Religie Bliskiego Wschodu II

(Hetyci, Huryci, Semici Zachodni, Judaizm)

1. Hetyci i Huryci:

• Hetyci - lud zamieszkujący w II tys. p.n.e. centralną i wschodnią Anatolię - migracje Indoeuropejczyków (razem z Luwitami i Palajczykami) od II poł. III tys. p.n.e.

• Hetyci - dorzecze Halys, Palajczycy pn.- Zach., Luwici - południe

• Strefa wpływów mezopotamskich

• Szybki rozwój Anatolii w II tys. p.n.e. - wpływy kulturowe Mezopotamii, Syrii i korzystne położenie (między Bliskim Wschodem, Egeą i Bałkanami)

• Huryci - zamieszkiwali Wyżynę Armeńską, później północną Mezopotamię, Syrię i pd. -wsch. Anatolię; pod silnym wpływem ludów semickich; Huryci odegrali rolę pośredników w przekazywaniu kultury mezopotamskiej do Syrii i Anatolii

• W II poł. XVI w. p.n.e. Huryci tworzą (razem z arystokracja asyryjską) państwo MITANNI (pn. - Zach. Mezopotamia i pn. Syria). Stolicą WASZUGANNI

• Ok. 1360 r. p.n.e. - ekspansja Hetytów (Suppiluliuma I) - Mitanni włączone do państwa Hetytów

• Drugi ośrodek hurycki - KIZZUWANTA (pd. - wsch. Anatolia) - zawsze w bliskich stosunkach z Hetytami, też włączone do państwa Hetytów.

• XIX - XIII w. p.n.e. - okres imperium hetyckiego - integracja społeczeństwa - synkretyzacja wierzeń

• Połowa XVII w. p.n.e. - powstanie państwa hetyckiego (twórcą LABARNA), w szczytowym okresie cała Anatolia i znaczna część Syrii - 3 potęga Bliskiego Wschodu - upadło ok. 1200 r. p.n.e. - klęska nieurodzaju i najazdy ludów morza

• Źródła:

- Teksty staro asyryjskie z Kanesz (XIX-XVIII w.)

- Dokumenty ze stolicy Hattusa (Boğazkale) z okresu imperium i z egipskiego archiwum w Tell el- Amarna (korespondencja hetycko - egipska)

- Traktat Anitty, władcy Kanesz z pocz. XVIII w. (najstarszy znany dokument hetycki i indoeuropejski! )

• Pismo hetyckie odczytał w 1915 r. czeski uczony B. Hroznỳ, nazwał ten język hetyckim, choć naprawdę w starożytnej Anatolii nazywano go nesyckim

• W Kanesz znaleziono też asyryjskie, syryjskie i anatolijskie pieczęci, z wyobrażeniami religijnymi, na których widać bóstwa, symbole astralne i sceny kultowe

• Religia martwa, naturalna, narodowa i politeistyczna.

• Wiemy tylko o religii oficjalne państwowej.

1. Doktryna:

1. Teologia

- trzy główne etapy kształtowania się panteonu hetyckiego

• Okres protohetycki (do XVIII w. p.n.e.)

-Taru - bóg burzy z Hattusa, żona Tahattanuiti (Matka Źródeł),córki: Inar (bogini wojny), Mezzula (opiekunka owiec), inna żona Wuruszemu (bogini słońce z okresu St. Het. - od niej pochodzi bogini- słońce z Arinny), Estan (bogini Słońca), Tassimeniti (bogini podziemi, kochanka Taru)

• Okres staro hetycki (XVIII - XV w. p.n.e.)

- naczelny bóg Pirwa o podwójnej płci, personifikacja sił przyrody, święte zwierze-koń,

- dominujący Tarhuna, niebiański bóg burzy (tożsamy z Taru, Teszubem), jego żona bogini -Słońce z Arinny,

- Halmasuit, opiekun i pomocnik króla, władca gór i roślin, przekazuje królowi symbol władzy powróz hulukanni, święte miasto Harpisa, zwierzę- orzeł, kult tronu obrzędowego, bóstwo pochodzenia protohetyckiego, ofiary dla symbolizującego go tronu.

- Sjusummi, „Nasze Słońce”, świątynia w Nesie, jego kult razem z Estan przechodzi później w kult Istanu, boga- Słońce, dziennej światłości;

- Leluwani - władca świata podziemnego, najpierw występuje jako bóstwo męskie, później jako bogini, święto noworoczne purulli na jej cześć, opiekunka króla, który w wypadku choroby lub niepowodzeń składał jej w ofierze człowieka

- w Boğazkale odnaleziono formę odlewniczą służącą do wykonywania posążków Pani Zwierzyny - naga bogini stojąca na bykach, miecz u pasa, dwoje mniejszych zwierząt na rękach - być może odpowiednik Wielkiej Bogini

- imiona bóstw podziemnych: Tasammat, Tasimmey, Istustaja, Papaja, Hasamili, Zilipuri

- Istustaja i Papaja - należały do orszaku Lelwani, boginie przeznaczenia i los; siedzą nad brzegiem morza i przędzą nić ludzkiego życia LUB przebywają z boginią Hannahanną w podziemiach

- Hasamili - związany z nocą, czczony prze Hetytów, Palajczyków i Luwitów

- Tasimmet - kochanka boga burzy

- Warunkatte - bóg wojny, czczony w wielu miastach północnej Anatolii

- boginie z grupy Bogiń- Matek: Katakka z Katapy, Kamamma - bogini płodności i urodzaju, Hantitassu - bogini miasta Hurma, liczne boginie - „królowe” miast

- Hannahanna, bogini-matka, matka albo żona Tarhuny, decyduje o życiu boskiej rodziny, związek z magią, mieszka w podziemiach, w epoce imperium osłabienie jej roli.

