Konfucjanizm
VI w. p.n.e. - rozkwit myśli filozoficznej w Chinach - odbicie zmian zachodzących w społ. chińskim: złamanie starego ustroju społ. (podziału na 2 klasy: arystokracja, lud).
Konfucjusz - zlatynizowana forma Kongfu-zi (Mistrz Kong). Prawdziwe imię Kong Qui, żył w latach 551-479 p.n.e., pochodził ze zubożałej linii starożytnego rodu arystokratycznego. Studiował dawne księgi, próbował zrobić karierę urzędniczą. Potem wielka wędrówka z uczniami po środkowych Chinach w poszukiwaniu księcia, który by wprowadził jego filozoficzno-polityczne koncepcje w Zycie. Się nie udało, więc wrócił do domu (księstwo Lu) i poświęcił się nauczaniu i pisaniu.
Napisał kronikę księstwa Lu - Chunqiu („Wiosny i jesienie”) i zredagował Shujing („Księga dokumentów” - wybór dokumentów historycznych) i Shijing („Ksiega pieśni” - zbiór 305 hymnów i pieśni o tematyce świeckiej i sakralnej).
Najlepszym źródłem do konfucjanizmu są Dialogi konfucjańskie (Lunyu) spisane ok. 100 lat po śmierci K., zapisy jego rozmów z uczniami.
Sishu (Czteroksiąg Konfucjański): Lunyu, Daxue (Wielka nauka), Mengzi (Księga Menhzi) i Zhongyong (Doktryna środka). Widać w nich, ze K. dążył do przywrócenia dawnego porządku społ.
K. wywarł wielki wpływ na ukształtowanie w Chinach stylu życia i myślenia. W epoce Han pojawił się jego kult - zaczęto wznosić mu świątynie, oddawać cześć boską, uznany za patrona uczonych i urzędników.
DOKTRYNA
Trudno wyodrębnić podstawowe elementy jak teologie, antropologie, kosmologię. Myśl K. koncentrowała się na zagadnieniach związanych z człowiekiem i jego życiem w społ., pomijał niemal zupełnie kwestie ontologiczne, unikał rozważania świata nadprzyrodzonego.
K. uważał, ze jego zadaniem jest badanie czasów starożytnych i szukanie w działaniach przodków godnych zaufania reguł życia i rządzenia państwem.
Przede wszystkim etyk - jak żyć? Jak rządzić? Jak słuchać?
Szacunek dla rodziców źródłem wszelkiego prawdziwego człowieczeństwa, a właściwe postępowanie wobec bliźnich - podstawą moralności.
Junzi - ideał człowieka szlachetnego - mądry książę, który władzę swą opiera nie na armii lub pieniądzach, lecz na sile oddziaływania moralnego, na mocy, jaką daje cnota (de). Powinien przede wszystkim spełniać przepisane obrzędy i kultywować cnotę, a wówczas wszyscy będą go słuchać. Uczciwy, szczery, bezstronny, powinien wszystko widzieć i wiedzieć, być ostrożny w uczynkach i rozważny w mowie; pogodny, wolny. Dąży do cnoty (de) i służy innym. Lęka się „woli Niebios”, zawsze się jej podporządkowuje.
Dwie najważniejsze zalety junzi:
Ren - humanitarność, cnota Nieba, prawo, całokształt etycznych i społ. zasad dot. wzajemnych stosunków między ludźmi; być powściągliwym, skromnym, dobrym, rozsądnym i bezstronnym. Humanitarność to dostrzeganie w każdym człowieku tego, co jest w nim wartościowe, lecz równocześnie umiejętność widzenia jego wad i ułomności, aby odwieść go od tych wad i samemu ich unikać. Jak być humanitarnym? „Nie czyń innym, czego dla siebie nie pragniesz”. Postępowanie wg ren jest zgodne z zasadą shu (altruizm) i związaną z nią zasadą zhong (lojalność wobec innych - innym czynić to, co pragnie się dla siebie). W taki sposób rozumiana humanitarność gwarantuje postępowanie zgodne z zasadami (dao) i wiedzie ku ładowi (dao). Dao u Konfucjusza traktowane jest jako ucieleśnienie norm etycznych jego nauki.
Yi - prawość, należy być wiernym i oddanym, wiernie służyć swojemu władcy, ojcu lub starszemu.
