GÓRNICZA IZBA PRZEMYSŁOWO-HANDLOWA

Nr 3-4 (93-94) Marzec - Kwiecień 2003r.

Biuletyn Górniczy

Ropa naftowa i gaz ziemny

Nie zagrożą węglowi?

Aktualna sytuacja na światowym rynku ropy naftowej i gazu ziemnego jest bardzo skomplikowana. Zapoczątkowane procesy, których celem jest dalekosiężna reorientacja w zakresie miejsc pozyskiwania tych surowców, zakończą się w kolejnych latach bieżącej dekady. Wiele projektów znajduje się jeszcze w fazie analiz i projektowania.
Ropa naftowa jest w dalszym ciągu najważniejszym nośnikiem energii. Produkty naftowe są dotąd nie do zastąpienia, szczególnie w postaci paliw silnikowych; w procesach wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej ich znaczenie stale maleje. W roku 2001 odnotowano dwa charakterystyczne zjawiska: światowe zasoby ropy naftowej wzrosły o 0,4 proc. do wielkości 140. 134 mln ton, wydobycie zaś zmalało o 4,9 proc. do poziomu 3.413 mln ton. Pozorny paradoks: wzrost zasobów, mimo systematycznie prowadzonej eksploatacji, tłumaczy definicja zasobów (rezerw) geologicznych, określająca tym mianem część rozpoznanych zasobów geologicznych, których eksploatacja opłacalna jest przy zastosowaniu aktualnie znanych technologii. Sposoby rozpoznawania złóż oraz pozyskiwania ropy naftowej i gazu ziemnego są systematycznie doskonalone, zaś rosnące ceny tych surowców pociągają za sobą podwyższenie pułapu kosztów granicznych wyznaczających kryterium efektywności produkcji w danym regionie. Stosując wspomnianą definicję wzrost zasobów odnotowano w Ameryce Północnej i Południowej, na Bliskim Wschodzie oraz w Afryce (szczególnie - o 2,5 proc. - u wybrzeży Nigerii). Zasoby krajów europejskich zmalały natomiast o 2,8 proc..
Światowe zasoby oraz wydobycie ropy naftowej w latach 1980 - 2001 zestawiono w tabeli 1. Statystyczny wskaźnik wystarczalności zasobów - iloraz tychże oraz produkcji rocznej - w okresie objętym analizą - oscyluje wokół 40 lat.
Dane dotyczące zasobów, produkcji i zużycia ropy naftowej, łącznie z prezentacją dziesiątki przodujących państw określonego zakresu za rok 2001, podano w tabeli 2.
W grupie państw o najwyższym poziomie produkcji znaczące przyrosty w stosunku do wykonania roku poprzedniego odnotowano jedynie w Rosji +28,4 mln ton. Poza "dziesiątką" oraz krajami OPEC większe rozmiary produkcji ropy wykazują: Brazylia - 67,5 mln ton (+4,0 mln ton w stosunku do wykonania w 2000 roku), Argentyna - 41,3 mln ton (+0,3 mln ton), Kazachstan - 40,0 mln ton (+4,7 mln). Spadki produkcji odnotowano natomiast w szeregu państwach, szczególnie w grupie OPEC; w Wielkiej Brytanii wydobycie ropy obniżyło się o 12,6 mln ton, w Norwegii o 4,0 mln ton; w Danii zmalało z 17,8 do 16,5 mln ton, w Rumunii z 6,3 do 6,2 mln ton.
Konsumpcja ropy naftowej w okresie ostatnich lat jest stosunkowo stabilna; zmiany w sferze zużycia zależą od wielu czynników. Na przykład pozytywny rozwój gospodarczy pociąga za sobą wzrost zapotrzebowania na produkty naftowe, przy czym przyrosty zużycia tłumione są rosnącą efektywnością w zakresie ich stosowania. Typowym objawem jest produkcja samochodów o malejących wskaźnikach zużycia paliwa. Ponadto w krajach wysoko uprzemysłowionych rośnie - kosztem oleju opałowego - liczba mieszkań z ogrzewaniem gazowym.
Moce produkcyjne rafinerii ropy naftowej kształtują się w skali globalnej na poziomie 4060 mln ton, co przewyższa aktualny poziom zużycia o ponad 600 mln ton. Przyrosty mocy odnotowano w Chińskiej Republice Ludowej oraz w Zjednoczonych Emiratach Arabskich, gdzie uruchomiono nową instalację o wydajności 4,0 mln ton/rok.