- Kamprusepa (Katahzipuri), córka Istanu, opiekunka rytuałów magicznych, uzdrowicielka i bogini-czarodziejka, przeciwdziała gniewowi i chorobom, często funkcje kapłańskie

- Hetyci czcili ognisko domowe (pośrednik w modlitwie) - Kuzanisu, bóg ogniska domowego, opiekuje się królem i jego rodziną; także święte runo - fetysz - symbol obfitości, jak również stele kamienne w świątyniach i na otwartych przestrzeniach

- ideogramy: UTU-bóstwa solarne, IM lum U- burzy, KAL- opiekuńcze.

• Okres Imperium (poł. XIVw. -XIII w.)

- tworzy się nowy panteon - połączone bóstwa Protohetytów i ludności podbitej - bogów łączy się w rodziny, będące w hierarchicznej zależności od Tarhuny i bogini- Słonce z Arinny

- antropomorfizm charakterystyczny dla religii starożytnych - bogowie maja ludzkie uczucia

- na czele Tarhuna, bóg burzy, przedstawiany jako byk lub mężczyzna stojący na byku lub na wozie zaprzężonym w dwa byki, naczynie kultowe - ryton w kształcie byczej głowy, atrybuty- maczuga, piorun, trójkąt (dobro), przekazuje królowi władzę nad krajem, główne święto purulli, walka ze smokiem Illujanką, ideogram IM i bogini- Słońce z Arinny, ale bogini zaczyna odgrywać bardzo ważną rolę, być może następczyni Wuruszemu, powiązana z hurycką Hebat, król zwraca się do niej i składa sprawozdanie ze swej działalności, przedstawiana jako złoty dysk- Słońce, jej dzieci (i Tarhuny): Telipinu i bóg burzy z Zippandy.

- niemal równorzędna pozycja Istany, boga- Słonce, połączone w jego osobie cechy typowego indoeuropejskiego boga dziennej światłości i protohetyckiej bogini-Słonce, Estan. Później wpływy babilońskie (Szamasz) i huryckie (Szimegi). Wędruje po niebie jako Słonce, widzi wszystko, dostrzega dobro i zło, jest sędzią i świadkiem zobowiązań i umów, zwołuje bogów na narady, Tarhunie przekazuje nowiny, pojawiał się na niebie w czterokonnym rydwanie, opiekun obrzędów magicznych, dobroczyńca ludzkości, w mitach często w towarzystwie swojej córki i pomocnicy, Kamrusepy, oraz dwóch wezyrów; wpływ sumeryjski i babiloński - troje oczu i broda z lapis- lazuli

- panteon hetycki się powiększa - świadków międzypaństwowych umów próbowano uporządkować hierarchicznie, na początku list zawsze Słonce niebiańskie oraz główną parę: Tarhuna i bogini- Słońca z Arinny, odróżniano bóstwa „górne” od „dolnych”, ważną rolę odgrywają też bóstwa pochodzenia huryckiego

- w tekstach klinowych, stosowano ideogram zaczerpnięty z wzorców mezopotamskich: UTU - bóstwa solarne, IM lub U - bóg burzy, KAL - bóstwa opiekuńcze

- Telipinu, bóg wegetacji; żona Hatepinu- w jej kulcie sakralne prostytutki, hierodule, mit o rozgniewanym Telipinu, który powodował klęski przyrody, zanik wegetacji, Hannahanna wysłała do niego pszczołę, ale po jej ukąszeniu jeszcze więcej się rozgniewał, dopiero Kamprusepa oczyściła jego gniew za pomocą magii

- czczono Słońce podziemne, które miało oczyszczać ziemi ze zła, także złote runo, ogniska, tron obrzędowy, rzeki i góry

- Gulses boginie, które zastąpiły Istustaję i Papaję, opiekunki człowieka, od narodzin do śmierci, zapisywały na tabliczkach ludzkie przeznaczenie

- „ królowe” miast, np. Hussanna, Kathha; Także lokalne bóstwa opiekuńcze, np. Zitharija, bóg północnych terenów, związany ze świętym runem.

• Huryci:

- w początkowym okresie panteon hurycki pod znacznym wpływem mezopotamskim

- Alalu, pokonany przez Anu, pokonany przez Kumarbi. Ostatni bo Ojciec Bogów, centrum kultu w huryckim państwie Urkisz, bóg samodzielny lub utozsamiany z mezopotamskim Enlilem. Odgryzł genitalia Anu i połknął nasienie, którym został zapłodniony, urodził: Teszuba, Taszmiszu i Aranzah, dzieci Anu. Teszub pokonał Kumarbiego i zapanował nad światem. Zwalczał go Kumarbi przez swych synów.

- Ulikummi, syn Kumarbiego ze skałą, potwór z diorytu, ślepy i głuchy, żył na ramieniu olbrzyma Ubelluri, zaatakował św. Miasto Kumija, pokonał go bóg Ea odcinając jego stopy od olbrzyma.

-Hedammu, syn Kumarbiego z córką Morza, pokonany przez boginię Szauszkę, która go uwiodła i upiła, wyszedł z morza i stracił swą moc.

- Teszub, bóg burzy, tożsamy z Baalem, Adadem i Tarhuną. św. Miasto Kummija, postać byk, towarzysze byki: Szeri i Huri.

-Hebat, żona Teszuba, bogini-matka, stojąca na panterze w długiej szacie i okrągłej czapce Lub siedzi na tronie, w XV w. p.n.e. utożsamiona z boginią-Słońce z Arinny. Jej syn (i Teszuba) Szarrum, bóg-góra.

-Szauszka, bogini miłości, płodności i wojny, siostra Teszuba i Taszmiszu, dawczyni szczęścia i powodzenia, „Czarna Bogini”, zwierzę- lew, utożsamiana z Pirwą, akadyjską Isztar i zachodniosemicką Asztarte

-Szimegi (bóg-Słońce), Kuszuh (bóg-Księżyc), Asztabi (bóg wojny), bóstwa podziemne: Allani (tożsama z Ereszkigal), Nara (panuje nad zwierzętami), Nerigal.

