NIEPOWODZENIA SZKOLNE

ICH PRZYCZYNY

SKUTKI I ZAPOBIEGANIE

Mówiąc o niepowodzeniach szkolnych lub niepowodzeniach dzieci i młodzieży w nauce szkolnej, będziemy mieli na myśli sytuacje, w których występują wyraźne rozbieżności między wymaganiami wychowawczymi i dydaktycznymi szkoły a zachowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania. Zakładamy przy tym, że wymagania szkoły są zgodne z uznawanymi przez społeczeństwo celami wychowania oraz adekwatne w stosunku do obowiązujących programów.

Niepowodzenia szkolne dzielimy na jawne i ukryte. Niepowodzenia ukryte występują wówczas, gdy nie dostrzegamy braków w wiadomościach, umiejętnościach lub nawykach uczniów, mimo że braki tego rodzaju — z punktu widzenia celów oraz programu nauczania — rzeczywiście istnieją

Niepowodzenia ukryte prowadzą zazwyczaj do niepowodzeń jawnych. Z tym rodzajem niepowodzeń szkolnych mamy z kolei do czynienia, gdy nauczyciel stwierdza określone braki w opanowywanej przez ucznia wiedzy i w rezultacie ocenia wyniki jego pracy jako ,,niedostateczne”.

NIEPOWODZENIA SZKOLNE

niepowodzenia wychowawcze niepowodzenia dydaktyczne

ukryte jawne

przejściowe względnie trwałe

drugoroczność odsiew

PRZYCZYNY NIEPOWODZEŃ SZKOLNYCH

Przyczyny niepowodzeń szkolnych są na ogół wielorakie i złożone. Należą do nich czynniki względnie zależne od dzieci i młodzieży np.:

- niechętny stosunek do nauki,

- nieodpowiednie zachowanie się w szkole,

- lenistwo itp,

Jak również czynniki od uczniów względnie niezależne np.:

- zła atmosfera wychowawcza w rodzinie,

- długotrwała choroba,

- różnorakie niedostatki w dydaktyczno-wychowawczej pracy szkoły itd.

Możemy wyróżnić zasadniczo trzy przyczyny niepowodzeń uczniów w nauce szkolnej:

• złe warunki społeczno-ekonomiczne życia dzieci i młodzieży;

• biopsychiczne „wyposażenia” uczniów;

• niedoskonałość pracy szkoły.

PRZYCZYNY SPOŁECZNO - EKONOMICZNE

Roger Gal wyróżnił dwie zasadnicze grupy przyczyn niepowodzeń szkolnych: ogólne oraz społeczne, związane ze środowiskiem uczniów. Przyczyny ogólne dotyczą nauczyciela oraz warunków, środków i metod jego pracy dydaktyczno-wychowawczej. Wśród przyczyn wynikających ze środowiska społecznego uczniów Gal na pierwszym miejscu wymienia sytuację ekonomiczną niektórych grup ludności. Z przeprowadzonej przez niego analizy statystycznej wynika, że dzieci ze środowiska robotniczego i chłopskiego, mające trudne warunki materialne, wykazują najwyższą średnią opóźnienia w nauce szkolnej, tzn. uzyskują stosunkowo najsłabsze wyniki nauczania. Ponadto, szkodliwy wpływ na te wyniki wywiera niekorzystna sytuacja rodzinna, a więc brak odpowiedniej opieki, nadmierne obciążanie dzieci pracą domową itd. Sytuacje tego rodzaju, podobnie zresztą jak niezadowalający stan zdrowia ucznia, są często wynikiem złych warunków materialnych jego rodziców.

PRZYCZYNY BIOPSYCHICZNE

Poza uwarunkowaniami społeczno-ekonomicznymi na postępy uczniów w nauce wpływa także zależność między poziomem rozwoju umysłowego dzieci a ich powodzeniem czy też niepowodzeniem w szkole.

Większość badaczy widzi główne przyczyny niepowodzeń w samych uczniach. Mają one tkwić w różnicach między ich zdolnościami i uzdolnieniami. Według nich, różnice te powodują, iż praca szkoły, obliczona na uczniów o przeciętnych zdolnościach, niekorzystnie odbija się na uczniach wybitnie zdolnych, jak też na uczniach niezdolnych i leniwych, przyczyniając się do występowania różnego rodzaju niepowodzeń.

