Zasolenie- ogólna wagowa zawartość w wodzie rozpuszczonych soli mineralnych, wyrażona w procentach lub promilach.
Wzrost zasolenia wiąże się ze wzrostem temperatury i intensywności parowania oraz dostarczaniem bardziej słonej wody przez prądy morskie. Spadek zasolenia wynika z ochłodzenia i spadku intensywności parowania, obfitszego dopływu słodkich wód z lądów, okresowego wzrostu wielkości opadów atmosferycznych, topnienia lodów i przynoszenia mniej słonej wody przez prądy morskie.
najbardziej zasolone są akweny oceaniczne leżące w strefie inwersji pasatowej, morza śródlądowe w strefie zwrotnikowej i podzwrotnikowej (Morze Czerwone, wschodnie akweny Morza Śródziemnego i Zatoka Perska);
najmniej zasolone -wody Oceanu Arktycznego i wody przybrzeżne Antarktydy; morza śródlądowe w średnich szerokościach geograficznych (Morze Bałtyckie, Zatoka Hudsona).
Temperatura powierzchniowych wód oceanicznych zależy głównie od szerokości geograficznej oraz układu ciepłych (np. północnopacyficzny, zatokowy, północnoatlantycki, północnorównikowy) i zimnych (np. Dryf Wiatrów Zachodnich, zachodnioaustralijski, antarktyczny Prąd okołobiegunowy) prądów morskich.
Morze jest częścią oceanu, mniej lub bardziej odizolowaną od jego otwartych przestrzeni wodnych przez półwyspy lub wyspy, rzadziej przez podwodne grzbiety i progi skalne.
W ogólnej liczbie przeważają morza przybrzeżne, położone na peryferiach basenów oceanicznych, oraz śródlądowe.
Ze względu na stopień odizolowania od basenów oceanicznych wyróżnia się morza otwarte (Morze Arabskie, Morze Norweskie) i półzamknięte (Morze Karaibskie, Morze Śródziemne). Odrębną grupę stanowią morza zamknięte (Morze Kaspijskie, Jezioro Aralskie), pozbawione kontaktu z oceanem
Zatoką część morza wcinająca się w ląd. Zatokami nazywane są niektóre morza (Zatoka Bengalska, Zatoka Hudsona, Zatoka Meksykańska), zaś morzami - zatoki morskie (Morze Liguryjskie, Morze Adriatyckie).
Cieśniną nazywa się przewężenie powierzchni oceanu (morza) pomiędzy lądami, łączące dwa rozleglej sze jego akweny (cieśniny: Bosfor, Gibraltarska, La Manche Malakka, Torresa, Beringa
Falowanie polega na wahadłowych ruchach cząsteczek wody w płaszczyznach pionowych, po kołowych lub eliptycznych orbitach wokół punktu ich równowagi. Wkraczając do płytszej części zbiornika wodnego, fale deformują się. Ich wysokość i stromość rośnie, a długość maleje, gdy przybijają do brzegu - załamują się. Jest to związane z rosnącym tarciem wody o dno, w którego rezultacie dolne części fal są spowalniane bardziej niż górne. W pewnym momencie różnica ich prędkości jest na tyle duża, że górna warstwa wody odrywa się od dolnej i z wielką siłą uderza w brzeg (strefę powstawania spienionych grzyw i rozbryzgów wodnych nazywa się strefą kipieli). Rezultatem przebudowy fal na płyciznach przybrzeżnych są fale przyboju.
Przybój - załamywanie się fal na płyciznach, w którego wyniku górna warstwa wody płynie do brzegu, zaś dolna-od brzegu.
