System polityczny Wielkiej Brytanii - krótka charakterystyka systemu wyborczego, formy rządów i najważniejszych organów władzy.
Ustrój nieprzerwanie rozwija się politycznie od XII wieku
Okresy :
I - schyłek XII wieku - Zgromadzenie najbliższych doradców monarchy tworzyło radę zwykłą i radę wielką. W tym czasie po raz pierwszy użyto nazwy parlament.
-1215 - „wielka karta wolności”, która dawała poszczególnym stanom (warstwom) niezależność finansową od władzy królewskiej
-Stopniowo uprawnienia parlamentu wzrastały, ale aż do XVI wieku przewaga formalna należała do króla. Pod koniec weku XVII podpisano "petycję o prawa", która ograniczała samowolę królewską, a także sprzeciwiała się poglądowi o boskim pochodzeniu władzy.
II - ugruntowanie systemu parlamentarno - gabinetowego, czasy panowania dynastii hanowerskiej od 1714 roku.
III - zaczyna się w latach 30 ' XIX wieku, kiedy rozszerzono prawa wyborcze na klasę średnią, zaczęła rosnąć rola partii politycznych
2. Konstytucja brytyjska - w Wielkiej Brytanii nie ma konstytucji w znaczeniu jednego aktu normatywnego. Tworzą ją normy odnoszące się do ustroju państwa (źródła prawa):
a) Prawo zwyczajowe
-tzw. prawo zdroworozsądkowe
b) Orzecznictwo sądowe
-sądy orzekają na podstawie własnej interpretacji prawa zwyczajowego
c) Konwenanse konstytucyjne:
1. Obowiązek rezygnacji całego rządu, kiedy stracił zaufanie izby gmin
2. Kolegialna odpowiedzialność gabinetu przed izbą gmin
3. Powierzanie liderowi zwycięskiej partii funkcji i misji tworzenia rządu przez monarchę
4. Rezygnacja premiera jest równoznaczna z dymisją wszystkich członków rządu.
5. Premier składa rezygnację, jeśli jego partia utraciła większość w izbie gmin po wyborach
6. Zasada, że premier musi być członkiem izby gmin
7. Zmiany w prawie wyborczym oraz ustroju parlamentu uzgadniane są przez obie partie na konferencji pod przewodnictwem speakera
8. Instytucje premiera, gabinetu i opozycji są jej Królewskiej Mości
9. Zwołanie sesji parlamentu co roku
d) Prawo pisane - akty pochodzące od parlamentu i ustawodawstwo europejskie
3. IZBA GMIN
3.1 Parlament brytyjski składa się z izby gmin, izby lordów i króla.
3.2 Zasady prawa wyborczego do izby gmin:
- nie ma określonego czasu trwania kadencji
- Ustawa o Parlamencie 1918 - ustanowiła zasadę, że kadencja izby gmin nie może przekroczyć 5 lat.
- rozwiązanie parlamentu i określenie daty wyborów formalnie należy do panującego, ale faktyczna decyzja należy do premiera
-czynne prawo wyborcze: obywatele UK, mają 18 lat.
-pozbawieni czynnego prawa wyborczego: parowie będący członkami izby lordów, nienaturalizowani cudzoziemcy, chorzy umysłowo, osoby skazane za korupcję lub nielegalne praktyki wyborcze
-bierne prawo wyborcze: 21 lat, z wyjątkiem bankrutów, kleru i osób skazanych na więcej niż rok więzienia.
- nie kandydują urzędnicy cywilni, członkowie regularnych sił zbrojnych i policji, sędziowie
-wybory są równe, każdy ma 1 głos
-przeprowadzane w jednomandatowych okręgach wyborczych
-za wybranego uważa się kandydata, który uzyskał względną większość głosów.
3.3 Cechy izby gmin
-Skład izby gmin jest zmienny, uzależniony od izby okręgów wyborczych.
-Obecnie izba gmin liczy 659 posłów.
-Posiedzenia izby otwiera mowa tronowa
-Organizacje i funkcjonowanie izby należy do speakera, który wybierany jest przed wygłoszeniem mowy tronowej
-zgodnie z tradycją, jego wybór musi być zatwierdzony przez monarchę.
3.4 Speaker
- jest członkiem partii politycznej
-nie musi być członkiem partii mającej większość.
