Dysleksja, dysortografia, dysgrafia

Dysleksja - specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu; obniżenie zdolności do czytania i ortografii; dziedziczona obniżona zdolność do czytania i pisania. Jej źródeł można upatrywać w przebiegu ciąży (papierosy, alkohol, narkotyki), urazach około płodowych oraz w dziedziczeniu. Mają one wpływ na powstanie wewnętrznych mikrouszkodzeń mózgu. Do zewnętrznych źródeł dysleksji możemy zaliczyć: rodzinę, środowisko, zły system nauczania i nauki, błędy wychowawcze, chodziki itp.

Dysgrafia - obniżony poziom graficzny pisma, który jest zjawiskiem patologicznym. Utrzymuje się zazwyczaj długo i nie ustępuje ani przez stereotypowe działania, ani przez perswazję i zalecenia. Wymaga stosowania odpowiednich indywidualnych form pomocy obejmującej sprawność manualno - wzrokową, kierunkowo - przestrzenną oraz lateralizację dziecka.

Pismo dysgraficzne charakteryzuje się:

• nieadekwatną strukturą litery: brak niektórych elementów, deformacja litery

• zmiennym kierunkiem pisma: różne położenie liter w wyrazie, wyrazów w zdaniu

• niewłaściwym zagęszczeniem liter w wyrazie: różnym odstępem miedzy literami i wyrazami

• zachowaniem proporcji liter: różnymi wielkościami liter w wyrazie, wyrazów w zdaniu

• dowolnym sposobem łączenia liter: łączeniem na różnym poziomie, brakiem połączeń międzyliterowych

• skreślaniem, poprawianiem liter

Dysortografia - niemożność opanowania w określonym czasie umiejętności ortograficznego pisma i podobnie jak dysleksja jest zjawiskiem patologicznym. Skuteczny jest tutaj program, który uwzględnia rozwój percepcji i pamięci wzrokowo - manualnej.

Afazja -zaburzenia występujące u dorosłych, którzy opanowali umiejętność czytania.

Hiperleksja - wyjątkowa zdolność do opanowania czytania. Wczesne zainteresowanie czytaniem znacznie wyprzedza inne zainteresowania. Dzieci te sprawiają wrażenie genialnych jednostronnych encefalopatów. Wyróżniamy dwa typy:

1. występujące w wyniku harmonijnego rozwoju przeważającej większości znacznych funkcji psychicznych

2. objawia się nieharmonijnym rozwojem psychicznym

Definicje czytania:

Czytanie jako proces - to złożona czynność, która angażuje wiele funkcji psychomotorycznych, wieloetapowa, rozłożona w czasie.

Wg A. Brzezińskiej:

• pierwszą grupę definicji czytania cechuje charakter lingwistyczny (poziom techniczny)

• drugą - charakter poznawczo - psychologiczny (rozumienie czytanego tekstu)

• trzecią - charakter strukturalny, który szczególnie eksponuje polifunkcjonalne (wielofunkcyjne) właściwości czytania.

Wg H. Mystkowskiej - czytanie jest procesem sensoryczno - motorycznym. Intelektualnym, emocjonalnym i wychowawczym.

Wg J. Malendowicza - złożony i dynamiczny proces, w którym występują zjawiska fizyczne, fizjologiczne i psychologiczne.

Wg M. Tyszkowej - to skomplikowany proces angażujący w wieloraki sposób różnorodne czynności dziecka:

• sensoryczne (wzrokowe, słuchowe, kinestetyczne)

• ruchowe (artykulacyjne i manualne)

• poznawcze (pamięciowe, spostrzeżeniowe itp.)

• umysłowe.

Wyróżniamy cztery poziomy czytania:

1. techniczny - technika czytania i pisania, kojarzenie grafemów z fonemami i odwrotnie

2. semantyczny - czytanie ze zrozumieniem, rozumienie treści zawartej w tekście

3. krytyczno - twórczy - refleksyjna i krytyczna ocena odczytywanych treści

4. twórczy, kreatywny

Sfery czytania wg A. Brzezińskiej:

1. sfera funkcji psychomotorycznych - sprawność analizatorów wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno - ruchowego; sprawność aparatu artykulacyjnego oraz sprawność manualna.

2. sfera procesów emocjonalno - motywacyjnych - warunkują one postawę dziecka wobec konieczności opanowania tych umiejętności.

