Art.1 Lewis H. Morgan, Społeczeństwo pierwotne
Lewis H. Morgan urodzony 21 listopada 1818r. w Aurora w stanie Nowy Jork) - amerykański antropolog kulturowy i historyk, jeden z przedstawicieli ewolucjonizmu w naukach społecznych . Morgan był pierwszym badaczem historii i kultury Irokezów , których opisał w swej pierwszej pracy The League of the Ho-dé-no-sau-nee or Iroquois. W 1847 roku największy irokeski szczep Seneca przyjął go w poczet członków plemienia i nadał imię Ta-ya-da-wah-kugh. W roku 1877 wydał swoją najgłośniejszą książkę pt: ,,Społeczeństwo pierwotne'', w której zwarł swoją teorię na temat ewolucji społeczeństw od okresu dzikości do rozwoju cywilizacji (na podstawie obserwacji życia Indian amerykańskich). Zmarł 17grudnia 1881 r. w Rochester w stanie Nowy Jork w wieku 63 lat). Dla rozwoju zainteresowań antropologicznych miał okres wielkich odkryć geograficznych w XVI i XVII wieku. Europa wchodzi w tym okresie w kontakt z wieloma nowymi rasami i ludami, mówiącymi innymi językami, posiadającymi odmienne instytucje i zwyczaje. Dowody ludzkiego postępu ujawniają się w rozmaitych dziedzinach: 1. Żywienie się (żywność pomnaża się i doskonali przez szereg następujący po sobie ulepszeń, wprowadzanych w dużych odstępach czasu i mniej więcej bezpośrednio łączących się z wynalazkami i odkryciami), 2. Rząd (zarodek rządu da się odnaleźć w organizacji rodowej w stanie dzikim i dochodzi przez stopniowe przeobrażenie tej instytucji do wytworzenia społeczeństw upaństwowionych), 3. Język (mowa ludzka zdaje się być wynikiem rozwoju najpierwotniejszych i najprostszych form wyrażania myśli. Gesty, czyli mowa znaków, musiały poprzedzać mowę członkowaną, tak jak myśl poprzedza słowo. Język jednozgłoskowy poprzedzi języki wielozgłoskowe, jak znowu z tych ostatnich powstały wyrazy konkretne. Umysłowość ludzka, nieświadoma własnego celu, wytworzyła mowę członkowaną, zużytkowując dźwięki głosowe), 4. Rodzina (jej stadia rozwoju łączą się ściśle z systemami pokrewieństwa i powinowactwa oraz ze zwyczajami, dotyczącymi zawierania małżeństw), 5. Religia ( łączy się z wyobraźnią, uczuciem, z przedmiotami wiedzy),
6. Życie domowe i budownictwo (przedstawia dość dokładne uzmysłowienie postępu od stanu dzikiego do cywilizacji 7. Własność (idea własności w okresie dzikości powoli wytworzyła się w umyśle ludzkim. Jej zapanowanie, jako uczucia, nad wszystkimi innymi uczuciami, oznacza początek cywilizacji). Należy jeszcze wymienić dwie formy rządu: jedna to szlachecka i socjalna, tworząca społeczeństwo, która opiera się na osobach i szlachectwie. Jest to forma rządu starożytnego społeczeństwa. Jednostką tej organizacji jest ród, z której, jako kolejne stopnie powstają rody, bractwa, pokolenia i związki pokoleń, tworzące lud, czyli naród. Druga to polityczna, tworząca państwo, która opiera się na ziemi i własności. Jest to forma rządu nowożytnego albo cywilizowanego. Szczeblami rozwoju są tutaj: gmina albo obwód, jako jednostka ustroju; hrabstwo albo prowincja, jako zgrupowanie gmin albo okręgów; i dziedzictwo narodowe, albo terytorium, jako zgrupowanie hrabstw. Pierwszą najpełniejszą koncepcję człowieka pierwotnego zawdzięczamy pisarzom ewolucjonistycznym XIX wieku. Nazwiska takie jak Lewis Henry Morgan, Edward Burnett Tylor, John McLennan, Henry Maine, James Frazer, John Lubbock i inni to plejada czołowych ewolucjonistów, którzy trwale zapisali się w historii myśli etnologicznej. Ewolucjoniści zakładali, że kultury