Ren + yi = Junzi
Trzeci zalecany przez K. nakaz to Li - zespół obowiązków, rytuał; ucieleśnienie najwyższego prawa etycznego ren, metoda jego urzeczywistniania; norma Nieba. Li to przestrzeganie wszystkiego, co nakazuje obyczaj, wykonywanie w określonym czasie i w określonych sytuacjach ściśle określonych gestów, czynów i ceremonii, wszystkiego co nazywa się etykietą, obrzędem. Li wyraża się w poszanowaniu 5 podstawowych relacji: ojciec - syn, starszy - młodszy brat, mąż - zona, władca - poddany, przyjaciel - przyjaciel.
Z czasem wszystkie normy i zasady postępowania ujęte w precyzyjny kanon. W epoce Han powstał traktat Lijin (Zapiski o obyczajach). Wszystko to dotyczyło zewnętrznej warstwy postawy człowieka; doprowadziło to do tego, że w niektórych przypadkach nie ważne było co człowiek myśli i czuje, lecz co POWINIEN myśleć i czuć.
Konfucjusz zalecał także dążenie do xin (szczerość, wiarygodność - mówienie, co się myśleć powinno) oraz zhi (wiedza - znajomość li).
Społeczno-etyczne poglądy K. łączyły się z jego wizja polityczną - dążył do zapewnienia i utrzymania ładu społ., który można by osiągnąć, gdyby wszyscy na świecie zajmowali przypisane im miejsca, znali swoje praw i obowiązki i czynili to, co należy. Ład taki miał być dla niego wieczny i niezmienny. W aparacie administracyjnym powinni znajdować się tylko junzi.
Problem badaczy ze zdefiniowaniem konfucjanizmu. Czy i na ile jest on religią? Bezpieczne podejście - nie był religią, ale odgrywał rolę religii.
W konfucjanizmie występują pewne elementy metafizyczne: uniwersalistyczne wyobrażenie o immanentnym kosmiczno-moralnym porządku świata oraz o konieczności harmonijnego dostosowania się do niego. Poza tym K. akceptował pewne elementy religijne, np.: wierzenia o charakterze centralnym, ogólnopaństwowym, kult przodków (znaczenie dla trwałości rodziny). Ignorował wierzenia i kulty lokalne, zwalczał zabobony.
Problemy teologiczne i mistyczne zdecydowanie na drugim planie, za etyka i polityką. Wyraźne eksponowanie mądrości, pomniejszenie roli uczuć i emocji.
K. programowo unikał rozmów na temat duchów i kwestii nadprzyrodzonych, nie lubił mówić o przeznaczeniu, losie i kwestiach związanych z interpretowaniem świata - zazwyczaj odwoływał się do „rozkazu Nieba”.
Konfucjusz i uczniowie uznawali istnienie siły nadprzyrodzonej Tian, ale nadali kultowi Nieba nowy charakter -> wzmocnienie racjonalistycznego pojmowania Nieba jako abstrakcyjną silę regulującą -> u K. Niebo stało się najwyższą, duchową sprężyną mechanizmu kierującego życiem społ. oraz „bezosobową siłą etyczną”. Wszystkie moralne nakazy i zakazy wywodzi K. od Tian, które determinuje czyny ludzi i ich położenie społ.
Od czasów dynastii Han jeszcze większy wzrost znaczenia władcy w kulcie Tian - K. uczynił z niego jedynego nosiciela boskiej cnoty oraz kogoś w rodzaju półboga - tylko władca mógł obcować bezpośrednio z Niebem, składać mu ofiary i wykonywać wszelkie obrzędy -> uregulowanie wszelkich czynów i zwyczajów cesarza (sposób ubierania się, jedzenia, liczba żon, sług, wyjazdy, czynności urzędowe, itd.) - były one wyrazem woli Tian, w razie ich nieprzestrzegania Niebo mogło cofnąć poparcie dla władcy.
Jeśli władca dbał o poddanych, Tian zsyłało na kraj pomyślość, jeśli nie - głód, choroby, wojny.
Wykorzystywanie możliwości cofnięcia mandatu przez Tian - badanie „woli Tian” przez obserwację znaków niebieskich -> wzrost rangi nadwornych astronomów, którzy przez odpowiednie zapisy wydarzeń manipulowali tronem.
Efektem wprowadzenia konieczności badania znaków niebieskich - wprowadzenie prawa, a nawet obowiązku, urzędników do krytykowania władcy i ministrów za najmniejsze odstępstwa od norm. -> w średniowiecznych Chinach specjalna instytucja cenzorów, sprawdzających czy wszystko toczy się ustalonym trybem. Uznawano to prawo za święte i korzystano z niego nawet w czasie walk politycznych (epoka Ming), kiedy doniesienie takie groziło śmiercią i całkiem często tak się kończyło. Umierał jednak z poczuciem dobrze spełnionego obowiązku.