Pisanie - to złożony proces, w którym można wyróżnić trzy podstawowe elementy:

• psychologiczny - dotyczy analizy i syntezy dźwiękowej, wzrokowej i słuchowej

• fizjologiczny - to skomplikowane pobudzenia nerwowe, ich integracja w korze mózgowej i aparacie ruchowym ręki

• motoryczny - skoordynowane ruchy manualne

Wg T. Wróbla - pisanie jest pewną całością psychomotoryczną, obejmującą słuchowe wydzielanie głoski, znalezienie jej odpowiednika literowego, zapamiętanie litery oraz kolejne rozmieszczenie liter w wyrazie, napisanie litery lub wyrazu.

Historia dysleksji

Problemem dysleksji zainteresowali się lekarze (okuliści i lekarze szkolni), a wśród nich A. Kussmaul (1877r), Berkhan (1885r.), J. Hinsheliwood (1895r.) i W.P.Morgan (1896r.).

R. Berlin (1887r.) po raz pierwszy użył terminu „dysleksja” - „szczególny rodzaj ślepoty słownej”.

W.P. Morgan (okulista) jako pierwszy opisał specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u 14 - letniego ucznia o normalnym rozwoju intelektualnym. Określił tę formę zaburzenia jako „wrodzoną ślepotę słowną”.

Z czasem dysleksja stała się problemem interdyscyplinarnym i międzynarodowym. W Polsce pierwsze prace powstały w okresie międzywojennym. Rozwój nastąpił po II wojnie światowej z początkiem lat 60.: Zakład Higieny i Psychiatrii Dziecięcej PAN i Katedra Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Obecnie duże osiągnięcia ma Uniwersytet Gdański (M. Bogdanowicz, H. Jaklewicz).

Przyczyny dysleksji

I. Szkoły etiologiczne

1. Kierunek pierwszy łączył występowanie dysleksji z czynnikiem dziedzicznym. J. Hinshelwood wiązał ograniczone predyspozycje psychiczne do nauki czytania („wrodzona ślepota słowna”) z niedostatecznym rozwojem „ośrodka czytania” zgodnie z wąsko lokalizacyjną koncepcją funkcjonowania mózgu.

2. Patogenne czynniki zaistnienia dysleksji w mikrouszkodzeniach OUN, nabytych w różnych okresach rozwojowych, zwłaszcza w okresie okołopłodowym. Badania M. Monroe (1935r.) wykazały wpływ drobnych mikrouszkodzeń mózgowych na mikrozaburzenia motoryki spostrzegania, uwagi, prawidłowej dynamiki procesów i funkcji psychicznych potrzeb w nauce czytania.

3. Zaburzenia procesu lateralizacji (S.T. Orton). Badacze starali się określić rolę konfliktu, dominację półkul w powstawaniu dysleksji:

• konflikt dominacji jest szczególnie silnie zaznaczony u dzieci ze słabą lateralizacją lub całkowitym brakiem przewagi stronnej, lub

• konflikt polega na lateralizacji skrzyżowanej w zakresie oka i ręki, lub

• przymuszanie dziecka leworęcznego do wykonywania różnych czynności prawą ręką, co powoduje konflikt dominacji jako konsekwencje tego „przećwiczenia”.

Obecnie przeważa pogląd, że zaburzenia procesu lateralizacji odgrywa wprawdzie pewną rolę w powstawaniu dysleksji, nie należy jednak przeceniać roli tych zaburzeń, ani też traktować ich jako zjawiska stałego i niezmiennego.

4. W koncepcji etiologicznej upatruje się przyczyn dysleksji w zaburzeniach sfery emocjonalnej. Jednak wg A. Ajuriaquerra (1970r.) zaburzenia emocjonalne mogą stanowić konsekwencje nieprzezwyciężonych trudności w nauce czytania i pisania.

5. Brak opanowania podstawowych, elementarnych technik czytania i pisania. A.I. Gates (1955r.) zwraca uwagę na niewłaściwe metody nauki czytania i pisania:

• brak indywidualnego nauczania odpowiadającego właściwościom psychicznym dziecka

• zbyt trudne i nudne treści wykorzystywane w czytaniu

• nie zwracanie uwagi na charakterystyczne cechy czytanych wyrazów itp. oraz

• masowość nauczania

• niewłaściwa organizacja pracy szkolnej

• nieodpowiednie metody nauczania

6. H. Spionek eksponuje zaburzenia tempa i rytmu rozwoju psychoruchowego dziecka jako bezpośrednią przyczynę tych trudności. Mimo normalnego rozwoju umysłowego dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu przejawiają różnego rodzaju opóźnienia rozwoju psychoruchowego. Ze względu na wąski zakres tych opóźnień nazwano je fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi. Należą do nich: opóźnienia i zakłócenia rozwoju percepcji wzrokowej, słuchowej, kinestetyczno - ruchowej oraz zaburzenia procesu lateralizacji.