ludzkie rozwijały się wzdłuż tej samej linii rozwojowej od szczebli niższych do wyższych, przechodząc przez takie same etapy rozwojowe. Ewolucja ludzkości zaproponowana przez Lewisa H. Morgana obejmuje niezwykle rozległą skalę czasową. Jest procesem zmian o ciągłym, stopniowym i progresywnym charakterze, który tworzą zmagania ludzkie, twórcze siły człowieka. Postęp, który jest dla niego następstwem form kulturowych, obejmuje trzy „okresy etniczne": dzikość, barbarzyństwo i cywilizację, przy czym każda z dwóch pierwszych epok dzieli się na trzy stadia: niższe, średnie i wyższe. Starożytny i współczesny stan charakterystyczny jest wyłącznie dla ostatniego okresu- cywilizacji. Każdy z okresów etnicznych stanowi, według L. H. Morgana, fragment uniwersalnego ciągu zdarzeń oraz przejaw dominacji określonych form kulturowych. W ten sposób ich następstwo ilustruje historię rozwoju ludzkości. Pierwszy okres etniczny, czyli dzikość rozpoczyna się od pojawienia się człowieka na ziemi, kiedy prowadzi on rajski żywot zbliżony do poziomu życia zwierząt, nie zna jeszcze narzędzi, nie posiada ognia, żywi się głównie owocami, nie zna żadnych form organizacji społecznej ani reguł moralnych, porozumiewa się przy pomocy gestów a nie słów. Niższy stopień dzikości kończy się wynalezieniem ognia i najprymitywniejszych narzędzi z kamienia, kości i drewna. Średni stopień charakteryzuje rozprzestrzenianie się ludzi, podział pracy według płci i zalążki form organizacji społecznej, ludzkość rozprzestrzenia się na wszystkie kontynenty. Wynalezienie łuku i strzał rozpoczyna wyższe stadium dzikości a kończy się wynalazkiem sztuki garncarskiej. Dzikość reprezentowały społeczności zbieracko- łowieckie. Pojawienie się garncarstwa rozpoczyna przejście do niższego stadium barbarzyństwa, charakteryzującego się ponadto osiadłym trybem życia, organizacją rodową, pojawieniem się religii, a w kulturze materialnej pojawieniem się tkactwa. Średni okres barbarzyństwa rozpoczyna się od wprowadzenia rolnictwa na półkuli zachodniej oraz hodowli zwierząt na półkuli wschodniej. W budownictwie pojawiają się w tym czasie domostwa z kamienia i suszonej cegły. Pojawienie się umiejętności wytapiania rudy żelaza rozpoczyna wyższy stopień barbarzyństwa, który charakteryzuje się szeregiem innych wynalazków jak koło garncarskie, warsztat tkacki, ręczny młynek, miecze żelazne i siekiery, żelazne zbroje, wozy, okręty itp. Pojawiają się też w tym okresie miasta i świątynie. Pojawia się patriarchat, małżeństwo monogamiczne, własność prywatna. Wreszcie pojawienie się alfabetu fonetycznego i pisma, (które umożliwiły ciągłość, kumulację i progresywny rozwój myśli ludzkiej) rozpoczyna okres cywilizacji, wraz z którym pojawia się państwo i klasy. Ogólny postęp ludzkości nigdy nie został przerwany i nieustannie następowało przejście od stanu niższego do wyższego. Wszystkie społeczeństwa „zaliczały" stadia poprzednie, gdyż L. H. Morgan zakładał jednoliniowość rozwoju. Dopuszczał przy tym różne jego tempo, chociaż „prawo postępu", którym się posługuje, decyduje o stosunku geometrycznym przebiegu ludzkiego postępu. Podsumowując prezentowaną koncepcję, warto zwrócić uwagę, że jej autora nie interesowały tak bardzo czynniki i przyczyny zamiany w porównywaniu z wyjaśnieniami genetycznymi. Istotniejsze dla L. H. Morgana są formy rozwojowe, ponieważ dzięki nim daje się odróżniać w sposób przejrzysty i wyraźny stadia rozwojowe, które określają przebieg następstwa form.