Pływy okresowe ruchy wód oceanicznych związane z siłami przyciągania Księżyca i Słońca oraz z siłą odśrodkową związaną z obrotem układu Ziemia-Księżyc wokół wspólnego środka masy , przy uwzględnieniu ruchu obrotowego Ziemi i postępującego w tym samym kierunku ruchu obiegowego Księżyca, kulminacja przypływów na każdym południku następuje z dużą regularnością co 12 godzin i 27 minut (czyli w momentach górowania i dołowania Księżyca)
Prądy morskie są to postępowe ruchy części wód oceanicznych na znaczną odległość. Ze względu na przyczyny powstawania powierzchniowe prądy morskie dzieli się na:
• wiatrowe, związane z tarciem powietrza o powierzchnię wody oraz z parciem wiatru na grzbiety fal;
• gęstościowe, wynikające z różnic gęstości wody w poszczególnych akwenach
• spływowe, powstające w wyniku dopływu dużych ilości wód rzecznych
• kompensacyjne, wynikające z naruszania równowagi hydrostatycznej oceanu przez różne siły, w szczególności przez wiatry stałe
Prądy morskie dzieli się na ciepłe, zimne i obojętne. Ze względu na czas trwania, charakter i siłę, prądy morskie dzieli się na stałe i okresowe. Prądy stałe mają w długich okresach stabilny kierunek i podobną średnią prędkość (np. Prąd Południoworównikowy, Prąd Zatokowy, Prąd Wiatrów Zachodnich). Natomiast prądy okresowe charakteryzują się dużą zmiennością dynamiki i kierunków przepływu wody w poszczególnych porach roku (np. Prąd Somalijski, Prąd Gwinejski).
Wody podziemne powstają głównie na skutek przesiąkania wód opadowych przez warstwy przepuszczalne, szczeliny uskoków tektonicznych i okna hydrogeologiczne. Są więc najczęściej wodami infiltracyjnymi (Infiltracja przesiąkanie wody i przenikanie powietrza w głąb skorupy ziemskiej), natomiast rzadziej kondensacyjnymi (wody podziemne powstające w wyniku skraplania pary wodnej). Najmniejszą część ich ogólnej objętości stanowią wody reliktowe, zamknięte w przeszłości geologicznej w głębi Ziemi pomiędzy nieprzepuszczalnymi warstwami skał. Na każdym terenie na określonej głębokości zalegają skały nieprzepuszczalne, stanowiące spąg* wód podziemnych. Powyżej niego, do określonej wysokości, wszystkie pory i szczeliny w skałach są wypełnione wolną wodą*. Jest to strefa saturacji* - nasycenia wolną wodą. Ponad nią, aż do powierzchni terenu, rozciąga się strefa aeracji - napowietrzenia, którą współtworzą drobiny skalne, woda i powietrze. W strefie aeracji znajdują się różne rodzaje wody - para wodna, woda krystalizacyjna wchodząca w skład związków chemicznych, woda higroskopowa oraz woda kapilarna
Wody reliktowe - wody szczątkowe, pozostałe po dawnych procesach geologicznych, zalegające w głębi Ziemi pomiędzy warstwami nieprzepuszczalnymi, a więc trwale odizolowane od jej powierzchni i w związku z tym nie-biorące udziału w obiegu wody w przyrodzie
Spąg -dolna powierzchnia graniczna warstwy skalnej.
Wolna woda)-woda, która swobodnie przenika warstwę wodonośną pod wpływem siły ciężkości, czyli uczestniczy w obiegu wody w przyrodzie..
Saturacja -całkowite wypełnienie wszystkich przestworów i szczelin międzyskalnych wolną wodą.
W zależności od budowy geologicznej podłoża i warunków klimatycznych strefa aeracji może sięgać nawet do 100 m w głąb albo nie występować w ogóle. Jej miąższość jest zatem zmienna - większa w czasie suszy, mniejsza po obfitych opadach atmosferycznych, kiedy w wyniku przesiąkania wolnej wody szybko podnosi się zwierciadło wód podziemnych (zwiększa się miąższość strefy saturacji).
Zwierciadło wód podziemnych - granica stref aeracji (napowietrzenia) i saturacji (nasycenia).
Swobodne - pozostające pod ciśnieniem atmosferycznym, co oznacza, że nad zwierciadłem wody w tej samej warstwie przepuszczalnej występuje przestrzeń bez wody umożliwiająca jego podnoszenie się.
