Wybrane zagadnienia patologii społecznej i profilaktyki
W związku z koniecznością usystematyzowania działań zapobiegawczych wśród dzieci i młodzieży zagrożonej uzależnieniem, pracownicy szkół zobligowani zostali do opracowania Szkolnych Programów Profilaktyki. Punktem wyjścia w skonstruowaniu takiego programu powinno być uporządkowanie wiedzy dotyczącej patologii społecznej - jej przyczyn, objawów, rozmiarów, a także rodzajów oddziaływań stosowanych w profilaktyce. Niniejszy artykuł opracowałam w odpowiedzi na obserwowaną wśród moich kolegów potrzebę pogłębienia wiedzy na temat profilaktyki i zachowań patologicznych.
1. Zagadnienia patologii społecznej
1.1. Geneza i rozwój zainteresowań zjawiskami patologii społecznej
Terminem patologia społeczna zaczęto posługiwać się w pierwszych latach XX wieku w amerykańskiej i angielskiej literaturze socjologicznej. Oznaczał on "zachowania czy postawy niezgodne z powszechnie akceptowanymi zasadami postępowania w danym społeczeństwie oraz zachowania naruszające nakazy i zakazy zawarte w przepisach ustaw karnych i cywilnych."1
Zainteresowania problematyką patologii w krajach tzw. "bloku wschodniego" były z powodów ideologicznych przez długi czas zakazane. Uważano, że w społeczeństwie socjalistycznym zjawiska patologiczne są zjawiskami marginalnymi, którymi nie należy się zajmować. W Polsce, dopiero w latach 70-ych sytuacja ulegać zaczęła zmianie. Przedstawiciele nauk społecznych sygnalizowali potrzebę badań i uzyskania informacji z zakresu patologii społecznej. Stwierdzono, iż wiedza na ten temat jest niezbędna dla skonstruowania pełnego obrazu polskiego społeczeństwa.2
Badanie społecznych zjawisk patologicznych w Polsce rozpoczął Adam Podgórecki, inicjator założenia w 1972 roku Interdyscyplinarnego Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego. Placówka ta była najbardziej znaczącym w naszym kraju środowiskiem naukowym prowadzącym do 1990 roku podstawowe badania w dziedzinie patologii społecznej.3 Informacje, jakich Instytut dostarczył, przyczyniły się w znacznym stopniu do konsolidacji poglądów w zakresie omawianej problematyki.
1.2. Podstawowe pojęcia
Z terminem "patologia społeczna"4 spotykamy się obecnie bardzo często. Posługują się nim przedstawiciele różnorodnych dyscyplin naukowych jak socjologia, pedagogika, medycyna, prawo, kryminologia. Stosują je też w licznych wypowiedziach dziennikarze, nauczyciele, działacze społeczni. Wskazane wydaje się ujednolicenie pojęcia patologii społecznej. W dotychczas wydanych pracach termin ten pozostaje nadal wieloznaczny. Jako pierwszy w Polsce, 1969 roku w sposób całościowy koncepcję patologii społecznej rozwinął socjolog A. Podgórecki.
Przez patologię społeczną rozumiał: "ten rodzaj zachowania, ten typ instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego, który pozostaje w zasadniczej (...) sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane".5 Definicja ta - uznawana za klasyczną w naszym kraju - jest często cytowana przez przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych. Nie sposób jednak nie dostrzec jej niedokładności: otóż kryterium wyznaczające w wymienionej definicji patologię, to nieokreślone bliżej "wartości światopoglądowe."