Kult przodków jako drugi element rel. zaakceptowany przez K. ale zmodyfikowany > rozwinięcie teorii miłości synowskiej, mówiącej, iż podstawą cnoty humanitarności (ren) jest nabożność synowska (xiao) i szacunek dla starszych (di). Istota xiao polegała na tym, aby „za życia rodziców służyć im wg reguł (li) i wedle reguł (li) składać im ofiary” (już po ich śmierci. Podstawowym sensem jest pełne i absolutne posłuszeństwo. Jednak oparciem dla tak rozumianej synowskiej miłości nie jest uczucie, lecz normy moralne, realizowane dzięki przestrzeganiu wszystkiego, co nakazuje obyczaj (li). Od epoki Han kult synowskiej miłości cieszył się oficjalnym poparciem państwa i surowo go przestrzegano.
Kult xiao zwiększył znaczenie starożytnego kultu przodków a także zmienił jego charakter. Troska o to, aby zmarłym przodkom powodziło się jak najlepiej, aby wszystkie ich potrzeby były zaspokajane, zmieniła się w jeden z elementów xiao i w poważnym stopniu zdeterminowała sposób życia chińskiej rodziny.
W późniejszym konfucjanizmie wątki metafizyczne uległy rozbudowaniu, co widać w Yizhuan (Komentarze) dołączonych do Yijing oraz w rozdziale Liji zatytułowanym Zhongyong (Doktryna środka), gdzie główna koncepcja metafizyczną jest dao. W konfucjanizmie dao jest wielorakie i może być nazwane, wiele odmian dao, np. dao bycia ojcem, synem, władcą, dao twardości lub przemiany. Zmiany w świecie dotyczy pojedynczych, złożonych rzeczy, ale dao jest niezmienne i proste. Rozwinięta także idea zhong („w sam raz”, ani za dużo ani za mało) - dot. postępowania (zachowywania umiaru), pragnień, emocji i harmonii przenikających wszechświat. Postępowanie takie daje czł. Możliwość jedności z wszechświatem.
KULT
K. kładł Duzy nacisk na stronę kultową, a najbardziej na ceremonie pogrzebowe i ofiarne.
Opisy obrzędów i interpretacja przede wszystkim w Liji i Xunzi.
Xunzi - obrzędy ofiarne są najpełniejszym wyrazem ogłady i właściwego zachowania, a także miłości, szacunku i lojalności. Rzeczą niezbędną składanie ofiar duchom i przodkom oraz spełnianie mnóstwa czynności zapewniających pomyślność.
Bogaty rytuał ofiarny
Ofiary Niebu składał tylko cesarz
Raczej magiczno-obrzędowa rola ofiary niż religijna.
Modlitwa - K. nie widział sensu w modlitwie do Nieba czy Ziemi, z drugiej strony całą swoją działalność postrzegał jako jedną modlitwę. Późniejsi konfucjaniści stosowali modlitwę w trudnych sytuacjach.
Rozbudowane i dopracowane obrzędy związane ze śmiercią. Xunzi - celem ceremonii pogrzebowych jest objaśnienie sensu życia i śmierci, wyrażenie żalu i szacunku dla zmarłych.
Okazałe grobowce, bogato wyposażone, trumna przygotowywana wcześniej i zazwyczaj ofiarowywana ojcu rodziny w dniu 60. Urodzin.
Czynności pogrzebowe (ubieranie zwłok, żegnanie się ze zmarłym, opłakiwanie) trwały kilka tygodni, kończyły się w 3, 5 lub 7 miesięcy później uroczystym pochówkiem.
Żałoba po zmarłym w konfucjanizmie przekształcona w obowiązkowy rytuał, którego nie można zaniedbać. Szczegółowo opisana w Liji.
ORGANIZACJA
Brak specyficznej warstwy kapłańskiej, brak samodzielnej instytucji świątyni ze skupionym w Okół stanem kapłańskim.
Kult przodków - świątynie i ołtarze własnością poszczególnych rodzin. Rodziny reprezentujące główną linię rodową musiały posiadać specjalne świątynie przodków, stanowiące wspólne sanktuarium rodowe. Kapłanem najstarszy z krewnych. Gałęzie boczne rodów po odłączeniu się od głównego pnia zakładały własne świątynie rodzinne, kapłanem mężczyzna, który był głową rodziny. Rodziny biedne posiadały przynajmniej ołtarz przodków, usytuowany w najważniejszym miejscu głównej izby domu. Świątynia rodowa zwykle budowana w pobliżu domu przywódcy rodu; często okazałe budowle, bogato wyposażone, posiadające własną ziemię, z której dochody szły na czynności kultowe.
