Rola i formy profilaktyki antyalkoholowej w szkole
Termin „profilaktyka” pochodzi z języka greckiego: „prophylaktikos” i oznacza zapobieganie[1]. W przypadku problemów alkoholowych zapobieganie dotyczy bardzo szerokiego obszaru działań. Z jednej strony obejmuje wszelkie starania zmierzające do zwiększenia szans i zasobów sprzyjających zdrowemu stylowi życia, z innej, zawiera te działania, które stawiają sobie za cel minimalizowanie różnego typu kosztów związanych ze skutkami picia alkoholu, jak również zmniejszenie już istniejącej i przyszłej populacji osób pijących alkohol.
Działalność profilaktyczna obejmuje wiele grup społecznych i sfer działań ludzkich. Jest ona adresowana zarówno do osób, które nie miały jeszcze kontaktów z alkoholem, jak i do tych, które są w fazie eksperymentalnego picia. Obejmuje także tych ludzi, którzy piją w sposób szkodliwy lub ryzykowny, nadużywają alkoholu lub są od niego uzależnieni a także tych, którzy już ponoszą różnego rodzaju koszty związane z własnym lub czyimś piciem. Działania zapobiegawcze są również adresowane do środowisk, grup i osób, u których ze względu na różne obciążające czynniki (m.in. genetyczne, psychologiczne i społeczne) ryzyko pojawienia się zaburzeń i problemów związanych ze spożywaniem alkoholu. Tak szeroki zakres działań profilaktycznych wynika z faktu, że nie tylko osoby uzależnione od alkoholu doświadczają w swoim życiu negatywnych skutków picia.
Dodatkowe znaczenie w świetle tych faktów zyskuje profilaktyka skierowana do osób i grup nie mających jeszcze kontaktów z alkoholem lub będących w fazie eksperymentowania (głównie dzieci i młodzież) czy też pijących sporadycznie. Ma ona sprzyjać zarówno abstynencji, podniesieniu granicy wieku rozpoczynania picia, jak również uczyć bezpiecznego, kontrolowanego picia alkoholu.
Działania profilaktyczne dzielimy na trzy poziomy[2]:
- Profilaktyka (prewencja) pierwszorzędowa, do której zalicza się niespecyficzne działania mające na celu zapobieganie pojawianiu się problemów i zaburzeń (m.in. poprzez zdobywanie i rozwijanie umiejętności, wspomaganie w szeroko pojętym radzeniu sobie z trudnościami oraz dostarczanie informacji). Jest ona najskuteczniejsza w sytuacjach, gdy symptomy zaburzeń jeszcze nie wystąpiły, lecz w praktyce jest często stosowana już po wykryciu pierwszych objawów.
- Profilaktyka drugorzędowa (prewencja wtórna) adresowana do konkretnych odbiorców, wyselekcjonowanych ze względu na podwyższony poziom ryzyka wystąpienia zaburzeń i charakteryzująca się stosowaniem bardziej specyficznych niż w profilaktyce pierwszorzędowej, nastawionych na wybrane obszary funkcjonowania odbiorcy oddziaływań. W tym obszarze mieszczą się także działania interwencyjne, a odbiorcami są osoby, grupy i środowiska, w których wykryto symptomy zaburzeń.
- Profilaktyka trzeciorzędowa (prewencja trzeciego stopnia), obejmująca działania o charakterze interwencyjnym i terapeutycznym, stosowane po wystąpieniu zaburzeń. Zorientowana jest na minimalizowanie ryzyka pogłębiania się istniejącej już patologii i stwarzanie możliwości powrotu do zdrowia. Ma ona również na celu odnawianie i zwiększanie zasobów umożliwiających optymalne funkcjonowanie (lub powrót do niego) przez specjalistyczne działania terapeutyczne i wzmacniające.
W ostatnich latach w Polsce jest kilka programów profilaktycznych przeznaczonych dla dzieci i młodzieży. Realizuje się je w szkołach. Programy te mają różnorodną strukturę, przeznaczenie i odbiorcę, różne też kwalifikacje wymagane są od realizatorów.
Programy profilaktyczne realizowane w szkołach[3]:
1. Program „Drugi Elementarz”
2. Program „Nasze spotkania”
3. Program „Zanim spróbujesz”
4. Program „NOE”
Program „Drugi Elementarz, czyli Program Siedmiu Kroków” obejmuje cykl ośmiu zajęć dla młodzieży starszych klas szkół podstawowych i pierwszych klas szkół ponadpodstawowych oraz spotkanie dla rodziców.
Celem tych zajęć jest:
a) dostarczenie informacji o alkoholu i innych substancjach uzależniających oraz o zagrożeniach towarzyszących ich zażywaniu,
b) wskazanie możliwości unikania tych zagrożeń i sposobów radzenia sobie z nimi,
c) pokazanie perspektyw zdrowego życia i drogi do satysfakcji osobistych bez zażywania alkoholu i innych substancji uzależniających.