- duże znaczenie miał kult gór, a także rzek, nieba i ziemi

- bóstwa Palijczyków: Ziparwa (bóg burzy), żona Katahzipuri, Tijaz- bóg-Słońce, brak obcych wpływów

-bóstwa Luwijczyków: Tarhunt- bóg burzy, Tatta i Santa - lokalne bóstwa burzy, Tiwat- bóg-Słońce, Arma- bóg-Księżyc, składano mu byka w ofierze zamiast króla, Jarri, bóg wojny i zarazy (przez Hetytów przedstawiany jako łucznik).

2. Antropologia:

• Brak informacji o powstaniu człowieka.

• Ludzkim losem opiekowały się początkowo Istustaja i Papaja, a potem Gulses. Los ludzi zależy od woli bogów. W chwili narodzin bogowie umieszczali w człowieku duszę. Człowiek musi czcić bogów w zamian za ich opiekę. Życiem wewnętrznym kierują serce (źródło emocji) i dusza (źródło myśli). Dusze posiadali także bogowie i zwierzęta; miała być ona substancją płynną.

• U Hurytów losem ludzkim czuwały: Hutena i Hutelura.

• Grzech to złamanie praw bogów: łamanie przysiąg, fałszywe przysięgi na boga, zjadanie świętych potraw, brukanie ciała.

• Kara to zło, które człowieka spotyka.

• Rodzaje śmierci: naturalna (przeznaczenie, choroba) i nagła na wojnie. Dzień śmierci- „dzień losu”. Zmarłym należało urządzać uroczystości i składać ofiary. Zaniedbanie obowiązków skutkuje gniewem i nękaniem przez zmarłych.

• Po śmierci smutny żywot w krainie Lelwani. Dusza króla po odpowiednim pogrzebie z ofiarą wołu, najpierw mieszka w jego ciele a potem udaję się na pozaziemską łąkę.

• Pogrzeb króla trwał 14 dni, cała ludność stolicy, zwłoki spalano, stypa i składanie ofiar bogom podziemnym. Inni chowani w ziemi, glinianej beczce. Na niektórych cmentarzach znaleziono ślady kremacji zwłok (urny w wykopanych jamach), co uznaje się za zwyczaj hurcki.

3. Kosmologia:

• Brak informacji o stworzeniu świata. Istniał od zawsze, taki sam, jak teraz. Napotykane tez teksty z zapożyczonymi z Mezopotamii wyobrażeniami: Świat to budowla o czterech narożnikach, u podstaw ziemia, dach - niebo.

• Olbrzym Ubelluri wystaje z morza i nieświadomie dźwiga na sobie niebo i ziemię. Rozdzielono je od siebie za pomocą narzędzia kurruzi. Od tej pory niebo i ziemia to opozycja. - opowieść hurycka

• Na ziemi św. Miasto Kummija, którego królem jest Teszub. Walczy z Kumarbim i pokonuje jego syna potwora Ullikumiego. - też hurycka

• Świat podziemny- mroczna kraina, we wnętrzu ziemi, gdzie przebywają duchy zmarłych, powadzi tam 7 bram z 7 ryglami i stoi odźwierny. Znajduje się tam pałac głównego bóstwa oraz morza i rzeki (9). Połączenie z ziemią przez zbiorniki wodne i głębokie jaskinie. W jego głębi naczynie z brązu, do którego spływa zło oczyszczane w nocy przez „staruchy”.

• Abzuwa- głębiny morskie, siedziba boga Ea.

2. KULT:

- obowiązek, oznaka czci dla bóstwa, inaczej bóg się obraża, przestaje pełnić funkcje i zsyła nieszczęścia

a) Ofiara:

- w celu zapewnienia opieki, forma „wymiany świadczeń”, uradowanie bóstwa

- król w pewnych sytuacjach (usłyszenie grzmotu) składał ofiarę z dziewięciu czarnych owiec i 2 czarnych byków

- ofiary: pieczywo, piwo, wino, oliwę, mąkę, mleko, masło, owoce, miód i zwierzęta (woły, owce, kozy)

- królewski rytuał pogrzebowy - konie

- ofiary krwawe- zwierzę rytualnie czyste, wolne od skazy, mięso pieczono lub gotowano, bogom oddawano serce, wątrobę i łopatkę, resztę spożywano- uczta obrzędowa

- w chwilach szczególnych ofiary z ludzi (jeńcy wojenni)

- z czarnego chleba

- libacje z wina i napoju walhi, w czasie nich muzycy halliri grali na „instrumencie Isztar”

- za ofiary odpowiadała administracja państwowa: pałac królewski, namiestnik, naczelnik miasta

b) Troska o posągi i świątynie:

- posągi antropomorficzne lub symboliczne, jedynie bóg burzy-byk

- wysokość 1 m, drewno lub miedź, pokrywane blachami ze złota i srebra, posiadały bron, do wyko6nczenia drogie kamienie

- traktowano je jak żywe istoty: kąpano, ubierano, karmiono, okadzano, kłaniano się, padano na twarz, w nocy paliła się przed nim lampka oliwna

- posąg pośredniczy w oddziaływaniu na bogów,

- posiadanie przedstawienia bóstwa daje władzę, gdy napadano miasta oprócz łupów też grabiono posągi,

- inne przedstawienia bóstw: gliniane beczki, stelle huwaši, metalowe dyski

- świątynie- patrz: organizacja

c) modlitwa:

- bezpośredni zwrot do boga,

- początkowo krótka prośba lub wyjaśnienie okoliczności, potem dłuższe teksty

- modlono się o długie życie, zdrowie, deszcz, potomstwo i ochronę przed złem

- także skargi, ostrzeżenia, próby wykazania bóstwom niekonsekwencji postępowania, pochwały, komplementy (pieśni, hymny)

d) rytuały magiczne:

- stosowano głównie magię „białą” pozytywną, rzadziej „czarną”,

- głównie zajmowały się tym kobiety „staruchy” - cecha anatolijska, podawały się za wysłanniczki bogów, zwłaszcza Hannahanny

