-1185, 1950r-1198,1980r i 1990r i 2000r-1052
przewaga kobiet prawie zawsze wśród ludności wielkich miast, bo więcej ich tam migruje.
PL-2000r na 100mężczyzn: w Warszawie-117kobiet, w Krakowie- 113 kobiet, we Wrocławiu-113 kobiet, w Szczecinie- 109 kobiet, Łódź -119kobiet
struktura ludności według płci i wieku stanowi podstawę wszelkich analiz demo, wpływa na urodzenia i zgony
w roku 2000r na 100 mężczyzn w wieku 70+ przypadało 181 kobiet!
G. Sundbarg wyodrębnił trzy zasadnicze typy struktur wieku ludności:
-progresywny-społeczeństwo stosunkowo młode, z roku na rok rośnie liczba urodzeń, stały wzrost ludności. Graficzny obraz:piramida wieku o szerokiej podstawie-trójkąt
-zastojowy- roczna liczba urodzeń równa się liczbie zgonów, każdy następny rocznik urodzeń jest liczebnie zbliżony do poprzedniego. Piramida w kształcie dzwonu
-regresywny- malejąca z roku na rok liczba urodzeń, piramida o wąskiej podstawie, grzybek
Graficzny obraz struktury ludności według płci i wieku jest piramida wieku, widać na niej babyboomy i niże,przewagi liczebne kobiet lub mężczyzn w danym wieku
najczęściej stosowaną charakterystyką ogólną populacji jest mediana wieku, obliczana na podstawie wzory interpolacyjnego, który może być stosowany nawet gdy pierwszy i ostatni przedział wieku jest otwarty
mediana wieku ludności w Pl wykazuje stałą tendencję wzrostową. W 1950-25,9lat w 2000-35,4lat
Wyróżniamy trzy etapy analizy zmian struktury wieku ludności:
- analizę zmian struktury wieku dziecięcego
-analizę zmian struktury wieku produkcyjnego lub wieku rozrodczego kobiet (na ogól w 5letnich grupach wieku)
-analizę zmian struktury wieku ludności starszej
Związki istniejące między tymi grupami są badane, na ogół, na podstawie współczynników wyrażających, ile osób w wieku 0-14 lub 65+ (czyli w wieku nieprodukcyjnym) przypada na 100 osób w wieku 15-59 lub 64lat (wiek produkcyjny)
W celu liczbowego wyrażania formalnych proporcji stosuje się współczynnik obciążeń demograficznych
Starzenie się ludności-przyczyny:
-zmniejszająca się liczba urodzeń
-przedłużanie się długości życia
-przesuwanie się przez kolejne grupy wieku ludności, roczników wyżowych i niżowych
Obecnie w Pl udział osób w wieku 60+ jest dwa razy większy niż na początku XX wieku. Obecny udział starszych osób w Pl, Francja osiągnęła już w 1938r, W.Bryt w 1948r. W latach 1995-2000 w tych krajach udział ten zawierał się w granicach 20-22%, a w PL 15%
2000r, na 100 osób w wieku produkcyjnym przypada: na Świecie: 66,6 os w wieku nieprodukcyjnym, w Afryce: 91 osób, w Azji 64, Ameryka Pln 60,4, Europa: 60,6
Stan cywilny: wolny, małżeński, wdowi, rozwiedziony, separowany
W różnych krajach jest różny minimalny wiek wymagany do zawarcia małżeństwa, np. (stan prawny na 1990r): Chiny k:20 m:22, Turcja k:15 m:17 (bez zgody rodziców,) za zgoda: k:14 m:15, Polska 18 (za zgoda k:16 m:18)
W PL po II wś powstały USC i prawnie uznanymi małżeństwami były tylko te tam zawarte.
W 1958 ustawa zabroniła udzielania ślubów wyznaniowych bez uprzedniego ślubu w USC.
1993 Konkordat- małżeństwa konkordatowe.
1995 rok:
-zarówno wśród m i k odsetek osób w stanie małżeńskim do pewnego wieku stale wzrasta (kobiet do granicy 35-39lat, mężczyzn:50-59lat), a następnie systematycznie maleje
-we wszystkich grupach wieku, począwszy od grupy 40-49lat, odsetek żonatych mężczyzn jest wyższy niż zamężnych kobiet
1