W niniejszej pracy jako wiodącą potraktowałam definicję patologii społecznej podaną przez A.Lipkę: "Pod pojęciem patologia społeczna rozumie się określony stan postaw, zachowań i sytuacji życiowych, (...) które są szkodliwe dla historycznie uwarunkowanego postępu i powodują ujemne następstwa dla wszechstronnego rozwoju jednostki, grupy lub całego społeczeństwa, a polegają na nieprzestrzeganiu obowiązujących przepisów prawa, norm moralnych, obyczajowych i kulturowych oraz na odrzucaniu lub nieposzanowaniu wartości obiektywnie zgodnych z interesami jednostki i ogółu obywateli na określonym etapie rozwoju kraju."6
Płynne kryteria, na podstawie których identyfikuje się dane zjawisko jako patologiczne, występują w literaturze dość powszechnie. Najczęściej wymienia się następujące określenia: "zachowania niezgodne z regułami normatywnymi społeczeństwa, zachowania wykraczające poza granice tolerancji społecznej, zachowania społecznie nieakceptowane, zachowania zakłócające porządek społeczny, niezgodne z prawem, sprzeczne z oczekiwaniami społecznymi" 7 itp. Dla bliższego określenia wymienionych zjawisk sięgnąć możemy do obszernej monografii poświęconej patologii społecznej wśród dzieci i młodzieży autorstwa A.Lipki 8, czy też prac M.Jarosz 9 z zakresu patologii społecznej, w których autorka określając przedmiot zainteresowania tej dziedziny wiedzy, podała kryteria wyróżniania społecznych zjawisk patologicznych, a także dokonała klasyfikacji metod badawczych stosowanych w patologii społecznej. Szczególne miejsce w literaturze zajmuje opracowanie Z.Beczkiewicza 10, który przedstawił nowy sposób analizy zjawisk patologicznych w socjologii.
Na uwagę zasługują również prace J.Wodza 11, w których autor wychodząc z założeń empirycznych podjął próbę oryginalnego zdefiniowania zjawisk patologicznych.
Na pytanie: "Czym są zjawiska zaliczane do patologii społecznej?" daje trafną odpowiedź J.Sztumski. W jego przeświadczeniu zjawiska patologiczne to inaczej problemy społeczne w szerokim i węższym tego słowa znaczeniu. Pierwsze z wymienionych znaczeń problemem społecznym określa wszystko, co jest przedmiotem zainteresowania nauk społecznych. W znaczeniu węższym natomiast, problemy społeczne to takie zjawiska, które są tak ważne w życiu społeczeństwa lub też tak bulwersujące, że wywołują w jego świadomości określony oddźwięk 12.
Z uwagi na to, iż jesteśmy najbardziej zainteresowani problematyką patologii i profilaktyki wśród młodzieży 13, wymienię za A.Lipką 14charakterystyczne dla młodego pokolenia Polaków zjawiska patologiczne:
- przestępczość nieletnich i młodocianych,
- alkoholizm i nadużywanie alkoholu,
- uzależnienie lekowe, toksykomania,
- samobójstwa i zamachy samobójcze,
- prostytucja nieletnich i młodocianych,
- zachorowalność na choroby weneryczne,
- ucieczki z domów rodzinnych, zakładów wychowawczych, zakładów poprawczych,
- pasożytnictwo społeczne,
- nieprzystosowanie społeczne wyrażające się w chorobach psychicznych.
Wachlarz zjawisk zaliczanych do patologii społecznej jest bardzo szeroki, zatem ograniczę się do przedstawienia wybranych 15 jak: alkoholizm, zależności lekowe oraz przestępczość nieletnich. I tak, przez uzależnienie od alkoholu należy rozumieć stan psychiczny, zwykle także i fizyczny polegający na utracie kontroli nad piciem, stałej patologicznej zależności od niego i przymusie spożywania go. 16
W praktyce pedagogicznej i lekarskiej zjawisko lekozależności określone jest jako narkomania, lekomania, lekozależność, toksykomania i in.