Napięte - pozostające pod ciśnieniem wyższym od atmosferycznego. Jego położenie jest wymuszone przez wyżej leżące utwory nieprzepuszczalne, które uniemożliwiają wzrost poziomu zwierciadła wody. Występuje na granicy warstwy wodonośnej i warstwy nieprzepuszczalnej.
Wody zaskórne występują na niewielkich głębokościach, zwykle w zagłębieniach terenu oraz w dolinach rzecznych i na brzegach jezior. W wielu miejscach utrzymują się tylko okresowo, po obfitych opadach atmosferycznych. są słabo przefiltrowane oraz podlegają dobowym wahaniom temperatury i szybkiemu parowaniu.
Poniżej strefy aeracji występują wody gruntowe, zasilane głównie przez przesiąkające wody opadowe i powierzchniowe. Na większych głębokościach wody gruntowe są dobrze przefiltrowane i podlegają tylko rocznym wahaniom temperatury. Przez większą część roku (poza zimą) obficie zasilają rzeki i jeziora.
Pod pokrywami skał trudno przepuszczalnych lub nieprzepuszczalnych zalegają wody wgłębne. Tworzą się one głównie w wyniku przesiąkania wód opadowych w wychodniach warstw wodonośnych oraz przenikania wody przez szczeliny uskoków tektonicznych. Wody wgłębne nie podlegają wahaniom temperatury na powierzchni, są silnie zmineralizowane i niekiedy podgrzane ciepłem płynącym z wnętrza Ziemi.
Mają zazwyczaj napięte zwierciadło, którego kształt musi dostosować się do stropu warstwy wodonośnej. Z tego wynika, że znajdują się zwykle pod ciśnieniem hydrostatycznym które jest tym wyższe, im niżej w stosunku do zwierciadła wód podziemnych w strefie zasilania leży nieprzepuszczalny strop warstwy wodonośnej. Jeżeli jest na tyle wysokie, że poziom piezometryczny wód naporowych leży powyżej poziomu terenu, to po wydrążeniu studni w utworach nieprzepuszczalnych leżących nad warstwą wodonośną woda wydostanie się samoczynnie na jego powierzchnię (efekt artezyjski), jeżeli jest zbyt niskie (poziom piezometryczny leży poniżej poziomu terenu), woda podniesie się odpowiednio powyżej stropu warstwy wodonośnej, ale nie osiągnie jego powierzchni (efekt subartezyjski).
Poziom piezometryczny - poziom stupa wody naporowej w otworze studziennym, równoważącego ciśnienie hydrostatyczne wdanym miejscu. Obniża się wraz ze zbliżaniem się do strefy drenażu wód podziemnych, czyli ich wypływu na powierzchnię terenu.
Wody szczelinowe wypełniają szczeliny w skałach krystalicznych i osadowych powstałe w wyniku ruchów tektonicznych w skorupie ziemskiej, erupcji wulkanicznych czy ruchów masowych na stokach. Szczeliny te są odosobnione albo tworzą sieci o różnej wielkości i gęstości.
Wody krasowe są niekiedy uznawane za specyficzny rodzaj wód szczelinowych. Pogląd ten jest tylko częściowo uzasadniony. Różnią się one bowiem od wód szczelinowych wielkością zajmowanych próżni podziemnych, właściwościami chemicznymi, sposobem oddziaływania na otaczającą litosferę i charakterem wypływu na powierzchnię. Wody podziemne są mniej lub bardziej zmineralizowane. Migrując w skorupie ziemskiej, napotykają bowiem utwory geologiczne o różnym składzie mineralnym.
Wody mineralne występują najczęściej na obszarach starych górotworów i wyżyn, których budowa geologiczna jest bardzo zróżnicowana (np. Masyw Centralny, Sudety, Wyżyna Kielecka) oraz na obrzeżach młodych górotworów i na obszarach czynnego wulkanizmu. Zawierają różne sole i gazy, w związku z czym mają specyficzne właściwości smakowe, a często także lecznicze.