Ważna rola muzyki - w rytuałach uczestniczyli muzykanci i tancerze. Podczas szczególnie dużych uroczystości państwowych sprowadzano całe grupy muzyków - liczba tancerzy i muzyków uzależniona od znaczenia uroczystości i rangi organizatora.
Później świątynie ku czci Konfucjusza - zawsze okazałe, ale zazwyczaj tylko w dużych ośrodkach miejskich. W XX w. ok. półtora tysiąca. Szczególna rola Qufu (w prowincji Shantung) - miejsce gdzie zmarł i gdzie miał być jego grobowiec. Wzniesiono mu tam świątynię, w której gromadzono pamiątki-relikwie: utwory lit., instrumenty, sprzęty których używał. Osadę zamieszkiwali głównie potomkowie i zwolennicy K., a jego grobowiec i świątynia stały się świętością ogólnopaństwową. Ważny ośrodek pielgrzymkowy.
EWOLUCJA KONFUCJANIZMU
K. umarł nie doczekawszy się uznania za życia. Stopniowo jednak jego idee coraz popularniejsze, bo konfucjanizm coraz bardziej popularny z powodu swej doktryny etycznej.
Kontynuatorzy K.:
- Mengzi (371-289 p.n.e.), zlatynizowana forma Mencjisz, właściwe nazwisko Meng Ke, reprezentował odłam idealistyczny konfucjanizmu. Autor traktatu Mengzi, myśliciel i reformator, najwybitniejszy i najoryginalniejszy kontynuator K. i propagator jego myśli. Interesował się przede wszystkim natura ludzką, która uznał za z gruntu dobrą, gdyż człowiek otrzymał ją od Nieba. Człowiek rodzi się dobry, ale nie każdy dobroć zachowuje. Nad utrzymaniem wrodzonego doba należy pracować i szukać go w sobie samym, rozwijać własna pierwotną naturę. Ci, którzy to robią stają się szlachetni, pozostali - prostakami. Złym człowiek staje się nie dlatego, ze zło tkwi w jego naturze, ale dlatego, iż zaniedbuje pierwotne impulsy do czynienia dobra. Duzy nacisk na rolę Tian, najwyższej, bezosobowej, wszystkim kierującej siły o charakterze etycznym, przez co M. zbliżał się do religii. Zwracał uwagę na obowiązki władcy wobec państwa i ludzi oraz na humanitarne rządzenie, zgodnie z „wolą Nieba” -> rozwinięcie koncepcji Tian ming. Poparcie Nieba dla władcy widoczne w tym, ze lud go akceptuje. Jak nie akceptuje, to znaczy, ze uzurpator, a takiego można bez przeszkód zabić. Nacisk też na indywidualne doskonalenie duchowe i poznawanie Tian, osiąganie z nim jedności (przejaw mistycyzmu).
- Xunzi (298-238 p.n.e.), właściwe nazwisko Kuang lub Xun Qing, reprezentował odłam realistyczny. Natura ludzka pierwotnie zła, człowiek rodzi się z pragnieniem zdobywania korzyści i przyjemności zmysłowych, ze skłonnościami do zazdrości i zawiści. Dąży do zaspokojenia zmysłów, nad wszystko przedkłada rozwiązłość i rozrywkę. Jeśli idzie za tymi skłonnościami, pojawia się nieporządek, konflikty i naruszony zostaje ład społ. Ale człowiek posiada inteligencję, która pozwala mu na stanie się dobrym. Bo wszystko co dobre, powstaje poprzez wysiłek człowieka (czyli nauczanie). -> przeciwstawienie natura-kultura; dobro jest efektem ciężkiej pracy podjętej przez człowieka, a wielkie znaczenie ma cywilizujący wpływ nauczycieli. Xunzi zachęca do kontrolowania własnej natury i ograniczenia jej spontaniczności, bo inaczej do głosu dochodzi instynkt i namiętność. Kultura umożliwia wyjście ze stanu natury, zaprowadzenie porządku, który jest dziełem rozumu, czyli świadomej działalności ludzkiej. Człowiek ma takie samo znaczenie w świecie jak Niebo i Ziemia -> 3 potęgi, każda ma własne powołanie. Powołanie człowieka: wykorzystywanie tego, co dają mu Niebo i Ziemia, ale by to osiągnąć potrzebna jakaś org. społ. Do jej powstania niezbędne reguły postępowania, czyli li (obrzędy, ceremonie, reguły życia społ.), które odróżnią ludzi od zwierząt. Duzy nacisk na li, jako instytucji ograniczającej zaspokajanie pragnień. Dzięki li istnieje moralność. Relacje z ludźmi i li wyróżniają człowieka od zwierząt. Xunzi rzeczywistość wyjaśniał w kategoriach naturalnych - świat istnieje i rozwija się zgodnie z prawami przyrody, Niebo to jedynie zjawisko przyrody, nie posiadające w sobie nic mistycznego -> dystans od wszelkich idei rel.