Komisja Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) ustaliła, że pojęcie toksykomania jest najbardziej poprawne znaczeniowo. Określa "stan okresowej lub przewlekłej intoksykacji, przynoszącej jednostce i społeczeństwu szkodę, wywołany powtarzającym się zażywaniem środka odurzającego lub podniecającego (naturalnego lub toksycznego)." 17
Pojęcie przestępczość nieletnich określają dwa kryteria: granica wieku, którą określa się jako nieletnią oraz katalog czynów i zachowań uważanych za przestępstwo. Między poszczególnymi krajami zachodzą różnice w ustaleniu wymienionych kryteriów. W świetle Ustawy z dnia 26 października 1982 roku "O postępowaniu w sprawach nieletnich" regulującej tryb postępowania z nieletnimi, którzy dopuścili się czynu karalnego określonego w Kodeksie Karnym i Kodeksie wykroczeń, "nieletni przestępca to osoba, która przed ukończeniem 17 roku życia popełniła czyn naruszający obowiązujące normy prawne." 18
Wymienione typy zachowań charakteryzują się wzrastającym nasileniem ilościowym. 1.3. Przyczyny i rozmiary zjawisk patologicznych wśród młodzieży
Z przeprowadzonych badań i raportów wynika, że w ostatnich latach zwiększyły się znacznie rozmiary zjawisk patologicznych stając się jednym z zasadniczych problemów społecznych.
Już w latach 70-ych Maria Jarosz określając rozmiary zjawisk patologicznych w społeczeństwie polskim wskazała ich społeczno-ekonomiczne uwarunkowania. Po trzydziestu latach pozostają one podobne. Do społeczno-ekonomicznych przyczyn patologii zalicza się: ubóstwo, wzrost populacyjny, niedostateczne warunki mieszkaniowe, industrializację urbanizację, bezrobocie młodzieży, rozbicie wspólnoty rodzinnej, zanikanie tradycyjnych wartości, wzrastającą rolę mass-mediów, złe funkcjonowanie systemu opieki społecznej czy niewydolność systemu szkolno-wychowawczego. 20
Jeśli zaś chodzi o przyczyny patologii rozwijającej się wśród dzieci i młodzieży, M.Jarosz wskazuje przede wszystkim niekorzystne, wadliwe warunki socjalizacji dzieci w rodzinach dysfunkcjonalnych, rozbitych, niepełnych np. z powodu rozwodu czy chorób rodziców lub ich niewydolności pedagogicznej, socjalnej, ekonomicznej, edukacyjnej, itp. 21
Dysfunkcje wychowawczo-dydaktyczne szkoły, nerwicogenny klimat społeczny współczesnej szkoły, internatu czy warsztatów szkolnych, czynią zdaniem L.Pytki 22 właśnie szkołę środowiskiem współodpowiedzialnym za pojawienie się zjawisk patologicznych wśród dzieci i młodzieży.
Nie bez wpływu na rozwój wymienionych zjawisk wśród młodzieży, pozostały przemiany ustrojowe, jakie dokonały się w naszym kraju. 23 Okres stanu wojennego, ostatnie lata realnego socjalizmu, czas intensywnych przemian politycznych, społecznych i gospodarczych od czerwca 1989 r., wywołały zmiany w ogólnej świadomości i postawach społeczeństwa. Doprowadziły w efekcie do poczucia nieograniczonej wolności osobistej, co pociągnęło za sobą znaczny wzrost przestępczości.
I tak, z danych statystyki sądowej Ministerstwa Sprawiedliwości 24 obejmujących okres 1984-1991 wynika, że liczba skazań nieletnich w 1984 roku wynosiła 9260, w roku 1991 - już 12050. W strukturze sprawców przestępstw dominowali chłopcy. Jeśli chodzi o wiek, utrzymywała się dominacja nieletnich w wieku 15, 16 lat. 70% ogółu przestępców stanowili nieletni zamieszkali w miastach. Rodzaj popełnionych przestępstw nie uległ większym zmianom. Dominowała zdecydowanie przestępczość przeciwko mieniu, przed występkami przeciwko życiu i zdrowiu, wykroczeniom drogowym i zgwałceniami. 25
Z wielu źródeł dowiadujemy się, że młodzież szkolna coraz częściej sięga po alkohol. 26