Źródło jest naturalnym i skoncentrowanym wypływem wody podziemnej na powierzchnię skorupy ziemskiej pod wpływem siły ciężkości lub ciśnienia hydrostatycznego. W zależności od charakteru sił wymuszających ten wypływ źródła dzieli się na: zstępujące (grawitacyjne), wstępujące (artezyjskie) i lewarowe
Źródła występują wszędzie tam, gdzie warstwa wodonośna lub zwierciadło wód podziemnych wychodzi na powierzchnię terenu. dzieli się je na:
• źródła warstwowe, powstające w miejscach erozyjnego przecięcia warstwy wodonośnej lub tam, gdzie podścielające tę warstwę utwory nieprzepuszczalne wychodzą na powierzchnię skorupy ziemskiej, np. na stokach gór i wyżyn, terasach rzecznych oraz w korytach rzek i misach jezior
źródła szczelinowe, wyprowadzające na powierzchnię terenu wody szczelinowe; są to źródła zstępujące lub wstępujące o zmiennej wydajności - największej po intensywnych opadach atmosferycznych
źródła uskokowe czyli wypływy wód warstwowych na powierzchnię terenu za pośrednictwem szczelin uskoków tektonicznych; ich wydajność jest dość stabilna, często wyprowadzają wody podgrzane i zmineralizowane
źródła krasowe, wyprowadzające na powierzchnię terenu wody krasowe; mogą być źródłami zstępującymi, wstępującymi lub lewarowymi; są zazwyczaj bardzo wydajne - najwydajniejsze, z których biorą początek rzeki, nazywa się wywierzyskami
Strumienie płyną na obszarach równinnych. Są zasilane przez młaki, wysięki i mało wydajne źródła. Potoki biorą swój początek w wydajnych źródłach, zazwyczaj w górach i na obszarach krasowych. Charakteryzują się znacznym spadkiem i burzliwym prądem
Rzeki są naturalnymi ciekami wody, spływającej pod wpływem grawitacji stale lub okresowo korytami albo łożyskami wyżłobionymi przez własną erozję, odprowadzającymi ze swego dorzecza wody opadowe, powierzchniowe i podziemne. W Polsce za rzekę uważa się ciek wodny mający swoją nazwę oraz zlewnię większą od 100 km2.
Długość rzeki mierzy się wzdłuż linii jej nurtu, poczynając od ujścia i kończąc na źródle. W charakterystyce metrycznej ważne jest także określenie rozwinięcia rzeki, czyli relacji jej długości do mierzonej w linii prostej odległości między ujściem i źródłem
Rzeki stale płynące występują tam, gdzie opady atmosferyczne w ciągu roku hydrologicznego przewyższają parowanie. Są zasilane spływem powierzchniowym oraz wodami retencjonowanymi pod ziemią tudzież w lodowcach, jeziorach i bagnach. Rzeki okresowe są zasilane głównie opadami atmosferycznymi i spływem powierzchniowym. Płyną każdego roku w porze wilgotnej (np. Coopers Creek w Australii) i zanikają w porze suchej, kiedy parowanie przewyższa dopływy wody. W odróżnieniu od nich rzeki epizodyczne pojawiają się bardzo nieregularnie, odprowadzając wody opadowe przez kilka godzin lub dni. Można je spotkać na najsuchszych pustyniach, gdzie opady at-: sferyczne występują sporadycznie, czasem tylko raz na kilka lat
Ogól cieków wodnych na danym obszarze nazywa się siecią rzeczną. Drążą ją cieki różnego rzędu, od strumyków, strumieni i potoków, przez dopływy rzek głównych, aż po same rzeki główne.
Układ sieci rzecznej charakteryzuje - zwykle w granicach dorzeczy poszczególnych rzek. Zasadniczo może on być symetryczny (Loara) albo asymetryczny
Rzeka główna - rzeka wpadająca do oceanu, morza lub jeziora, a więc niebędąca dopływem innej rzeki. W podziale hydrograficznym jakiegoś obszaru rzeki główne uznaje się za cieki wód powierzchniowych I rzędu, ich dopływy - za rzeki II rzędu, dopływy tych dopływów - za rzeki III rzędu itd.