7. „Wieloprzyczynowość” specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu - cały splot niekorzystnych oddziaływań wychowawczo - dydaktycznych i kulturalno - społecznych. Są również czynniki potęgujące lub osłabiające trudności w czytaniu i pisaniu, a głównie czynniki egzogenne (wtórne, drugorzędowe):

• metody wychowawcze, struktura, atmosfera, poziom intelektualno - kulturalny rodziny

• reakcje rodziców na trudności dziecka i sposoby ich usuwania

• postawa nauczyciela, jego stosunek do ucznia oraz sposoby usuwania dysleksji

• metody i organizacja nauki czytania i pisania

• zły stan fizyczny dziecka (częsta absencja w szkole).

II. Przyczyny dysleksji w badaniach ostatnich lat.

1. R. Masland (1975r.) - na skutek dominacji tłumiona jest działalność drugiej półkuli co powoduje, że graficzne układy literowe są jednoznaczne. Do opanowania czytania potrzebna jest współpraca obu półkul, ich wzajemna, funkcjonalna harmonia. Wczesna, nadmierna funkcjonalna specjalizacja może przeszkadzać i wstrzymywać rozwój funkcji w drugiej półkuli.

2. Chodzenie - raczkowanie u dzieci (ćwiczenia Paula Dennisona)

3. Orton Society Dyslexie - badania nad strukturą tkanki mózgowej osobników dyslektycznych. Autorzy opisali w swojej pracy cytoarchitektoniczne badanie mózgu 20 - letniego dyslektyka, u którego stwierdzono dwie podstawowe anomalie, które dotyczyły niezwykłej asymetrii mózgu (znaczny przerost półkuli, głównie w obszarze ośrodka mowy). Autorzy tłumaczyli to zaburzeniami w migracji komórek mózgowych.

4. D. Bakker, który wyróżnia w modelu dyskeksji dwa typy trudności:

• prawohemisferowy (P - typ)

• lewohemisferowy (L -typ)

Stymulacja prawej hemisfery u L - dyslektyków i lewej hemisfery u P - dyslektyków ma znaczący wpływ na opanowanie czytania przez dzieci.

5. Zenhausern (USA) również pracuje z L- i P - dyslektykami badając, obserwuje ich gotowość i adekwatność w percypowaniu werbalnych i niewerbalnych instrukcji.

III. Odchylenia w rozwoju psychoruchowym a błędy w czytaniu i pisaniu

Opóźnienia i zaburzenia percepcji wzrokowej, słuchowej, opóźnienia i zaburzenia mowy, rozwoju ruchowego i zaburzenia procesu lateralizacji.

Występowanie kilku opóźnień jednocześnie powoduje najpoważniejsze trudności w nauce szkolnej. Procesy myślenia są bowiem zakłócone na skutek nieprawidłowego spostrzegania i gorszego zapamiętywania. Niepowodzenia w nauce szkolnej wcześnie stają się czynnikiem patogennym i wpływają bardzo niekorzystnie na dalszy rozwój dziecka i jego zachowanie.

Opóźnienia i zaburzenia percepcji wzrokowej:

Zaburzenia ruchów gałek ocznych podczas czytania.

Niezbędnym warunkiem prawidłowej percepcji znaków graficznych wymagających subtelnego różnicowania jest sprawne funkcjonowanie procesu analizy i syntezy w obrębie części korowej analizatora wzrokowego.

U dzieci zdrowych rozwój analizy i syntezy liter (kształtów) jest zsynchronizowany z ogólnym poziomem ich rozwoju psychofizycznego. U dyslektyków rozwój ten przebiega nieharmonijnie i jest często opóźniony oraz zakłócony.

H. Spionek opóźnienia i zaburzenia percepcji wzrokowej charakteryzuje globalnym opóźnieniem oraz zaburzeniem funkcji kierunkowej, która ma związek z rozwojem orientacji przestrzennej.

W przypadku globalnego opóźnienia percepcji wzrokowej dzieci:

• mają trudności w całościowym ujmowaniu liter o podobnej strukturze graficznej (a - o, m - n, l- ł itp.)

• mylą zazwyczaj wyrazy o podobnym obrazie wizualnym, np. rok - rak, długi - drugi.