Konfrontacja wyników badań przeprowadzonych przez B.Woloniewicz-Grzelak w październiku 1992 r. na dwutysięcznej próbie uczniów z analogicznymi badaniami w latach 1984 i 1988 wykazała, iż w ostatnich ośmiu latach liczba niepijącej młodzieży szesnastoletniej zmalała z 22% do 13%, a upijających się regularnie wzrosła prawie dwukrotnie do ponad 5%. Od przeprowadzonych przed 30 laty badań A.Święcickiego liczba pijących wódkę zwiększyła się 2,5 razy wśród chłopców i 1,8 razy wśród dziewcząt. 27
Raport z badań przeprowadzonych w 1990 roku przez Instytut Matki i Dziecka donosi, iż niepokojąco wzrasta również wskaźnik powstawania wczesnych uzależnień wśród dzieci i młodzieży, z tendencją do obniżania się wieku potencjalnych "biorców". 28 Około 70% narkomanów przyjęło po raz pierwszy środek odurzający przed ukończeniem 18 roku życia. Spotyka się coraz częściej przypadki odurzania się dzieci 9-10 letnich. 29 Początki rozwoju zjawiska toksykomanii sięgają w Polsce drugiej połowy lat 60-ych. W latach 70-ych i 80-ych mieliśmy do czynienia z trendem wzrostowym przerwanym krótkim okresem stabilizacji. Początek lat 90-ych zaowocował gwałtownym, utrzymującym się wzrostem zjawiska. 30
Dane liczbowe określające toksykomanię są zróżnicowane. W danych Policji wymienia się liczby 100-150 tys. osób zagrożonych w Polsce. Działacze społeczni i lekarze utrzymują, że jest ich 200-500, a nawet 600 tysięcy. 31 Jakąkolwiek jednak liczbę przyjmiemy 32, problem narkomanii pozostaje aktualnym i ważnym problem społecznym.
Nie dziwi zatem fakt, że coraz bardziej intensywne stają się działania zmierzające do ograniczenia rozmiarów patologii społecznej. Szczególny nacisk kładzie się na profilaktykę w grupie dzieci i młodzieży.
2. Przegląd stosowanych oddziaływań profilaktycznych
2.1. Ogólna koncepcja profilaktyki
W.Okoń w Słowniku Pedagogicznym definiuje profilaktykę jako "ogół działań zapobiegawczych niepożądanym zjawiskom w rozwoju i zachowaniu się ludzi" 33. Ponadto podkreśla się w literaturze, że celem działalności profilaktycznej jest zapobieganie negatywnym stanom rzeczy zarówno tym, które dopiero mają zaistnieć, jak i tym, które w postaci zalążkowej już istnieją. Każda odmiana profilaktyki zapobiega negatywnym stanom, które dotyczą różnych sfer życia społecznego, dlatego ogólnie mówi się o profilaktyce społecznej. Również w wychowaniu, podobnie jak w innych dziedzinach życia powinien skutecznie funkcjonować odpowiedni system działalności, zwany profilaktyką wychowawczą. Profilaktyka wychowawcza jest systemem działań racjonalnych, zapobiegających występowaniu i rozpowszechnianiu się zjawisk patologii społecznej, określanych jako niedostosowanie czy wykolejenie społeczne młodzieży. 34
Wyróżnia się trzy poziomy profilaktyki niedostosowania społecznego. Są to:
- Profilaktyka pierwszego stopnia (pierwszorzędowa) obejmująca środki, które umożliwiają zwalczanie zasadniczych przyczyn patologii, promocję zdrowia psychicznego i fizycznego oraz przedłużanie życia człowieka.
- Profilaktyka drugiego stopnia (drugorzędowa) określająca postępowanie, które zmierza do ujawnienia i eliminowania możliwie najszybciej, wszelkiego rodzaju niedostosowań i zaburzeń osobowości, zanim nastąpi stan charakterystyczny dla danego zjawiska patologii.
- Profilaktyka trzeciego stopnia (trzeciorzędowa), oznacza interwencję, która ma na celu zapobiec komplikacjom i następstwom społecznym z powodu wystąpienia stanu dewiacji. 35
W praktyce przyjmuje się, że podstawowa jest profilaktyka pierwszorzędowa realizowana szczególnie intensywnie w szkołach w formie informacyjno-edukacyjnej. Na drugim miejscu jest profilaktyka drugorzędowa skoncentrowana na grupach wysokiego ryzyka (bywa realizowana w szkołach), zaś na trzecim miejscu pojawiają się programy terapeutyczne dla osób przejawiających zachowania patologiczne (realizowane przez placówki spejalistyczne) 36
Z.Gaś 37 przytoczył cele profilaktyki obowiązujące dziś na świecie, charakterystyczne dla każdej jej odmiany i stopnia. Są to:
1. Rozpowszechnienie prawdziwych i realnych informacji o zjawisku, którego profilaktyka dotyczy.
2. Kształtowanie świadomych wzorców konsumpcyjnych.
3. Kształtowanie umiejętności interpersonalnych, samooceny i samodyscypliny.
4. Rozwijanie umiejętności interpersonalnych, a szczególnie umiejętności empatii, współpracy, komunikowania się, rozwiązywania konfliktów.
5. Rozwijanie umiejętności podejmowania decyzji oraz rozwiązywania problemów, obejmujących między innymi zdolność do wybierania pozytywnych, a nie negatywnych stylów życia.
6. Rozwijanie związków z grupą społeczną i poczucia odpowiedzialności za grupę, do której jednostka należy (rodzina, lokalna społeczność, klasa).
7. Rozwijanie dojrzałej odpowiedzialności jako właściwego wzorca ról do naśladowania przez innych (obejmujący np. styl życia, postawy wobec używania środków odurzających).
8. Rozwijanie środowiska rodzinnego, społecznego i środowiska pracy, które podniosłoby jakość życia wszystkich jego członków.
9. Kształtowanie reguł prawnych i publicznych tak, by były zgodne z ludzkimi potrzebami i wspierały pozytywne style życia.
10. Umożliwianie wczesnego rozpoznania, diagnozowania zagrożeń oraz rozwijania strategii przeciwdziałania, bazujących na znajomości przyczyn szkodliwych uwarunkowań. 38
Główne odmiany profilaktyki patologii społecznej wyróżnia się ze względu na rodzaj intencjonalnie podejmowanych działań mających na celu przeciwdziałanie dewiacjom. 39 Wyodrębniamy zatem za S.Górskim 40:
1. Profilaktykę eliminująco-uprzedzającą.
Wiąże się ona z możliwie najwcześniejszym wykrywaniem i usuwaniem biologicznych, psychicznych i społecznych czynników zwiększających ryzyko wykolejenia jednostki. Stosowanie takich działań wyraża się w blokowaniu patogennych czynników, lub zwiększaniu odporności jednostki na wpływ wymienionych czynników.
2. Profilaktykę eliminująco-objawową.
Polega ona na możliwie wczesnym wykrywaniu i reagowaniu na początkowe objawy niedostosowania jak np. wagary, ucieczki z domu, agresywny stosunek do rodziców, nauczycieli czy rówieśników, niepowodzenia szkolne. Celem tych działań jest likwidowanie skłonności młodzieży do zachowań nieakceptowanych społecznie.
3. Profilaktykę powstrzymującą.
Za pomocą różnych środków uniemożliwia ona lub utrudnia podjęcie decyzji dotyczącej czynu nagannego, bądź też wywołuje zmianę takiej decyzji.
4. Profilaktykę kreatywną.
Wzmacnia ona i podtrzymuje formy zachowań alternatywne do nieakceptowanych społecznie, czyli takie, które mając charakter prospołeczny wywierają wpływ na ludzi tłumiąc siłę oddziaływania szkodliwych czynników konkurencyjnych. Zalążki postaw prospołecznych powinny być kształtowane w procesie wychowania. Wyniki wielu badań wskazują, że pod względem skuteczności i poniesionych kosztów ( materialnych, społecznych i etycznych) profilaktyka kreatywna jest znacznie bardziej opłacalna, niż oparta na destrukcji tradycyjna działalność profilaktyczna. 41
2.2. Modele i rodzaje oddziaływań stosowanych w profilaktyce
Analizując literaturę zauważa się olbrzymią różnorodność strategii i rodzajów działań profilaktycznych. E.T.Duffy 42 wskazuje kilka charakterystycznych cech, wspólnych dla większości działań profilaktycznych:
1. Aktywność - działania prewencyjne, w przeciwieństwie do terapeutycznych, nie mają charakteru reaktywnego, gdyż pojawiają się zanim jeszcze wystąpiły zaburzenia.