- magia słowna + praktyki magiczne

- towarzyszą rytualne oczyszczenia wodą z rzeki lub źródła (mycie rąk, głowy, nóg), wojsko oczyszczano za pomącą przejścia przez bramę, po obu stronach połówki zwłok człowieka i zwierzęcia (kozła, szczeniaka i prosiaka)

- obserwacje „znaków niebieskich” - piornunów, zaćmień i deformacji Słońca i Księżyca

- wróżby z ognia i płynu tarlipa, z Mezopotamii - z wnętrzności zwierzęcia ofiarnego (wątroba, kiszki), z lotu ptaków (hurri), ruchów węży

- pośrednikiem między bogami i ludźmi mogły być prorokinie świątynne lub natchniony człowiek - bogowie przekazywali swoją wolę poprzez ich usta

e) święta:

- obrzędy „meteorologiczne”- np. w czasie burzy (król gdy usłyszy grzmot - libacja), obrzęd inicjacji królewicza - kapłani i 12 hierodul

- święta związane z kalendarzem rolniczym (wiosna i jesień - żniwa) zwyczajami lokalnymi, glinianą beczkę wypełniano zbożem na jesień a otwierano na wiosnę, wynoszono posągi bóstw, obmywane, składano ofiary, zawody sportowe, uczta kultowa

- purulli, na początku wiosny (Nowy Rok) związany z mitem o pokonaniu smoka Illajanki przez Tarhunę, też oddawana cześć Lelwani

- nuntarijašha, obchodzony jesienią, para królewska wykonuje czynności kultowe w miastach blisko stolicy

- AN.TAH.SUM- na wiosnę, 38 dni, być może wpływ hurycki, król odwiedzał świątynie w różnych miastach

- obchodzono kolejno święta ku czci bóstw, m.in. boga burzy Ziparwy, Szauszki, Ea

- huryckie hisuwa ku czci Teszuba, odgrywano dramat kultowy

f) huryckie obrzędy:

- ofiary, libacje, dominuje posiłek dla bóstwa (ofiary z mięsa, chleba i owiec), święta obchodzone 1-2 razy w miesiącu lub raz do roku, obrzędy oczyszczenia,

- wieszczowie i wróżbici mężczyźni, wróżyli z wnętrzności i ciał niebieskich (przejęte z Mezopotamii), a także własne metody np. z zachowania ptaków

3. ORGANIZACJA:

1. Świątynie:

• Główne miejsce kultu, mieszkanie boga, posąg- istota żywa,

• budowa świątyni: posąg w najświętszym miejscu, najczęściej przy wąskiej ścianie, między dwoma oknami, były tam też: ognisko, tron obrzędowy, ołtarz, do tego pomieszczenia wiedzie przedsionek- hilammar,

• hišta- świątynia, w której czczono bogów podziemnych

• „dom runa”- świątynia, w której czczono złote runo

• Halenitu - pomieszczenie, w którym odprawiano uroczystości kultowe, prawdopodobnie w pałacu królewskim

• Hekur - skała, szczyt góry, także miejsce kultowe

• utrzymywały się z majątków ziemskich i łupów wojennych

- 3 świątynie w Kanesz (bóg burzy, Sjusummi, Halmasuit), 2 świątynie w Hattusa (bóg burzy, Inar)

- Wielka Świątynia w Hattusa, zbudowana w XIII w. ku czci boga burzy i bogini -Słońce z Arinny,

- Kummanni, święte miasto i stolica huryckiej Kizzuwatny, ośrodek kultu Teszuba i Hebat, potem był tam kult Ma- Wielkiej-Matki,

- miasto Nerik (walka między Kaska a Hattusilisem III), kult boga burzy, była tam świątynia, w której czczono „wielkie drzewo” i „kamień”,

2. sanktuaria pod gołym niebem,

3. skalne uroczyska np. sanktuarium Yazilikaya (turec. Zapisana Skała)- poczet 63 bogów i bogiń po dwóch stronach półki skalnej, rozpoczynają swe szeregi Teszub i Heba, wykonane z inicjatywy Paduhepy, żony Hattusilisa III, pochodziła z huryckiej Kizzuwanty, kapłanka, córka arcykałana

4. święte gaje

5. mieszkanie namiestnika

• Kapłani:

• liczebność kapłanów zależała od rangi świątyni, stan kapłański zhierarchizowany i poddany dyscyplinie: czystość rytualna, mieszkali na terenie świątyni a ich rodziny poza

• rodzaje kapłanów: sanga i gudu, „matka boga”, „pani boga”, „podczaszy boga”, huwassannala- kapłanka bogini Huwassanny, wróżbici: „staruch” i „lekarze”

• król- rola kultowa, władza świecka i religijna, po śmierci stawał się bogiem, dbano o jego rytualną czystość, także dostojnicy państwowi i wojskowi, np. akuttara- podczaszy pełnił obrzędy w trakcie budowy pałacu

• propagowanie kultu huryckiego - hurycka kapłanka Puduhepa, żona Hattusilisa III

• Pessinus- frygijskie centrum religijne

- miejsce kultu Kybele i Attisa, charakter orgiastyczny, kapłani korybanci lub gallowie dokonywali samokastracji, misteria, obrzęd wtajemniczenia taurobolium (wtajemniczany siedzi w kucki w dołku, leje się na niego krew zranionego byka), symbol Kybele wąż,

- czczono tam dwupłciowego potwora Agdistis, zrodzonego z nasienia boga burzy ze skałą koło góry Agdos, niszczył okolicę, bogowie odcięli mu genitalia, z których wyrosło drzewo migdałowe (w innej wersji granatowe). Drzewo zapłodniło Nanę córkę boga Sangarios i urodził się Attis, który w trakcie ślubu dokonał samo kastracji na widok Agdistisa. O względy Attisa rywalizowały Kybele i Agdistis. Po śmierci Agdistis pochowała ciało syna koło góry zwanej Agdistis. kult o charakterze orgiastycznym i ekstatycznym.

2. Semici Zachodni:

• Semici Zachodni dzielą się na grupy: kananejsko-fenicką i aramejską.