Ropa naftowa, surowiec o dotąd nie podważonym znaczeniu strategicznym, była - i jest w dalszym ciągu przedmiotem konfrontacji o charakterze politycznym, względnie ekonomicznym. Znane z przeszłości kryzysy naftowe wywołały reakcje obronne w grupie znaczących odbiorców. Powołana w 1974 roku Międzynarodowa Agencja Energii (IEA), grupująca importerów ropy naftowej, specjalizuje się miedzy innymi w problematyce zarządzania kryzysami naftowymi, konkretnie zapobiega skutkom perturbacji zaopatrzeniowych. Utrzymywanie 90-dniowych zapasów ropy i zróżnicowanie źródeł pozyskiwania ropy, to elementarne metody zapobiegania powstawaniu niedoborów o rozmiarach szkodzących funkcjonowaniu gospodarki w krajach członkowskich.
Dążenie do uwolnienia się od "dyktatu" OPEC jest charakterystyczne dla sposobu postępowania krajów Unii Europejskiej. Zmiany w strukturze źródeł zaopatrzenia ilustruje tabela nr4. Charakterystyczny jest rosnący udział dostaw z Rosji. Eksperci są zgodni, iż kraj ten przejmie pozycje Arabii Saudyjskiej w globalnym handlu ropą naftową i stanie się znaczącym dostawcą ropy naftowej do USA. W tym celu budowany jest rurociąg o długości 2500 km do Murmańska nad Morzem Berentsa. Z tego miejsca tankowce o największych ładownościach przewozić będą ropę - począwszy od 2007 roku - do portów Ameryki Północnej. Jest to droga krótsza od szlaku łączącego Zatokę Perską z USA. Bliskie ostatecznych rozstrzygnięć są kontrowersje związane z eksploatacją i transportem ropy z regionów wokół Morza Kaspijskiego. Rosja uruchomiła nowy terminal załadowczy nad Morzem Czarnym. Konkurencyjną nitkę stanowić ma rurociąg łączący rejon Baku, poprzez Gruzję, z tureckim portem Ceyhan*. Budowę tego rurociągu o długości 1700 km zapoczątkowano pod koniec ubiegłego roku. Zakończenie tej inwestycji o wartości 3 mld UDS zaplanowano na rok 2005. Ostatnie wiercenia, a także wielkości produkcji - 16,0 mln ton w 2001 roku - nie potwierdzają dotąd optymistycznych prognoz odnośnie naftowego bogactwa Azerbejdżanu. Na import ropy z obszaru Morza Kaspijskiego liczy również Chińska Republika Ludowa. Rejon Zatoki Perskiej przechodzi kolejną fazę destabilizacji politycznej, co na światowym rynku ropy uwidacznia się w postaci drastycznej podwyżki cen. Wydobycie Iraku ograniczone było do wielkości zapewniających utrzymanie ludności na określonym poziomie egzystencji; limity produkcyjne lat 1998-2001 nie są jednak znacząco niższe od średniej okresu 1985-1990. Instalacje produkcyjne w tym kraju wymagają - po latach obowiązujących sankcji - stosownych modernizacji; dla podtrzymania poziomu produkcji konieczne są inwestycje w zakresie udostępniania nowych złóż.
Problemy występują również w Wenezueli, gdzie ostatnie strajki doprowadziły do sparaliżowania wydobycia ropy oraz w Nigerii, kraju o nasilających się konfliktach na tle etniczno-religijnym. W opisanej sytuacji narastających problemów po stronie podaży ropy, szczególnie w aspekcie zapotrzebowania największych importerów, szczególnego znaczenia nabierają odkrycia nowych złóż, na przykład w Angoli, względnie podjęcia na dużą skalę produkcji ropy naftowej na bazie piasków bitumicznych w kanadyjskiej prowincji Alberta.