2. Ukierunkowanie na zaspokojenie potrzeb - zachowania życia jednostki, uzyskiwania wsparcia, miłości, odnajdywania poczucia własnej tożsamości.
3. Globalne podejście - działania profilaktyczne łączą takie dyscypliny, jak zdrowie fizyczne i psychiczne, uzależnienia, przestępczość itp.
4. Osobista odpowiedzialność - jednostka sama ponosi odpowiedzialność za własne życie.
5. Wielowymiarowość działań - zaangażowanie w działalność zarówno profesjonalistów jak i wolontariuszy.
6. Relacja jednostka-środowisko - jednostka nie może być zdrowa, jeśli chore jest środowisko i odwrotnie.
Ponieważ przedmiotem zainteresowania niniejszego opracowania jest młodzież, przedstawiam - za Z.Gasiem 43 - cztery najbardziej popularne rodzaje oddziaływań profilaktycznych adresowanych do ludzi młodych:
Pierwszy to model informacyjny. Zakłada, że dostarczanie rzetelnej wiedzy w sposób kompetentny i interesujący, prowadzi do zmiany postaw dzieci i młodzieży na pozytywne. Model ten realizowany jest z reguły w sytuacji dydaktycznej. Działania takie określa się jako nauczanie faktów. 44
Wyraźnie skuteczniejszy wydaje się model afektywnej edukacji. Wychodzi się w nim z założenia, że pobudzenie osobowego rozwoju jednostki wiąże się z osłabieniem ryzyka wejścia na drogę patologii. Stąd celem takiej edukacji jest rozwijanie jednostkowej samoświadomości i samooceny. Młody człowiek włączony jest w działania, podczas których poznaje siebie, rozbudza własny rozwój, świadomość przeżywanych stanów i emocji oraz doświadcza swojej niepowtarzalności. Takie umiejętności mogą być przydatne w pokonywaniu sytuacji trudnych.
Kolejnym, jest model kompetencji społecznych, w którym przygotowuje się młodzież do radzenia sobie z presją rówieśniczą. Kształci się tu takie umiejętności, jak asertywność, umiejętność mówienia NIE, prezentowanie własnych opinii, wyrażanie życzeń i oczekiwań, nawiązywanie kontaktów oraz dobieranie sobie przyjaciół.
Model alternatyw to ostatni z wymienionych w literaturze. Wyrasta z założenia, że zaspokajanie potrzeb młodego człowieka w sposób akceptowany społecznie i satysfakcjonujący dla niego samego sprawi, iż nie będzie on podejmował wykorzystywanych wcześniej działań destrukcyjnych dla zaspokojenia tych samych potrzeb.
Oto informacje, które - moim zdaniem - mogą okazać się najbardziej przydatne w procesie porządkowania wiedzy na temat profilaktyki zachowań patologicznych. Starałam się je przekazać w sposób najbardziej obiektywny i wielowymiarowy.
1T.Michalczyk, Wybrane zagadnienia patologii społecznej, Opole 1995, s. 9.
2M.Jarosz, Wybrane zagadnienia patologii społecznej, Warszawa 1975, s. 7.
3T.Michalczyk, op. cit., s. 13.
4W literaturze przedmiotu spotykamy stosowanie zamienne pojęć: patologia społ., dezorganizacja, dewiacja, dysfunkcjonalność. M.Jarosz, Samoniszczenie. Samobójstwo. Alkoholizm. Narkomania, Wrocław 1980, s. 8; A.Lipka, Zjawiska patologii społecznej wśród młodzieży, Warszawa 1977, s. 12. Powołując się na wymienione autorytety pojęć tych będę używać zamiennie. Wielu autorów rozważa także różnice między wymienionymi terminami. Zdecydowałam się jednak nie przedstawiać ich w niniejszej pracy.
5 A.Podgórecki, Patologia życia społecznego, Warszawa 1969, s. 24-25.
6 A.Lipka, op.cit., s.15-16.
7 L.Pytka, Zakres pojęcia patologii społecznej, "Oświata i Wychowanie" 1986, nr 40, s. 6. 8 A.Lipka, op. cit., s. 75-199.