Odchylenia w rozwoju psychoruchowym a błędy w czytaniu i pisaniu:

1. dzieci opuszczają drobne elementy graficzne, znaki interpunkcyjne

2. nie zauważają poszczególnych liter w wyrazach, w których występuje zbieg kilku spółgłosek, np. kratka - krata, furtka - furta itp.

3. nie respektują dużych liter na początku zdania

4. nie różnicując poprawnie poszczególnych liter, nie radzą sobie ze strukturami złożonymi (wyrazami). Później występują trudności z automatyzacją czytania.

Dzieci z zaburzeniami aspektu kierunkowego percepcji wzrokowej:

1. mylą litery o podobnym kształcie, ale odmiennym kierunku i położeniu, np. d - b, m - w, n - u, g - p

2. mają trudności z wizualnym różnicowaniem w wyrazie podobnych układów literowych, np. ba - ab, da - ad

3. przestawianie litery w wyrazie (inwersja dynamiczna), np. kolare - korale

4. perseweracja litery, sylaby w wyrazie, np. korale - korare (postpozycja) - kolale (antycypacja)

5. niewłaściwe rozplanowanie wyrazów na stronie

6. mylenie kierunku zapisu wyrazów

7. opuszczanie „rządków” w tekście w czasie czytania i pisania

Zaburzenie percepcji wzrokowej ma również wpływ na ogólny rozwój psychoruchowy dziecka. Dzieła niekorzystnie na proces myślenia konkretno - obrazowego, na kształcenie orientacji kierunkowo - przestrzennej. Powoduje specyficzne trudności w uczeniu się geografii, geometrii, języka rosyjskiego i innych języków obcych.

Opóźnienia i zaburzenia percepcji słuchowej:

Trudności w czytaniu i pisaniu powstają w wyniku zaburzeń i opóźnień percepcji słuchowej - zakłóceń procesu różnicowania dźwięków, ich analizy i syntezy w części korowej analizatora słuchowego.

Trudności występują w składaniu poszczególnych dźwięków w jedną całość przy czytaniu i rozkładanie wyrazów na poszczególne dźwięki przy pisaniu ze słuchu.

U dzieci tych długo utrzymują się prymitywne formy czytania (sylabizowanie), tzw. czytanie podwójne (ciche, wargowe).

Pisanie ze słuchu u dzieci z zaburzeniami analizy i syntezy słuchowej:

• wadliwe wyodrębnianie wyrazów w zdaniach, łączenie przyimków z rzeczownikami, np. wszole, napolu itp.

• opuszczanie, wyrazów, sylab, liter

• opuszczanie końcówek przy zbiegu dwóch spółgłosek. Np. spostrzeg

• zamiana końcówki w pisowni czasowników, np. stanoł

• zamiana głosek dźwięcznych na bezdźwięczne tam, gdzie w wymowie zachodzi asymilacja

• zmiękczanie głosek jednoliterowych i dwuliterowych (ć - ci, ń - ni)

• różnicowanie pisowni j - i

• odróżnianie samogłosek nosowych od zespołów dźwiękowych, np. ą - om - on

Wg H. Spionek percepcja słuchowa odgrywa szczególną rolę w klasie I, przy przejściu od literowania i sylabizowania wyrazów do czytania całościowego oraz w początkach nauki pisania ze słuchu.

Z obniżeniem poziomu analizy i syntezy słuchowej zazwyczaj łączy się gorsza pamięć słuchowa (wolniej uczą się tabliczki mnożenia, gorzej zapamiętują wiersze, nowy materiał, gorzej uczą się prawideł gramatycznych i ortograficznych, mają kłopoty z opanowaniem języka obcego).

Opóźnienie funkcji słuchowych wpływa niekorzystnie na rozwój słowno - pamięciowy, ograniczając wnioskowanie i uogólnianie na materiale werbalnym. Dzieci te później zaczynają mówić, mają ubogi słownik, długo utrzymują się u nich agramatyzmy (upośledzone zapamiętywanie końcówek fleksyjnych).

Opóźnienia i zaburzenia mowy:

Dzieci nie potrafią wypowiadać się, źle piszą wypracowania oraz nieudolnie formułują swoje wypowiedzi na lekcjach.

Zaburzenia mowy:

• nieprecyzyjne wymawianie grup spółgłoskowych (3,4-literowych)

• „przepuszczanie” niektórych głosek w takich wyrazach jak „jabłko”, „garstka”, „warstwa”

• upodabnianie głosek fonetycznych do siebie zbliżonych (spółgłosek syczących c-cz, s-sz, ż-ź, np. sosa-szosa)

• nieadekwatne wymawianie głosek zmiękczonych przez „i” i znak diaktryczny.