Gaz ziemny jest surowcem energetycznym o najwyższych wskaźnikach wzrostu w zakresie wydobycia i zużycia. Charakterystyczne wskaźniki dotyczące zasobów, producentów oraz zużycia podano w tabelach 1 i 3. Orientacyjny wskaźnik wystarczalności zasobów niezmiennie kształtuje się na poziomie około 60 lat. Wielkość zasobów kwalifikujących się do ekonomicznej eksploatacji wzrosła szczególnie na Bliskim Wschodzie; aktualna ich wielkość - 55881 mld m3 - przewyższa zasoby Rosji. Lokalizacja zasobów jest korzystniejsza niż w przypadku ropy naftowej, szczególnie dla odbiorców europejskich.
W krajach Unii Europejskiej udział gazu ziemnego w bilansach energetyczno-paliwowych rośnie z malejącą dynamiką. Wynik za 2001 rok - 24,2 proc. - nie dorównał nawet wykonaniu roku poprzedniego.
W grupie producentów europejskich, poza Wielką Brytanią, Holandią i Norwegią, znaczące wyniki uzyskują: Niemcy - 17,1 mld m3 w roku 2001; Włochy - 17,0 mld m3; pozostali - 39,1 mld m3. Dystrybutorzy i odbiorcy gazu dążą do zabezpieczenia niezawodności dostaw poprzez zróżnicowanie źródeł zaopatrzenia. Aktualna struktura dostawców gazu ziemnego na rynki Unii przedstawia się następująco: Rosja - 31,2 proc., Norwegia - 22,4 proc., Algieria - 22,2 proc., Holandia - 16,2 proc., pozostali - 8,0 proc.
Rosja dostarcza gaz ziemny do Niemiec, Włoch, Francji, Austrii, Finlandii oraz Grecji. Sieć rurociągów łączy złoża zachodniosyberyjskie z systemem będącym w dyspozycji europejskich koncernów gazowych. Dostawy realizowane są na podstawie umów obejmujących okres do 2030 roku. W ramach pertraktacji na temat dostaw z każdego regionu dochodzi do "wypośrodkowania" interesów stron partycypujących w określonym przedsięwzięciu. Producentom z reguły zależy na dostawach stabilnych, gwarantujących zwrot poniesionych nakładów inwestycyjnych; odbiorcy preferują natomiast dostawy o wielkościach zbliżonych do popytu w danym czasie, przy cenach zapewniających określony poziom rentowności. Rozwiązania kompromisowe ułatwiają wielorakie powiązania kapitałowe (na przykład niemiecki Ruhrgas jest właścicielem udziałów Gasprom-u) oraz magazyny gazu o stosownej pojemności.
Norwegia dostarcza gaz ziemny m.in. do Niemiec, Francji, Belgii oraz Holandii. Zasoby szacowane na 3300 mld m3 występują wyłącznie pod dnem Morza Północnego. Wydobycie gazu będzie systematycznie narastało. Do grona potencjalnych odbiorców zalicza się kraje Europy Środkowej. Celem importerów niemieckich jest zrównoważenie dostaw norweskich z rosyjskimi.
Algieria zaopatruje Włochy, Hiszpanię, Francję, Belgię i Portugalię. Rurociągi łączą ten kraj z Włochami - poprzez Tunezje - oraz z Hiszpania, przez Gibraltar. Dodatkowe ilości gazu transportuje się drogą morską w postaci skroplonej.
Zasoby Holandii szacowane są na 1565 mld m3, brytyjskie na 670 mld m3.
W podsumowaniu stwierdzić można, iż potencjał gazu ziemnego zabezpiecza potrzeby ludzkości do końca XXI wieku. Z punktu widzenia dostępu do złóż, sytuacja Europy jest korzystniejsza od Ameryki Północnej względnie Japonii. Istniejąca infrastruktura zapewnia niezawodność dostaw liczoną w dziesięcioleciach. Gaz ziemny jest surowcem, którego zakres wykorzystywania będzie sukcesywnie rozszerzany; postrzegany jest w kategoriach pomostu do technologii bazujących na stosowaniu wodoru.
Międzynarodowa Agencja Energii w swej prognozie z 2002 roku zakłada wzrost udziału gazu ziemnego w globalnym zużyciu nośników energii pierwotnej z 21,8 proc. z 2001 roku do 24,9 proc. w roku 2020; w krajach Unii Europejskiej zużycie zwiększyć się ma odpowiednio z 24,0 proc. do 26,7 proc. Wzrost znaczenia gazu ziemnego nie jest zagrożeniem dla istotnej pozycji węgla w przyszłościowych strukturach zużycia energii w skali światowej.