-w praktyce utarł się zwyczaj wyboru speakera ponownie tak długo, aż sam nie złoży rezygnacji
- jego kompetencje: wszystkie sprawy związane z procedurą obrad
- ma prawo decyzji, co stanowi naruszenie przywilejów poselskich
- od jego decyzji proceduralnych nie ma odwołania
- decyzje speakera ogłaszane publicznie tworzą precedensy, którymi kierują się także jego następcy. Precedensy tworzą zwyczaje.
3.5 Organy wewnętrzne izby gmin - komisje:
- Komisja całej izby (sama izba gmin przekształcona na skutek przekształcenia wniosku w komisję. Debata toczy się nie pod przewodnictwem speakera, ale przewodniczącego komisji budżetowej. W takiej formie - przy ustawach budżetowych, finansowych etc.)- Komisje stałe - każda od 16 do 50 członków. W sesji przeciętnie powołuje się ok 10 takich komisji. Nie mają nazw własnych, ale określa się je a, b, c etc. Szczególny rodzaj komisji stałych - komisje szkockie: min. 16 reprezentantów szkockim, rozstrzygają sprawy dot., Szkocji.
-Komisje wyspecjalizowane - przyjmują one formę kontroli parlamentu nad rządem, badają wydatki, administrację
-Komisje wspólne - składają się z przedstawicieli obu izb (gmin i lordów).
3.6 Funkcje izby gmin:
-stanowienie prawa
-projekt ustawy uchwalany w 3 czytaniach:
I czyt (formalność)→ II czyt. (kończy się wnioskiem o przyjęcie ustawy → projekt skierowany do komisji → III czyt. (kończy się przyjęciem ustawy i przekazaniem do izby lordów)
- uprawnienia izby lordów są bardzo ograniczone w zakresie procesu ustawodawczego, nie może odrzucić projektu ustawy, może zaproponować poprawki (za wyjątkiem ustaw budżetowych - tam nic nie może)
- aby ustawa zyskała moc zobowiązującą po uchwaleniu przez parlament potrzebny jest podpis monarchy (nadanie sankcji wykonalności przez monarchę)
4. IZBA LORDÓW
-zasiadają w niej lordowie świeccy, w tym lordowie dziedziczni, prawa, dożywotni, duchowni (26 biskupów kościoła anglikańskiego)
-do 1999 liczba lordów wynosiła 1200 osób
-w 1999 - ustawa reformująca liczbę lordów. Prawo zasiadania w izbie utracili lordowie dziedziczni, w zamian za co otrzymali czynne i bierne prawo wyborcze do izby gmin.
4.1 Funkcje izby lordów:
-bezwzględna zgoda na przedłużenie kadencji parlamentu (weto zawieszające)
- opóźnienie prac ustawodawczych na nie dłużej niż rok
-inicjatywa ustawodawcza niekontrowersyjnych projektów ustaw
-funkcja opiniodawcza
-poprawianie ustawodawstwa
5. Monarcha - Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej jest monarchią konstytucyjną. Zasady dziedziczenia tronu określa ustawa z 1701 r.
-stoi na czele władzy wykonawczej
- zasada tradycyjna: monarcha nie może działać sam (każdy akt panującego musi być podpisany przez odpowiedniego ministra - kontrasygnata)
-faktyczny udział monarchy w sprawowaniu władzy ogranicza się do 3 praw:
1. Prawo, aby się go radzono
2. Prawo do zachęcania
3. Prawo do ostrzegania
6. Rząd i Gabinet:
6.1 Gabinet - kierowniczy, kolegialny organ rządu, składający się z ministrów korony, powołanych przez monarchę.
- Skład: od 18 do 21 osób.
-Są oni jednocześnie członkami tzw. Tajnej Rady (obowiązuje ich bezwzględny zakaz ujawniania tego, co dzieje się na posiedzeniach rządu)
- w gabinecie tradycyjnie znajdują się: Lord Kanclerz, Kanclerz Skarbu, Lord Przewodniczący Tajnej Rady (jest rzecznikiem gabinetu w izbie gmin), sekretarze stojący na czele działów administracji
- prawo dymisji członków rządu formalnie należy do monarchy, w praktyce stosuje je premier
-pozycja premiera w gabinecie jest niezwykle silna, zwłaszcza w ostatnim czasie w gabinecie dochodzi do koncentracji władzy i podejmowania decyzji w wąskim gronie najbliższych współpracowników premiera.
- gabinet cieni - wśród opozycji wybiera się odpowiedników każdego z ministrów. Ich zadania to komentowanie, kontrola i kreowanie nowego rządu.