• Kananejczycy i Fenicjanie na terenach Palestyny i Syrii już od IV tys. p.n.e

• Od poł. III tys. napływ plemion Amoryckich z pustyni arabsko-syryjskiej do Mezopotamii, w II tys. przejmują władzę w Isin, Larsie, Mari i Babilonie

• Tereny na zachód od Eufratu nazywano Amurru (kraj zachodni), więc państewka semickie pojawiające się w II tys. w Syrii i Palestynie też amoryckie (Alalah, Katna i Jamchad)

• Termin „Kananejczycy” dla plemion semickich, zajmujących tereny od Półwyspu Synaj (na południu) do gór Taurus (na północy), założyli na tym terenie szereg księstw lub miast-państw zależnych od Egiptu Mitanni i Hetytów

• Termin „Fenicjanie” pochodzenia greckiego, sami nazywali siebie Kananejczykami, wyodrębnili się z tej grupy w wyniku najazdów semickich (Izraelitów, Aramejczyków) i Filistynów; nie ma pewności czy byli Semitami. Przywędrowali prawdopodobnie znad Morza Czerwonego lub Zatoki Perskiej, mieszkali w pasie wybrzeża między Morzem Śródziemnym a górami Libanu, nie stworzyli jednego państwa, tylko kilka miast-państw luźno ze sobą powiązanych: Ty, Sydon, Byblos, Berytos, Amrit, Symirra, Arados

• Źródła do poznania tej grupy: dokumenty z Ebli (XXIV-XXIII w.p.n.e.), teksty z Ugarit (XIV-XIII w.), inskrypcje egipskie, asyryjskie, Biblia, Roczniki Tyru (X-VIII w.), dzieła Filona z Byblos (I- II w. n.e.), Historia Fenicka, teksty Plutarcha i Lukiana, wykopaliska archeologiczne

• Rozkwit kultury fenickiej ok. 1200 r. p.n.e., po najazdach „ludów morza” - osłabienie Egiptu, niepodległość Fenicji

1. Plemiona aramejskie (semici grupy pn.-Zach.) przybyli w poł II tys. p.n.e. z Półwyspu Arabskiego, pierwotnie mieszkali w północnej Mezopotami (Aram), potem z XII w. z pustyni syryjsko-arabskiej osiedlili się na wschód od Jordanu, tworzą państwo Ammon, toczące walki z Izraelem. Państwa aramejskie także w Syrii, np. Hamat, Damaszek, Soba, Sam'al, Arpad; nigdy nie doszło do zjednoczenia, ale stanowili pokaźną siłę militarna; narażone na częste najazdy asyryjskie. Czołową rolę przejmuje Damaszek, przejściowo (IX w. p.n.e.) podporządkowuje sobie Izrael, w VIII w. p.n.e. tworzy państwo Aram. Niezależność polityczna państewek kończy się w latach 732-720 p.n.e. - klęski w wojnie z Asyrią, zdobycie Damaszku, zwycięstwa Sargona.

- język aramejski dalej powszechnie używany na Bliskim Wschodzie

- źródła: roczniki asyryjskie i inskrypcje władców Hamat, Sam'al i Arpad, Biblia, Historia fenicka, Filona z Byblos, teksty Ugarit, traktat Lukiana De dea Syria, wykopaliska, archiwa z Tell el-Amarna

1. DOKTRYNA:

1. Teologia:

- tekst z Ebli - archiwa i biblioteki z XXIV-XXIII w. p.n.e. -podaje bogów: Dagan (bóg zboża), Haddu/Addu (bóg burzy) Rašap (bogini Słońce), Aštar (gwiazda poranna), Kamiš, bóg nazywany „Pan”, posiadali świątynie i antropomorficzne posągi, miało być około 70 bogów

• Panteon kananejski:

- przedstawiani antropomorficznie, często śmieszni, jedli tłuste mięso, pili wino, słuchali muzyki,, cecha charakterystyczna- słabo zaznaczona indywidualność bóstw, pomieszanie ich funkcji i atrybutów, hierarchia, najważniejsi El i Ba'al. - w językach semickich można używać w ogólnym znaczeniu „bóg” lub „pan”, „zgromadzenie bogów”: Dagan, Košarot (bogini porodu), Jarich (bóg Księżyca), Aštar (bóg wojny), Asztart, Anat, Arsaj (bogini podziemi), Szapasz (bogini- Słonce) i Jam (morze), przewodniczył El, ale dwa kręgi: wokół Ela i jego żony Aszirat lub wokół Ba'ala

- El, znany z Bibli i tekstów z Ugarit, bóg stwórca, król i sędzia, strażnik porządku kosmicznego i społecznego, bóg mądrości, wie wszystko, wyjaśnia sny, jego imię pierwotnie znaczyło „przodujący”, król bogów, mąż Aszirat, przedstawiany jako: byk, brodaty mężczyzna w długiej szacie z tiarą i rogami lub siwy starzec z brodą, łagodny dobrotliwy, pasywny,

- Elat, jako Aszirat, rodzicielka bogów, bogini miłości i wojny, płodności i morza, opiekunka zwierząt, przedstawiana jako naga lub półnaga kobieta jadąca na koniu lub na grzywie lwa, cecha kultu - sakralna prostytucja, w ST. Testamencie utożsamiona z żoną Ba'ala (wpływ fenicki)