Wielu badaczy zwracało i nadal zwraca uwagę na doniosły wpływ na postępy uczniów w nauce pewnych cech charakteru oraz czynników o zabarwieniu emocjonalnym, takich jak pochwały i nagany.

Również nadmierne obciążanie uczniów różnorakimi obowiązkami i pracami, jest bardzo częstą przyczyną niepowodzeń szkolnych. Także źródłem braku postępów w nauce są występujące u dzieci zaburzenia nerwicowe, które stają się ostatnio w wielu krajach zjawiskiem masowym.

Ponadto istotną przyczynę niepowodzeń szkolnych stanowią zaburzenia i braki w funkcjonowaniu procesów poznawczych u dzieci i młodzieży. Do najbardziej typowych braków tego rodzaju zalicza się na ogół:

- brak motywów uczenia się,

- powolne tempo myślenia,

- skłonność do powierzchownego uogólniania,

- niestałość uwagi wskutek nadmiernej pobudliwości psychoruchowej lub przeżywania stanów depresyjno-lękowych,

- szybkie męczenie się wykonywaną pracą itd.

Zwraca uwagę fakt, że wszyscy badacze zgodni są na ogół co do tego, iż zadatki wrodzone — a więc zarówno zdolności, jak i cechy charakteru — decydują w pewnym stopniu o szkolnych losach uczniów, ale bardziej istotną rolę odgrywają tu inne przyczyny natury psychologicznej, zależne od pracy samej szkoły.

 

PRZYCZYNY DYDAKTYCZNE

Czynnikiem decydującym o szkolnych losach uczniów jest — według opinii większości pedagogów współczesnych — praca dydaktyczno-wychowawcza, świadomy i celowy wysiłek pedagogiczny.

Jedną z podstawowych przyczyn dydaktycznych zjawiska niepowodzeń szkolnych jest niewątpliwie nazbyt sztywny system nauczania. System ten utrudnia indywidualizowanie pracy dydaktyczno-wychowawczej oraz niedostateczna pod względem dydaktycznym praca nauczycieli oraz różnorodne braki tkwiące w takich „narzędziach” tej pracy, jak podręczniki, pomoce dydaktyczne, itd..

Tylko racjonalne łączenie w nauczaniu teorii z praktyką może zapewnić szkole pomyślne wyniki pracy dydaktyczno-wychowawczej. Łączenie teorii z praktyką oznacza przy tym wiązanie „poznania bezpośredniego (praktyka) z poznaniem pośrednim (teoria) oraz łączenie zdobywania wiadomości z posługiwaniem się nimi w działaniu...”.

Do zespołu czynników dydaktycznych należą m.in.:

- różnorakie braki istniejącego systemu szkolnego,

- nieprzystosowanie programów nauczania do możliwości intelektualnych oraz społecznie uwarunkowanych zainteresowań i potrzeb dzieci i młodzieży;

- brak podręczników szkolnych lub ich nieodpowiedni poziom pod względem merytorycznym i metodycznym;

- niedostateczne wyposażenie szkół i pracowni przedmiotowych w niezbędny sprzęt i pomoce naukowe;

-trudne warunki organizacyjne pracy szkół, a przede wszystkim dwuzmianowość i trójzmianowość nauczania, nadmierna liczba uczniów w klasach, nieracjonalna organizacja zajęć szkolnych itd.;

- różnorakie niedociągnięcia w dziedzinie systemu kształcenia i doskonalenia nauczycieli.

- błędy oraz usterki metodyczne i wychowawcze, wynikające z niedostatecznej znajomości uczniów;

- błędy oraz usterki metodyczne i wychowawcze, wynikające z braku dostatecznej opieki nad uczniami opóźnionymi w nauce;

- nieprzygotowanie się do lekcji, zaniedbywanie samokształcenia i podnoszenia kwalifikacji itd.

SKUTKI NIEPOWODZEŃ SZKOLNYCH

Skutki niepowodzeń szkolnych bywają przejściowe i trwałe i powodują, że potęgują się zaburzenia rozwoju, które były ich przyczyną. Często zaczynają pojawiać się też zaburzenia, które wcześniej nie istniały. Systematycznie pogarsza się też ogólna sprawność umysłowa i obniża zainteresowanie nauką co skutkuje pogorszeniem wyników (ocen), a to drugorocznością bądź nawet przerwaniem szkolenia. Obniża się ogólna odporność nerwowa ucznia i jego tolerancja na stres. Narastają konflikty emocjonalno- uczuciowe w środowisku domowym ucznia, a dzieci źle czują się także w szkole: nie mają przyjaciół, nie lubią niektórych nauczycieli, nie potrafią dostosować się do rygorów szkolnych.