Cesarze dynastii Han przyjmowali konfucjanizm w większym lub mniejszym stopniu, wykorzystując go do usprawnienia systemu zarządzania. Zwłaszcza cesarz Wu (141-87 p.n.e.) - przyjął zreformowany konfucjanizm jako oficjalna ideologie cesarstwa. Duża rola teoretyka-konfucjanisty, Dong Zhongshu (ok. 179- ok.. 104 p.n.e.), ministra Wu, który przekształcił konfucjanizm w nienaruszalny dogmat. Wykorzystując pewne elementy taoizmu, teorii yin-yang oraz nauki Mozi, skonstruował w miarę jednolity system ideologiczny. Cesarz, jako Syn Nieba, powinien zachowywać się odpowiednio, brać przykład z Nieba i być troskliwy wobec ludu, który powinien się wzorować na władcy. Podwójna kontrola władcy - przez Niebo i lud. Lud nie jest w stanie bezpośrednio kontrolować władcy, więc w jego imieniu robią to urzędnicy. Niebo może ingerować w świat gdy władca zbłądzi, swój gniew ujawnia przez zsyłanie nieszczęść. W kwestii natury ludzkiej - synteza poglądów Mencjusza i Xunzi: w naturze konkretnego człowieka występują tez namiętności, a więc nie może być ona dobra sama w sobie, lecz posiada możliwość stania się dobrą. Stworzył tez metafizykę konfucjańską. Poza Tian, jako najwyższą siłą, wszystko jest grą dwóch elementów, męskiego i żeńskiego, które odpowiadają Niebu i Ziemi. Na początku świata stawia on qi (energię życiową), będącą jednością i podstawa wszystkiego. Jedność z czasem podzieliła się na yin i yang. Komplementarność między nimi stanowi kosmiczny model wszelkich relacji: Niebo-Ziemia, mąż-żona, ojciec-syn itp.
W epoce Han podjęto wysiłki by odtworzyć zniszczoną w 213 r. p.n.e. literaturę konfucjańską. Prace zakończono dopiero w epoce Song, wtedy też zestawiono teksty w kanon. Klasycznie ksiąg jest 13, ale największe znaczenie posiada 9 - obowiązkowa znajomość dla każdego wykształconego Chińczyka. W skład 9 wchodzi:
Sishu (Czteroksiąg), skompletowany x XI w. przez Zhang Zai: Lunyu, Mengzi, Daxue i Zhongyong
Wujing (Pięcioksiąg): Shijing (Księga pieśni - redakcja K.), Shujing (Księga dokumentów - redakcja K.), Chunqiu (Kronika wiosen i jesieni - jedyne autentyczne dzieło K.), Liji (Księga obyczajów - III/II w. p.n.e.) i Yijing (Księga przemian)
Zebrane w całość i zredagowane, księgi te szybko zaczęły odgrywać w Chinach rolę świętych tekstów, jedynego źródła mądrości.
W epoce Han pojawiają się też apokryfy (weishu), przypisywane K. i ukazujące go jako niezwykłego filozofa i człowieka, będącego synem boga (Czarnego Cesarza) i przepowiadającego przyszłość na wiele wieków w przód. K. zaczęto traktować jako istotę nadludzką, przytaczano związane z nim cuda. Dzięki temu, ze nurt ten nie zwyciężył, K. nie został ubóstwiony. Konfucjaniści nurtu racjonalistycznego przeforsowali pogląd, iż. K. był wielkim mędrcem, ale nie bogiem.
Na tle tego doszło do sporów w łonie konfucjanistów: racjonaliści (m.in. Liu Xin, Yang Xiong) stworzyli grupę zwaną „szkołą starych tekstów”, a ich przeciwnicy (m.in. Dong Zhongshu) - „szkołę nowych tekstów”. Ci ostatni oskarżyli niesłusznie wielkiego uczonego, Liu Xina, że podrobił wszelkie klasyczne dzieła konfucjańskie, faktycznie uratowane w czasie ich spalenia w 213 r. p.n.e.