Tabela 1. Zasoby oraz wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego na świecie w latach 1980-2001.

Rok	Ropa naftowa mln ton		Gaz ziemny mld m^3
		Zasoby	Wydobycie	Zasoby	Wydobycie
1980	88 352	3 059,0	88 090	1 531,0
1985	95 510	2 721,9	104 809	1 747,0
1990	135 734	3 164,3	119 328	2 057,1
1995	136 890	3 269,3	139 609	2 209,2
1999	138 044	3 452,1	145 627	2 402,3
2000	139 626	3 589,8	149 401	2 443,4
2001	140 134	3 413,6	154 248	2 464,0

Źródło: Przy opracowaniu tabeli 1,2 i 3 korzystano z danych ExxonMobil Central Europe GmbH (opublikowanych w periodyku "Bergbau" Nr 2/03, str. 53-56) oraz informacji Oil and Gas Journal, 2001.

 

Tabela 2. Zasoby, wydobycie i zużycie ropy naftowej na świecie w 2001 roku (mln ton)

Zasoby		Wydobycie		Zużycie
	mln ton		mln ton		mln ton
Świat	140 134	Świat	3 413,6	Świat	3 493,5
W tym:		w tym:		w tym:
1. Arabia Saudyjska	35 403	1. Arabia Saudyjska	378,7	1. USA	894,9
2. Irak	15 095	2. USA	352,9	2. Japonia	249,1
3. Kuwejt	13 024	3. Rosja	351,7	3. Chiny	223,5
4. Zjedn. Emiraty	12 851	4. Meksyk	176,5	4. Niemcy	131,3
5. Iran	12 263	5. Chiny	165,2	5. Rosja	126,0
6. Wenezuela	10 865	6. Iran	159,1	6. Brazylia	98,7
7. Rosja	6 609	7. Wenezuela	156,9	7. Indie	98,0
8. Libia	3 888	8. Norwegia	153,5	8. Korea Południowa	97,9
9. Meksyk	3 665	9. Kanada	126,5	9. Francja	96,3
10. Chiny	3 288	10. Wielka Brytania	113,6	10. Kanada	91,4
Razem	116 951	Razem	2 134,6	Razem	2 107,1

Kraje zgrupowane w OPEC podkreślono, np. Kuwejt. Do OPEC, należą: Arabia saudyjska, Iran, Irak, Kuwejt, Wenezuela, Katar, Libia, Indonezja, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Algieria, Nigeria, Ekwador i Gabon (według kolejności przystępowania).

 

Tabela 3. Zasoby, wydobycie i zużycie gazu ziemnego na świecie w 2001 roku (mld m³)

Zasoby		Wydobycie		Zużycie
	mld m^3		mld m^3		Mld m^3
Świat	154 248	Świat	2 464,0	Świat	2 509,5
W tym:		w tym:		w tym:
1. Rosja	47 544	1. Rosja	581,0	1. USA	652,3
2. Iran	22 988	2. USA	548,5	2. Rosja	400,0
3. Katar	14 392	3. Kanada	184,0	3. Wielka Brytania	104,9
4. Arabia Saud.	6 198	4. Wielka Brytania	115,6	4. Niemcy	98,4
5. Zjedn. Emiraty.	6 002	5. Algieria	84,0	5. Kanada	90,8
6. USA	5 021	6. Holandia	75,9	6. Japonia	82,2
7. Algieria	4 520	7. Indonezja	68,0	7. Ukraina	81,0
8. Wenezuela	4 177	8. Iran	56,0	8. Włochy	71,0
9. Nigeria	3 509	9. Uzbekistan	56,0	9. Iran	57,0
10.Irak	3 107	10.Norwegia	51,8	10.Holandia	51,3
Razem	117 458	Razem	1 820,8	Razem	1 688,9

Tabela 4. Dostawcy ropy naftowej na rynek Unii Europejskiej

Dostawcy	Import w latach
		1997		1999		2000		2001
		mln ton	proc.	mln ton	proc.	mln ton	proc.	mln ton	proc.
W. Brytania	49,8	8,9	49,5	9,0	45,1	8,0	52,2	9,2
Pozostałe kraje UE	13,5	2,4	15,4	2,8	19,0	3,4	15,2	2,7
Norwegia	115,7	20,7	108,8	19,9	114,8	20,3	104,6	18,4
Kraje OPEC	265,7	47,6	242,3	44,2	242,3	42,8	219,7	38,6
Rosja	72,9	13,1	87,3	15,9	96,2	16,9	113,0	19,9
Pozostali	40,6	7,3	44,7	8,2	48,7	8,6	63,5	11,2
Razem	558,3	100	548,1	100	566,1	100	568,4	100

Źródło: Statistik der Kohlenwirtschaft: Zahlen zur Kohlenwirtschaft, Essen, czerwiec 2002

Opracował: Gerard Fabian

---