- Ba'al, (Pan, Władca), imię kilku lokalnych bóstw, bóg burzy, „książę”, „bardzo potężny”, syn Dagana, mieszka na górze Zaphon, młody, aktywny, „jeżdżący na obłokach”, bóg deszczu i płodności, mit wegetacyjny: Ba'al pokonany w walce z Motem (bogiem podziemi, śmierci, personifikacja upałów), synem Ela, zstępuje do świata umarłych - obumieranie roślin, płodność zanika, Mota pokonuje Anat, małżonka Ba'ala i uwalnia męża z podziemia - przyroda odżywa - dramat kultowy o charakterze rolniczym, symbol - byk, synkretyzm kultu, utożsamiany z Adadem, Hadadem; mit walki z Jamem: pokonuje Jama, boga morza, syna Ela, bierze go do niewoli, boginie Anat i Aspirat uprosiły u Ela, aby zbudować mu świątynię, powstała na górze Zaphon, przedstawiany jako młody mężczyzna w haftowanej opasce na biodrach w złotej tiarze lub hełmie z rogami byka, w rękach trzyma maczugę i oszczep (błyskawica), ma długie włosy i brodę, czasem pokazywany z kozłami i jeleniem, św. liczba 10, czczony w lokalnych kultach m. in. Ba'al Sydonu, Ba'al Lebanon, Ba'al Szamin,

- Jam, bóg morza, syn Ela, nazywany „Księciem” i „Sędzią Rzeki”, należał do „obozu” Ela, w nieustannym konflikcie z Ba'alem

- Dagan, bóg zboża, kolebką kultu środkowy Eufrat, czczony w Palestynie, Syrii, Ugarit i u Filistynów, początkowo bóg burzy i urodzaju, opiekował się uprawą roli i wynalazł pług, żona Išhara

- dwa bóstwa astralne Szachar „gwiazda poranna” i Szalim „gwiazda wieczorna”

- Anat, bogini miłości, płodności, krwawej walki i łowów, córka Ela, dziewicza siostra/żona Ba'ala, wzór kobiecej piękności, opiekunka ludzi, składano jej krwawe ofiary ze zwierząt, by zapewnić płodność, na jednej z uczt dokonała rzezi na zaproszonych gościach, ukazywana nago z lilią lub wężem, lub w sukni, z hełmem na głowie i bronią w rękach, przez pewien czas uważano ją w Izraelu za żonę Jahwe, Aramejczycy czcili ja jako „królową nieba”

- Aszirat (Aszera), małżonka Ela, bogini morza, płodności i przeznaczenia, opiekunka Ugarit, matka bogów i królów, symbol - drewniany pal kultowy aszera, towarzyszy ołtarzowi Ba'ala- związek w czasie świąt hieros gamos (święte zaślubiny), prostytucja sakralna, przedstawiana jako naga kobieta karmiąca dwóch chłopców, kult znany w Izraeli i zwalczany przez proroków

- Asztarte, matka-ziemia (Isztar, Wenus), często występuje jako żona Ba'ala, bogini miłości i płodności, w Fenicji czczona głównie w Bejrucie, Sydonie, Tyrze, kult o charakterze orgiastycznym, prostytucja świątynna, naga (na grzywie lwa), lub półnaga (w rękach trzyma gałązki, które skubią kozy),

- Atargatis, powstała w wyniku połączenia kultu Asztarte, Anat i Aszery, popularna od VI w. p.n.e., bogini płodności, ziemi, pomyślności, opiekuna przyrody, ludzi i bogów, małżonka Adonisa lub Ba'ala- Hadada, jej inne imię Dea Syria lub Derketo

• Moabici, lud zamieszkujący od XIII w. p.n.e. krainę Moab na wschód od Morza Martwego, czczono tam głównie: Ba'al Peor, Kemosz, bóg narodowy, składano mu ofiary z podbitej ludności, też król Mesza złożył mu swego syna, Mikal czczony w Bet Szan.

• Panteon fenicki:

- Adon/ Adonis („Pan”), bóg wegetacji, podobny do Ba'ala, inny jego odpowiednik Eszmun, czczony głównie w Tyrze i Sydonie, znany tylko u Semitów (od VIII w. p .n.e.), opiekun lecznictwa

- Boga nazywano słowem Melek (król) m.in. Melkart, bóg opiekun Tyru (od III w. p.n.e.), pełnił tam funkcje Adonisa i Eszmuna, odpowiadał pozycji Ba'ala i Ela, fenicki patron żeglugi i kolonizacji, na wiosnę święto jego przebudzenia; Milkom, bóg narodowy Amonitów, czczony też jako Moloch, miał świątynie tofet w dolinie Gehenna w Jerozolimie, ofiary z dzieci przez spalenie,

- Rešef, bóg ognia, piorunu, zarazy, zdrowia i płodności,

- Dagan, znany u Filistynów, bóg podziemi, płodności, zboża, wynalazca pługu,

- Jamm, bóg morza, „sędzia rzeki”,

- Mot, syn Ela, bóg śmierci, przynosi suszę i obumieranie roślin, walka z Ba'alem,

- Koszer- bóg rzemiosł, sztuki i architektury,

- Nikkal bogini Księżyca, jej mąż Jarich, bóg Księżyca, też Szapasz- Słońce

- charakterystyczna triada: bóg opiekun, żona, bogini płodności oraz aktywny syn (mit śmierci i zmartwychwstania) np. El, Baalat i Adonis (Byblos), Ba'al., Asztarte i Eszmun (Sydon), poza tym wpływy egipskie np. Hator

1. Antropologia:

• Ludzi stworzył bóg El.

• Dystans między bogami a ludźmi jest duży, ludzie - słudzy, niewolnicy bogów

• Zycie to jedność ciała i duszy, po śmierci dusza opuszcza ciało, obowiązek krewnych zmarłego, najpierw lament potem żałoba.

• Wiara w życie pozagrobowe - balsamowano zwłoki, bogate sarkofagi i ofiary grobowe, zakaz zakłócania zmarłemu spokoju i otwierania sarkofagu, bo inaczej winny nie będzie miał potomstwa i miejsca w krainie zmarłych, groby nie tylko na cmentarzach, ale też blisko domów.

• Cenne za życia - potomstwo i bogactwo, po śmierci - niezakłócony pobyt w grobie.

1. Kosmologia:

• Kosmos stworzony przez Ela, on też utrzymuje w nim równowagę i opiekuje się światem.

• Fenicjanie wierzą, że świat powstał z masy wodnistej powstałej z wymieszania się wiatru i chaosu, która miała kształt jaja zwanego Mot. Jajo pękło i rozstąpiły się wody od nieba, wtedy powstały: ziemia, gwiazdy i życie.