Asymetryczny układ sieci rzecznej - przewaga jednej części systemu rzecznego (prawej lub lewej w stosunku do rzeki głównej nad drugą, wyrażająca się większą długością (wydajnością) cieków wodnych z jednej strony rzeki głównej lub przewagą powierzchni prawej (lewej) części odwadnianego obszaru (czyli asymetrią dorzecza).
Sieć rzeczną ukształtowaną w obrębie dorzecza rzeki głównej nazywa się systemem rzecznym. Każdy system rzeczny ma swoisty ustrój wodny, czyli przebieg zasilania, przepływy i stany wody oraz zlodzenia w ciągu roku hydrologicznego. Wyróżnia się rzeki o ustroju prostym (deszczowym, śnieżnym, lodowcowym) i rzeki o ustroju złożonym (deszczowo-śnieżnym, deszczowo-śnieżno-lo-dowcowym, gruntowo-deszczowo-śnieżnym
Wezbranie-podniesienie się poziomu wody w rzece powyżej stanu normalnego w wyniku wzmożonego zasilania (wezbrania opadowe, roztopowe) lub tamowania odpływu wody (wezbrania zato-rowo-lodowe, sztormowe, przypływowe). Silne wezbranie, w którego następstwie rzeka występuje ze swego łożyska, nazywamy powodzią.
Stan wody - poziom wody w zbiorniku wodnym (rzece, jeziorze, morzu) mierzony przy pomocy zainstalowanego na brzegu na stałe wodowskazu, czyli odpowiednio wyskalowanej listwy mierniczej Za normalny uznaje się stan wody, mieszczący się w strefie stanów średnich, wyznaczonej na podstawie wieloletnich obserwacji i pomiarów stanów wyższych i niższych. Powyżej stanów normalnych występuje strefa stanów wysokich, poniżej - strefa stanów niskich.
Niżówka - trwający co najmniej kilkanaście dni stan wody w rzece - niższy od dolnej granicy stanów średnich.
Jezioro - jest to zagłębienie terenu wypełnione wodą i jej odpływ do morza lub do centrum obszaru bezodpływowego został czasowo zatrzymany. najwięcej na obszarach polodowcowych, w górach i dolinach rzecznych; najmniej w strefach podzwrotnikowej i zwrotnikowej
Kosmiczne- powstały w wyniku uderzenia meteorytu np. jezioro Pinguakut (Kanada)
Wulkaniczne- występują w kraterach wygasłych wulkanów np. jezioro Averno (k. Neapolu)
Tektoniczne- występują w obniżeniach tektonicznych i rowach tektonicznych np. jezioro Bajkał
Polodowcowe- jeziora występujące na terenach dawnych lodowców. Ponadto dzielą się one na jeziora rynnowe, morenowe, wytopiskowe, sandrowe, cyrkowe np. Morskie Oko, Czarny Staw, jezioro Mamry
Krasowe np. jezioro Ochrydzkie
Deltowe np. jezioro Gorgowa (delta Dunaju)
Przybrzeżne np. jezioro Łebsko
Reliktowe np. Morze Kaspijskie
Bagna- są to tereny, na których przypowierzchniowa warstwa gruntu jest długotrwale nasycona wodą. Powstają w miejscach, gdzie odpływ wód opadowych lub gruntowych jest utrudniony w związku z zaleganiem skał słabo przepuszczalnych oraz tworzą się w wyniku zarastania jezior.
Granica wiecznego śniegu- jest to powierzchnia, powyżej której więcej śniegu spada w ciągu roku niż się topi. Jej wysokość zależy od: szerokości geograficznej, orografii terenu, klimatu i ekspozycji stoków.