9 M.Jarosz, Wybrane zagadnienia patologii społecznej, Warszawa 1975.
M.Jarosz, Dezorganizacja w rodzinie i społeczeństwie, Warszawa 1987.
M.Jarosz, Problemy dezorganizacji rodziny, Warszawa 1979.
10 Z.Beczkiewicz, Problemy patologii społecznej, Warszawa 1986.
11 J.Wódz, Zjawiska patologii społecznej a sankcje społeczne i prawne, Wrocław 1973.
J.Wódz, Problemy patologii społecznej w mieście, Warszawa 1989.
12 J.Sztumski, Czy możemy mówić o patologii społecznej, (w:) Zjawiska patologii społecznej, pod red. T.Sołtysiak, Bydgoszcz 1995.
13 "Młodzież - społeczno - demograficzna kategoria osobników, pozostająca w stadium przejściowym pomiędzy okresem dzieciństwa i dorastania a dorosłością, równoznaczną z osiągnięciem samodzielności ekonomicznej i społecznej." (W.Adamski: Młodzież współczesna, (w:) Encyklopedia pedagogiczna, pod red. W.Pomykało, Warszawa 1993, s. 380.)
14 A.Lipka, op. cit., s. 75-196.
15 W wyborze zjawisk patologicznych kierowałam się przeświadczeniem, że należą one do najczęściej występujących w naszym społeczeństwie.
16 M.Drzewiecki, Alkohol a młodzież, "Problemy Alkoholizmu" 1993, nr 1, s. 23.
17 S.Górski, Narkomania wśród dzieci i młodzieży, (w:) Encyklopedia Pedagogiczna, pod red. W.Pomykało, Warszawa 1993, s. 411.
18 K.Grześkowiak, A.Krukowski, A.Pakulski, E.Warzocha, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Warszawa 1984, s. 19.
19 M.Jarosz, Wybrane zagadnienia patologii społecznej, Warszawa 1975, s. 9-12.
20 B.Urban, Zachowania dewiacyjne młodzieży i podstawy profilaktyki, (w:) Zjawiska patologii społecznej, pod red. T.Sołtysiak, Bydgoszcz 1995, s. 109.
21 M.Jarosz, Nierówności społeczne, Warszawa1984, s. 188-245.
22 L.Pytka, Klimat społeczny instytucjonalnych środowisk wychowawczych, "Studia Pedagogiczne" 1983, t. XLVI, s. 221.
23 B.Urban, Przemiany ustrojowo-społeczne, a dynamika przestępczości młodzieży, (w;) Bielicki, T.Sołtysiak, Patologia społeczna w strukturze przeobrażeń ustrojowych Polski, Bydgoszcz 1994, s. 24-26.
24 I.Budrewicz, Przestępczość nieletnich w Polsce w świetle statystyki sądowej, (w:) Patologia społeczna w strukturze przeobrażeń ustrojowych Polski, Bydgoszcz 1994, s. 34. 25 Dla porównania wyników badań warto sięgnąć do następujących pozycji B.Hołyst, Przestępczość nieletnich, (w:) Encyklopedia Pedagogiczna, pod red. W.Pomykało, Warszawa 1993, s. 707-709; M.Jarosz, Wybrane zagadnienia patologii społecznej, Warszawa 1975; L.Pytka, Przejawy i rozmiary patologii wśród młodzieży, "Oświata i Wychowanie" 1986, nr 40, s. 8-10; J.Żebrowski, Rodzinne uwarunkowania przestępczości nieletnich, (w:) Patologia społeczna w strukturze przeobrażeń ustrojowych Polski, Bydgoszcz 1994, s. 71-81.
26 Reprezentatywne i rzetelne raporty na ten temat zamieszczają: "Biuletyn Informacyjny" Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych 1994, nr 2, (w:) "Problemy Opiekuńczo Wychowawcze" 1994, nr 10, wkładka; "Młodzież Polska" - fragmenty raportu opracowanego w marcu 1993 przez Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Kobiet i Rodziny, (w:) "Problemy Opiekuńczo Wychowawcze" 1994, nr 2, s.8; B.Fatyga, G.Fluderska, J.Żuławski, O życiu codziennym młodzieży, "Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 1994, nr 4, s. 8.