• Szczególna rola liczby 7 - czynności sakralne powtarzane 7 razy

• Genealogia bogów: Eljun +Berut - El, Dagan, Asztarte, Melkart. El urodził Ulomosa, ten zaś Chusora, od którego pochodzi jajo kosmiczne Mot.

2. KULT:

• Podstawowa forma kultu to ofiara. Mit o Kerecie ( złożył za namową Ela ofiary bogom: jagnię, chleb, wino i miód, dokonał rytualnego oczyszczenia, przez obmycie rak)

• Ofiary - wielkie np. z jałówki i małe np. z synogarlicy, poza tym skąłda6no w ofierze byki, woły, owce, zboże, mąkę, wino, oliwę; rozróżniano ofiary całopalne i ofiary pojednania (część spalano na ołtarzu, część spożywano) uczty ofiarnicze, libacje z oliwy, wina i miodu w towarzystwie śpiewaków, w sytuacjach wyjątkowych ofiary z ludzi np. król Mesza złożył pierworodnego syna w ofierze jako ofiarę całopalną, dla Asztarte ofiary wrzucano do basenu z wodą. Ofiara ze spalania dzieci to molk w świątyni tofet, składana np. gdy rozpoczynano budowlę.

• Inna forma - modlitwa, skierowana bezpośrednio do bóstwa opiekuna miasta np. do Ba'ala.

• Z tekstów z Ebli wiemy o kalendarzu kultowym i sześciu świętach, m.in. w pierwszym miesiącu czczono Dagana, w trzecim Hadda, a w dwunastym Kamiš.

• Rozpoczęcie roku - równonoc jesienna, czytano mity o Ba'alu, trwało pół miesiąca. Święto nowiu - 7 dni. Święto Adonisa - charakter żałobny (pogrzeb), uczta kultowa, dramat sakralny, powtarzalny w określonej porze, gdy rzeka Adonis zabarwiała się na czerwono. Inne święta: święto przebudzenia Melkarta (Tyr), zukru na cześć Dagana (Emar), kizzu na cześć Dagana (Šatappu)

• Duża rola magii, zwłaszcza chroniącej przed demonami, wróżenie z wnętrzności, wyrocznia Adada w Halab, w Fenicji wróżenie z lotu i zachowania ptakó

• Sakralna prostytucja w Syrii i Palestynie przybrała rozbudowaną formę - hierodule.

3. ORGANIZACJA:

• Cześć bogom oddawana w świątyniach lub pod gołym niebem, na wzgórzach, w kamiennych kręgach i pod świętymi drzewami - ogrodzony teren posiadający ołtarz, kamienne stele i słupy, święte drzewo lub gaj. M. in. stare sanktuarium w Betel.

• Szczególna rola ołtarzy, związana z ofiarą, zwykle wznoszony z ziemi i kamieni lub surowej cegły

• W Fenicji proste sanktuaria - otoczone murem wykute z jednego bloku kapliczki z 6niszą dla steli kultowej lub kamiennego tronu z betylem (wyobrażenie bóstwa), obok ołtarz. Potem rozbudowywane - przedsionek, pomieszczenie wewnętrzne z posągiem i ołtarzem m.in. świątynia Ba'ala z XIV w. p.n.e.; podobne były do świątyni Salomona. W pobliżu sadzawka z wodą do obmyć.

• Betyl - kamienny słup ustawiony na ołtarzu poświęcony bogu, aszera - drewniany pal wotywny bogini.

• Tofet - świątynia, w której składano dzieci w ofierze przez spalenie.

• Kultem zajmowali się kapłani i król. Funkcje kapłańskie dziedziczne. Hierarchia: kapłan naczelny, prorocy, wróżbici, płaczki, słudzy, prostytutki sakralne. Król Izraela Jeroboam ustanowił nielewickich kapłanów - kapłanów „wyżyn”. Osoba sakralna odpowiadała za dobrobyt i urodzaj. Król był głównym kapłanem miejskim.

4. KARTAGINA:

• Fenicjanie, najważniejszy handel, kolonie w basenie Morza Śródziemnego. Najważniejsza Kartagina („nowe miasto”), założona w 814 r. p.n.e., co roku wysyłali do Tyru delegację z darami, walczyli z Grekami, podbici przez Rzymian w 146 r. p.n.e. - Kartagina zburzona; mało źródeł

1. Doktryna:

• Panteon kartagiński podobny do fenickiego; Początkowo był tylko jeden bóg - Ba'al. Potem dołączyła Tanit, jako Pene Ba'al (twarz Ba'ala). Jej Towarzysz Ba'al Hammon (wpływ egipskiego Amona). Poza tym Baal, Melkart i Asztarte.

• Tanit, bogini „matka”, płodności, symbol - gołąb i owoc granatu, bogini Księżyca, Rzymianie utożsamiali ją z boginią płodności, związaną ze zbiorami, co dzi6wne, skoro Kartagińczycy byli żeglarzami, jako jedyna kobieca bogini posiada betyl - trójkąt, półksiężyc, dysk słoneczny!, kobieta z sępimi skrzydłami (motyw od egipskiej bogini Mot), czczona od V w. p.n.e. Tworzą z Ba'alem Hammonem stałą parę.

• Świątynie w Kartaginie posiadali również Eszmun (największa), Melkart i Reszef.

• Antropologia i kosmologia raczej takie jak u Fenicjan; Zmarłych chowano w grobie, rzadko palono (dzieci); dary grobowe, głównie amulety (wiara w życie pozagrobowe), podobni do reszty Fenicjan.