Nie wyrównane w porę opóźnienie w rozwoju mowy może niekorzystnie wpłynąć na rozwój myślenia słowno - pojęciowego i na słowne porozumiewanie się z otoczeniem.

Opóźnienia i zaburzenia rozwoju ruchowego:

Wg H. Spionek deficyt tej sfery występuje w najmniejszym zakresie w stosunku do deficytów percepcji słuchowej i wzrokowej.

1. Obniżenie sprawności manualnej, które odbija się na pracy szkolnej dziecka. Zbyt mała precyzja ruchów dłoni i palców powoduje wolne tempo wykonywania czynności. Niekorzystna technika i estetyka pisma. Występują zaburzenie tzw. melodii kinestetycznej, która uniemożliwia harmonijne, zautomatyzowane pisanie. Obniżony poziom wykonywanych prac na zajęciach plastycznych i technicznych.

2. Zaburzenia napięcia mięśniowego, tzw. tonus. Ruchy dziecka są sztywne, napięte, pozbawione naturalnej swobody i miękkości, co wpływa niekorzystnie na czynności manualno - graficzne dziecka.

3. Synkinezja (współruchy), która polega na dodatkowych, zbędnych ruchach, dezorganizujących wykonywaną czynność.

Zaburzenia procesu lateralizacji:

Zaburzenia, które wiążą się z trudnościami w nauce, głównie czytania i pisania:

1. Oburęczność (lateralizacja osłabiona), która wiąże się z opóźnieniem rozwoju ruchowego, co powoduje niesprawność, nieprecyzyjność i osłabienie tempa pisania. Wiąże się również z zaburzeniami orientacji kierunkowo - przestrzennej. Dziecko to nie „czuje” różnic między prawą i lewą stroną, nie kojarząc ich równocześnie z odpowiednikami pojęciowymi stron.

2. Obuoczność, która powoduje pewne swoiste trudności związane ze zmianą roli wiodącej oka. Efektem dominacji raz jednego, raz drugiego oka jest przeskakiwanie liter przy czytaniu, opuszczanie sylab, wyrazów oraz zmiana i błędne odtwarzanie kolejności liter.

3. Lewooczność z praworęcznością (lateralizacja skrzyżowana). Następstwem jest zaburzenie koordynacji wzrokowo - ruchowej. Dezorganizuje ona czynność pisania, jak również powoduje błędy w postaci inwersji dynamicznej i statycznej.

4. Leworęczność powoduje głównie trudności techniczne w pisaniu, wywołuje męczliwość, co obniża tempo pisania i jego poziom graficzny. Może prowadzić do dysgrafii.

W silnej lateralizacji lewostronnej obserwujemy tzw. pismo lustrzane. Dodatkowo występują tutaj problemy natury emocjonalnej.

Błędy charakterystyczne dla dysleksji:

• inwersja statyczna

• inwersja dynamiczna

• zamiana liter podobnych graficznie

• perseweracja

• bezsensowne zlepki literowe

Syndrom dysleksji (zespół objawów):

1. Wyraźna rozbieżność miedzy poziomem czytania a rezultatami w nauce innych przedmiotów (na korzyść czytania).

2. Wyraźna rozbieżność miedzy poziomem rozwoju umysłowego a poziomem czytania.

3. Często występujące błędy w pisaniu, niekiedy obniżony poziom graficzny pisma.

4. Trudności w opanowaniu języków obcych.

5. Obniżona zdolność analizy i syntezy wzrokowej.

6. Obniżona zdolność analizy i syntezy słuchowej.

7. Zaburzenia w rozwoju mowy i artykulacji.

8. Zaburzenia w orientacji czasowo - przestrzennej.

9. Zaburzenia rozwoju ruchowego i sprawności manualnej.

10. Zaburzenia procesu lateralizacji.

11. Częściej występujące trudności w czytaniu i pisaniu u chłopców niż u dziewcząt.

12. Współwystępujące z trudnościami w czytaniu i pisaniu objawy nerwowości i zaburzenia zachowania.

13. Dość częste mikrouszkodzenia tkanki mózgowej w okresie około płodowym.

14. Brak uszkodzenia narządów wzroku i słuchu.

Polecam książki:

1. Joanna Zwoleńska - „Twórcza konezjologia w praktyce - propozycje dla każdego” + kaseta, KINED, Warszawa 2003r.

2. Roman Warszewski - „Jak wyleczyłem dziecko z dysleksji” + kaseta, TOWER PRESS, Gdańsk 2002r.

7

---