27 J.Raczkowska, Nadużywanie alkoholu zagrożeniem rozwoju dzieci i młodzieży, "Problemy Opiekuńczo wychowawcze" 1994, nr 2, s. 3-4.
28 J.Węgrzecka, J.Jakubowski, Krajowy program promocji zdrowia w profilaktyce uzależnień na rok 1994, Warszawa 1993, s. 2.
29 M.Malinowska, Kim są polscy narkomani, "MONAR 85", Warszawa 1985, s. 27.
30 J.Sierosławski, Sytuacja epidemiologiczna uzależnień lekowych w Polsce w 1993r., niepublikowane materiały Biura ds. Narkomanii.
31 I.Łabuć, Przyczyny narkomanii w percepcji uczniów szkół ponadpodstawowych, (w:) Patologia społeczna w strukturze przeobrażeń ustrojowych Polski, Bydgoszcz 1994, s. 118.
32 Dane liczbowe znajdziemy również w następujących publikacjach: "Młodzież Polska" - fragmenty raportu, (w:) "Problemy Opiekuńczo Wychowawcze" 1994, nr 2, s. 9.; H.Machel, Niektóre aspekty społeczne narkomanii i jej skutków, (w:) Patologia społeczna w strukturze przeobrażeń ustrojowych Polski, Bydgoszcz 1994, s. 108.
33 W.Okoń, Słownik Pedagogiczny, Warszawa 1992, s. 228.
34 L.Pytka: Profilaktyka wykolejenia społecznego, (w:) Encyklopedia Pedagogiczna, pod red. W.Pomykało, Warszawa 1993, s. 630.
35 S.Jedlewski, Młodzież niedostosowana społecznie, (w:) Encyklopedia Pedagogiczna, pod red. W.Pomykało, Warszawa 1993, s. 379-380.
36 W literaturze psychologicznej profilaktyka, psychoprofilaktyka i prewencja, to terminy występujące zamiennie. Oznaczają działania, w których wykorzystuje się metody i środki psychologiczne w celu zapobiegania niekorzystnym zjawiskom w życiu człowieka,, powodującym zaburzenia w jego funkcjonowaniu psychicznym, fizycznym i społecznym. Trzem poziomom profilaktyki niedostosowania społecznego odpowiadają trzy poziomy prewencji: pierwotna, wtórna (drugiego stopnia) i trzeciego stopnia. H.Sęk, Wybrane zagadnienia psychoprofilaktyki, (w:) Społeczna psychologia kliniczna, pod. red. H.Sęk, Warszawa 1993, s. 476.
37 Z.Gaś, Profilaktyka uzaleznień, Warszawa 1993, s. 14.
38 Trafny pogląd na cele profilaktyki prezentuje M.Wojciechowski: "Cele profilaktyki, która młodego człowieka ma wyposażyć w harmonijnie funkcjonującą osobowość, dzięki której będzie on dokonywał w życiu pozytywnych wyborów, (...) stają się tożsame z celami konstruktywnego wychowania." M.Wojciechowski, Czy pedagogika ma coś wspólnego z profilaktyką uzależnień ?, "Remedium" 1994, nr 4, s. 8.
39 L.Pytka, Profilaktyka wykolejenia społecznego, (w:) Encyklopedia Pedagogiczna, pod red. W.Pomykało, Warszawa 1993, s. 631.
40 S.Górski, Profilaktyka społeczna, "Oświata i Wychowanie" 1986, nr 40, s. 14-17.
41 ibidem, s. 17.
42 Z.Gaś, op. cit., s. 29-30.
43 Z.Gaś, op. cit., s. 59-117.
44 W.Kuzitowicz, Komu, co i jak mówić o narkomanii?, Jelenia Góra 1992 - publikacja traktuje szerzej na temat działań informacyjnych o profilaktyce.
Opracowanie:
Beata Macioszek