Pole firnowe- rozległe zagłębienia terenu lub płaskowyże powyżej granicy wiecznego śniegu, gdzie opady śnieżne i osady atmosferyczne mogą nawarstwiać się przez wiele lat
Firn- rodzaj pokrywy śnieżnej składającej się z kryształków lodu w wyniku przekrystalizowania śniegu
Lob lądolodu- wysunięta część czoła lądolodu
Regelacja- przymarzanie lodowca do podłoża (w wyniku spadku ciśnienia mas lodowo-śnieżnych) hamujące jego przemieszczanie albo topnienie lodu w jednej z warstw (pod wpływem wzrostu ciśnienia).
Fieldy- rozległe płaskowyże w Górach Skandynawskich (powstały w wyniku wietrzenia mrozowego i erozji lodowcowej).
Cyrk lodowcowy- półkoliste lub owalne zagłębienie powstałe powyżej granicy wiecznego śniegu w wyniku erozyjnej działalności lodowca górskiego.
Jęzor lodowcowy- wydłużona, dolna część lodowca, gdzie przeważa proces ablacji, także niewielki, wąski występ czoła lodowca lub lądolodu. Jęzor lodowcowy zazwyczaj jest zakończony rzeką lodowcową.
Ablacja lodowca- topnienie lodu lodowcowego poniżej granicy wiecznego śniegu w wyniku insolacji, napływu ciepłych mas powietrza, opadów deszczu i pobierania ciepła z podłoża.
Lodowce kontynentalne
Lądolody- wielkie czasze lodowe zakrywające całkowicie powierzchni ę jakiegoś obszaru np. lądolód Antarktydy i Grenlandii
Kopuły i czapy lodowe- całkowicie pokrywają mniejsze obszary ich grubość dochodzi do kilkuset metrów np. wyspy Arktyki, część Islandii
Pola lodowe- stosunkowo małe czapy lodowe pokrywające małe obszary, często tworzą się na płaskich szczytach Występują w Norwegi, Islandii i Patogoni.
Lodowce szelfowe- powstają w wyniku wchodzenia lądolodu do morza szelfowego.Występują u wybrzeży Antarktydy np. lodowce Rossa czy Amery.
Lodowce górskie
Kraterowe- ukształtowane w kraterach wygasłych lub drzemiących wulkanów np. Orizaba w Meksyku
Gwieździste- powstają na szczytach gór
Cyrkowe- złożone tylko z pola firnowego (typ pirenejski)
Wiszące- powstają w niewielkich niszach na stromych zboczach
Proste- składające się z jęzora lodowcowego (typ alpejski)
Złożone- powstają z połączenia wielu jęzorów wypływających z jednego lub kilku pól firnowych (typ himalajski)
Wieczna zmarzlina- obejmuje rozległe obszary w wysokich i średnich szerokościach geograficznych, na których panuje bardzo mroźny klimat kontynentalny. Na większych głębokościach jest rezultatem utrzymywania się ujemnych temperatur
Podział hydrograficzny kontynentów.
Zlewnia- podstawowa jednostka powierzchniowa systemu hydrograficznego; obszar wyznaczony przez działy wodne, z którego wody odpływają do określonego odbiornika bądź do jakiejś jego części.
Dorzecze- zlewnia całej rzeki.
Dział wodny- linia rozgraniczająca zlewnie lub dorzecza.
Przyrzecze- część dorzecza, obszar odwadniany bezpośrednio przez rzekę główną
Zlewisko- tworzą go dorzecza wszystkich rzek głównych wpadających do danego morza czy oceanu.
Obszar bezodpływowy- teren, z którego powierzchniowe wody nie odpływają do morza, co najwyżej do jeziora (bagna) bezodpływowego
Nadwyżki wody:
Góry Skandynawskie
Kotlina Kongo
Amazonia
Obszary występowania monsunów
Obszary równikowe, na których występują deszcze zenitalne
Obszary młodo glacjalne
Skandynawia
Pomorze
Mazury
Litwa
Deficyt wody
Północna i Południowa Afryka
Australia
Pustynie
Tereny zwrotnikowe
Bilans wodny
P= E + H + ΔR
P- opady atmosferyczne w zlewni
E- parowanie wody ze zlewni
H- odpływ wody ze zlewni
ΔR- zmiany w retencji wody (różnica ilości na początku i końcu okresu bilansowego