Program Siedmiu Kroków dostarcza dzieciom i młodzieży informacji o różnych substancjach uzależniających, ale koncentruje się przede wszystkim wokół alkoholu, ponieważ mimo istotnych zagrożeń związanych z narkotykami, właśnie alkohol i nikotyna są najbardziej popularnymi substancjami uzależniającymi i uszkadzającymi młodzież.
Zajęcia 1 - Start
Zajęcia 2 - Poszukiwanie szczęścia
Zajęcia 3 - Chemiczna pułapka
Zajęcia 4 - Używanie i nadużywanie
Zajęcia 5 - Uzależnienie jest śmiertelną chorobą (cz. I)
Projekcja filmu „Rozdarte dusze" (cz. II)
Zajęcia 6 - Alkohol i nasze uczucia
Zajęcia 7 - Sztuka odmawiania
Zajęcia 8 - Zdrowe i dobre życie
Zajęcia 9 - Spotkanie dla rodziców. Jak pomóc dziecku nie pić.
Pakiet materiałów zawiera: scenariusz dla zajęć dla nauczyciela, kasetę magnetofonową z audycją „Muzycy ostrzegają” i wykładami dr Jerzego Mellibrudy, 8 ulotek dla uczniów i kasetę video z filmem fabularnym „Rozdarte dusze”.
Technologię programu przygotowała Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.
„Nasze spotkania” to nazwa programu psychoedukacyjnego dla dzieci i młodzieży, służącego nauce umiejętności psychologicznych - rozumienia siebie, kierowania sobą i porozumiewania się z innymi. Umiejętności te stanowią istotne wyposażenie młodej osoby, chroniące ją przed zaburzeniami psychicznymi, w tym również przed uzależnieniami - w tym sensie program „Nasze spotkania” ma charakter psychoprofilaktyczny.
Program obejmuje praktyczne zajęcia grupowe oraz zakłada własną pracę uczniów przy pomocy książek o charakterze przewodników do autotreningu.
Zajęcia grupowe w programie są prowadzone przez nauczycieli - tych, którym cele i wartości programu wydają się bliskie i którzy jednocześnie gotowi są podjąć się w trakcie realizacji zajęć nauczania w specyficznej formule edukacyjnej, gdzie nauczyciel nie jest źródłem i dawcą wiedzy, a jedynie życzliwym opiekunem i towarzyszem własnych doświadczeń ucznia.
„Nasze spotkania” składają się z czterech książeczek przeznaczonych dla ucznia oraz nauczyciela, który ma realizować program.
Jest to program autorstwa Marii i Piotra Fijewskich przygotowana w Instytucie Psychologii Zdrowia i Trzeźwości Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
Program „Zanim spróbujesz” - łączy informacje o uzależnieniach z zajęciami poświęconymi problemom emocjonalnym i relacjom interpersonalnym. Obejmuje zajęcia z czterech bloków tematycznych:
1) informacje o uzależnieniach i problemach dzieci osób uzależnionych,
2) umiejętności związane z odmawianiem i dokonywaniem wyboru w sytuacjach skłaniających do picia i ćpania,
3) ogólne umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach życiowych,
4) informacje i umiejętności związane ze zdrowym stylem życia.
Program „Zanim spróbujesz” został opracowany w czterech wersjach: dla klas I-III, IV-VI, gimnazjów oraz dla szkół ponad podstawowych. Pozwala to uwzględniać różnice w zainteresowaniach i możliwościach intelektualnych uczniów, choć nie oznacza, że należy się sztywno trzymać tego podziału.
Programy dla kolejnych przedziałów wiekowych różnią się między sobą stopniem złożoności problemów i formami pracy oraz proporcjami między czterema blokami tematycznymi. W młodszych klasach jest mniej niż w starszych klasach zajęć bezpośrednio związanych z uzależnieniami. Na przykład w kl. I-IV - 4 zajęcia są poświęcone uzależnieniom oraz dzieciom alkoholików, jedne zajęcia kształcą umiejętności związane z odmawianiem, a 10 ma pomóc ćwiczyć ogólne psychologiczne i społeczne umiejętności. W szkołach ponad podstawowych 5 zajęć przekazuje informacje o uzależnieniach, 5 kształci umiejętności specyficzne, a 7 umiejętności ogólne.
Technologię programu opracował zespół Ośrodka Rozwoju Umiejętności Wychowawczych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego na zlecenie Towarzystwa Zapobiegania Narkomanii.
Program „NOE” przeznaczony jest dla uczniów gimnazjów oraz młodzieży szkół ponad podstawowych. Może być przeprowadzony w dużej 150 osobowej grupie. Zajęcia prowadzone są przez pięcioosobowy zespół, pracujący pod kierunkiem psychologa, w ciągu około 4 godzin.
[1] Słownik Wyrazów Obcych, PWN, Warszawa
[2] L. Cierpiałkowska, Alkoholizm- przyczyny, leczenie, profilaktyka, UAM, Poznań 2000, s. 213.
[3] K. Wojcieszek, NOE program profilaktyczny dla młodzieży, PARPA, Warszawa 1995, s. 114.