Zasadniczym efektem pracy L. H. Morgana nad systemami pokrewieństwa stał się schemat rozwoju małżeństwa i rodziny, który wskazywał także najważniejsze formy rodziny decydujące o modyfikacjach systemów pokrewieństwa. Zajmując się systemami pokrewieństwa wyróżnił dwa ich rodzaje: a) klasyfikacyjny (malajski i turański), b) opisowy (aryjski). Klasyfikacyjny system pokrewieństwa grupował krewnych w pewne kategorie, a tym kategoriom nadawał wspólną nazwę, nie rozróżniając stosunków pokrewieństwa w linii prostej i bocznej. Wobec rodzonych braci i synów brata ojca stosowano wspólny termin „bracia" . Inaczej wyglądało określanie stosunków pokrewieństwa w systemie opisowym, który posługując się nazwami pierwotnymi, tzn. ojciec, dziadek, brat, łączył je tak, aby właściwa nazwa charakteryzowała stopień pokrewieństwa każdej osoby. W odległej przeszłości istniał tylko malajski system pokrewieństwa, gdyż ludzkość nie była zróżnicowana rasowo i kulturowo. W pierwotnym stanie społeczeństwa ludzkiego nie występowała instytucja małżeństwa i rodziny, a stosunki płciowe w tym okresie nie regulowały żadne obyczaje. Okres bezładu seksualnego zastąpiła rodzina kazirodcza oparta na pokrewieństwie, w której dopuszczalne było małżeństwo między braćmi i siostrami, zarówno rodowymi, jak i bocznymi. I właśnie rodzina kazirodcza tworzyła malajski system pokrewieństwa i stanowiła pierwszą zorganizowaną formę społeczeństwa. Z tej rodziny, w wyniku pojawiania się nowej instytucji zawierania małżeństwa, wyłoniła się kolejna forma rodziny - rodzina ,, punualna'' albo inaczej rodzina swoista, która stanowiła początek ograniczenia związków kazirodczych i powstania tabu kazirodztwa. Forma ta opierała się na małżeństwie grupowym i organizacji rodowej. Był to początek wyłączania braci i sióstr rodzonych a w konsekwencji także tych z linii bocznej z obcowania małżeńskiego. Do kolejnych, następujących po sobie form należały rodzina parzysta i patriarchalna, które nie wpłynęły na zmianę systemu pokrewieństwa. Rodzinę parzystą tworzyła pojedyncza para, zamieszkująca osobno w ramach szerszej grupy krewnych. Nie był to jeszcze związek uprawomocniony ani nie miał trwałego charakteru. Forma patriarchalna rodziny opierała się natomiast na wielożeństwie. Ostatni etap schematu stanowiła rodzina monogamiczna, która rozwijała się wraz z rozwojem własności prywatnej.
Pomimo krytyki wobec dokonań Morgana, można stwierdzić, że był on doskonałym etnografem i przyrodnikiem.
Bibliografia:
1. W. J. Burszta, Antropologia kultury, Poznań 1998 2. E. Krawczyk, Antropologia kulturowa- klasyczne kierunki, szkoły i orientacje, Lublin 2006 3. E. Nowicka, Świat człowieka, świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii, Warszawa 2007. 4. B. Olszewska- Dyoniziak, Człowiek- Kultura- Osobowość, Kraków 1991.
E. Krawczyk, Antropologia kulturowa, Lublin 2006, s. 57
B. Olszewska- Dyoniziak, Człowiek- Kultura- Osobowość, Kraków 1991, s.37
E. Nowicka, Świat człowieka, świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii, Warszawa 2007, s. 72
E. Krawczyk, Antropologia kulturowa, Lublin 2006, s. 61
E. Krawczyk, Antropologia kulturowa, Lublin 2006, s. 62
B. Olszewska- Dyoniziak, Człowiek- Kultura- Osobowość, Kraków1991, s. 38-39
Tamże, s. 62
E. Krawczyk, Antropologia kulturowa, Lublin 2006, s. 58
Tamże, s. 60