FORMY POMOCY

Do podstawowych sposobów zapobiegania niepowodzeniom należą:

- czynności zapobiegające tworzeniu się luk i zaległości (odpowiednie nauczanie, praca na lekcji, właściwy dobór form i metod pracy);

- wczesne wykrywanie zaległości (obserwacja i poznanie ucznia)

- likwidowanie istniejących zaległości w nauce (indywidualna praca z uczniem, zajęcia wyrównawcze).

Uczniowie z trudnościami powinni być otoczeni szczególną opieką. Dużą rolę, obok szkoły, odgrywa w tym procesie także rodzina. Rodzice muszą pamiętać, by otaczać dziecko opieką, dbać o jego prawidłowy rozwój, stawiać wymagania odpowiednie do jego możliwości, pomagać, ale nie wyręczać go w odrabianiu lekcji, utrzymywać stały kontakt z wychowawcą i szkołą.

Nauczyciel winien prowadzić indywidualne rozmowy z uczniami i ich rodzicami, wywiady środowiskowe, nieustanne obserwacje uczniów. Wszystkie te zabiegi są podstawą diagnozy pedagogicznej.

Istotną rolę w walce z niepowodzeniami szkolnymi odgrywa również osoba pedagoga szkolnego, który bada prawidłowość wpływu procesu uczenia się oraz nauczania na rozwój ucznia. Ponadto troszczy się by każde dziecko miało zapewnione równe szanse w trakcie nauki szkolnej. Bada wskazane przez nauczyciela dzieci i współpracuje z poradnią pedagogiczno-psychologiczną.

Ważną rolę odgrywają tu również zajęcia dydaktyczna-wyrównawcze. Można podzielić je na dwie formy organizacyjne. Wyróżniamy bowiem pracę korekcyjno-kompensacyjną i pracę wyrównawczą. Pierwsza z nich zmierza do wyeliminowania zaburzeń (deficytów) rozwojowych. Praca wyrównawcza natomiast ma na celu zlikwidowanie braków w wiadomościach, wynikających z przyczyn środowiskowych (niezwiązanych z rozwojem) oraz pedagogicznych. Uczeń uczestniczy w nich aż do momentu nadrobienia zaległego materiału.

Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne prowadzone są przez specjalistę - reedukatora, a zajęcia wyrównawcze prowadzi nauczyciel - wychowawca. Metody pracy należy dobierać do wieku oraz problemów jakie pojawiają się u uczniów podczas nauki. Winny one jak najbardziej zainteresować dziecko lekcją i przyczyniać się do eliminowania pojawiających się

Trudności. Niezbędne są również zachęty oraz pochwały, które umacniają wiarę w swoje umiejętności i możliwości. Stosowane publicznie zaspokajają potrzebę uznania społecznego i polepszają pozycję społeczna takiego ucznia w zespole klasowym. Niewskazane jest by pracy czy odpowiedzi ucznia towarzyszyła atmosfera zdenerwowania i niepokoju.

Bibliografia

1. Dobrosielska A., Przyczyny niepowodzeń szkolnych - referat szkoleniowy na

posiedzenie Rady Pedagogicznej, www.plock.edu.pl

2. Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki ogólnej, PWN, Warszawa 1996 r.

3. Kupisiewicz Cz., Niepowodzenia dydaktyczne, Warszawa 1965 r.

4. Lech K., Rozwijanie myślenia uczniów przez łączenie teorii z praktyką w nauczaniu Warszawa 1960 r.

Cz. Kupisiewicz Podstawy dydaktyki ogólnej Warszawa 1996 r.

Tamże

Cz. Kupisiewicz Podstawy dydaktyki ogólnej Warszawa 1996 r.

Cz. Kupisiewicz Podstawy dydaktyki ogólnej Warszawa 1996 r

K. Lech Rozwijanie myślenia uczniów przez łączenie teorii z praktyką w nauczani. Warszawa 1960 r.

Cz. Kupisiewicz Niepowodzenia dydaktyczne Warszawa 1965 r.

---