1. Kult:

• Dominowała ofiara (codziennie i przy okazji świąt): pierwociny, z ludzi, głównie z dzieci, ale także niedołężnego przywódcę plemiennego, starca m. in. w 310 r. p.n.e. arystokracja fenicka poświęciła 300 swoich dzieci na ofiary przeciw wojnie, także ofiary z jeńców, coroczna ofiara dla Melkarta. Od IV w. p.n.e. zastępowano ofiarą ze zwierząt (byki, barany, jagnięta, owce i ptaki), z złożenie ofiary kapłan pobierał opłatę zależną od wielkości i typu ofiary, także pokarm i napoje (mąka, mleko, oliwa) a Baal Hammonowi - kadzidło

• Przedstawiano boga w długiej szacie ze stożkową tiarą siedzącego na tronie w jednej ręce trzymającego włócznię, a drugą błogosławi. Także betyl, ołtarz, drzewa.

• Magia - amulety, symbole bóstw i zwierzęta, udżat (oko Horusa), brzytwy kartagińskie - te rzeczy miały chronić przed „złem”. Często też wróżby.

1. Organizacja:

• Kapłaństwo dziedziczne, rozwarstwione (kapłan pierwszego, drugiego stopnia). Arystokracja. Kapłani i kapłanki. Istniał też pomocniczy personel świątynny: pisarze, muzycy, słudzy.

• Najważniejsze miejsce - świątynia. W Kartaginie były świątynie Eszmuna, Melkarta, Tanit i Ba'ala Hammona, tofet ku czci Tanit (w centrum świątyni palenisko dookoła mury, świątynia poza miastem).

5. GRUPA ARAMEJSKA:

1. Doktryna:

• Religia bardzo podobna do grupy fenicko-kananejskiej. Na czele panteonu Hadad/ Haddu/ Addu, ban burzy, nieba i Słońca, objawiał się w błyskawicy i ożywczym deszczu, bóg płodności, czczony w Mari, Aleppo, Damaszku, Soba, Hierapolis. Zwierze symbol - byk, przydomek Rimmon („Ryczący”) inne imię - Ba'al. Hadad występuje dopiero od I poł. I tys. p.n.e., przedstawiany jako mężczyzna stojący na byku z błyskawicą i toporem w rękach

• Milkom, znany u Amonitów, jego koronę miał włożyć Dawid, jego kult w Izraelu pod koniec panowania Salomona

• Atarate, potem Atargatis, czczona od I poł. I tys. p.n.e. na Bliskim Wschodzie i w Mezopotamii (okres dominacji kultury aramejskiej); łączy w sobie cechy Anat i Asztarte; bogini płodności, przyrody, ziemi, życia i dobrobytu. Początkowo betyl, a później kształt antropomorficzny, małżonka Ba'ala-Hadada, jej kultem zajmowali się wykastrowani kapłani w kobiecych szatach, kulty orgiastyczne. Centrum kultu w Bambyke (greckie Hierapolis), posąg - bogini siedząca na tronie, podtrzymywanym przez lwy, obok świątyni przebywały oswojone lwy i niedźwiedzie, stada gołębi i święty staw z rybami z Eufratu, przebudowana świątynia przez Stratonikę, żonę Seleukosa I, kult Atargatis także w palestyńskim mieście Askalon, gdzie czczono ja jako rybę z kobiecą głową pod greckim imieniem Derketo

• Czczono też bóstwa kananejskie, zwłaszcza Ela i Ba'ala.

2. Kult:

• Obrzędy związane z rytuałami płodnościowymi, dramatyczne przedstawienia (o śmierci i zmartwychwstaniu boga); Heros gamos - święte zaślubiny Atargits i Hadada; recytowano też mity o stworzeniu świata, walkę boga z chaosem, cel: zapewnienie płodności i urodzaju, zachowanie istnienia kosmosu, składano ofiary i modlono się.

• Świątynia Atargatis w Bambyke, co 2 lata uroczyste procesje, przybywali pielgrzymi z całego Bliskiego Wschodu celem rytualnego obmycia się w świętym stawie, wiosenne „święto pochodni” - ofiary ciałopalne; uroczystość „zstąpienia do jeziora” - znoszono posagi bóstw do jeziora, ablucja, w świątyniach też inicjacje wieku dojrzałego, składano w ofierze nie obcinane od dzieciństwa włosy.

• Lukian: w wyznaczone dni ludzie zbierali się w świątyni Atargatis, kapłani przed świątynią grali na fletach, bębnach, śpiewali pieśni, wpadali w szal, kaleczyli się, samo kastrowali, biegali po mieście z genitaliami w rękach a w końcu przywdziewali kobiece szaty

3. Organizacja:

• Główne centra kultu: Aleppo i Damaszek (kult Hadada), Bambyke (kult Atargatis)

• Gallowie - kapłani Atargatis, którzy dokonywali samokastracji, poza nimi kapłani zajmujący się ogniem, składaniem ofiar itp. (wszystkich ok. 300), przewodniczył im arcykapłan, odróżniali się ubiorem: zwykli kapłani - białe szaty i spiczaste czapki, arcykapłan - purpurowa szata i złota tara

• Charran - koło starożytnej Edessy, tradycja biblijna: do Charran przybył z rodziną Terach, ojciec Abrahama i Nahora; jeden z najważniejszych na Bliskim Wschodzie ośrodków kultu bóstw lunarnych, czczono tam głównie Sina (boga Księżyca) i jego żonę Ningal. Sin, patron karawan, szlaków handlowych; Charran na skrzyżowaniu głównych szlaków handlowych z Syrii, Mezopotamii i Anatolii. W VII w. p. n.e. zreformowano kult Sina i wysunięto go na czoło panteonu.

3. Judaizm:

• Najstarsza z trzech religii monoteistycznych. Religia żywa, założona i narodowa. Symbole judaizmu: gwiazda Dawida, czyli heksagram z dwóch nałożonych na siebie trójkątów równobocznych (pierwotnie charakter dekoracyjny, w średniowieczu rozmaite znaczenia kabalistyczne, od XVII w. ozdabiano nią nagrobki i chorągwie, od 1897 r. symbol Światowej Organizacji Syjonistycznej, później element flagi Izraela), menora, siedmioramienny świecznik (znajdował się w Świątyni Jerozolimskiej I i II). Współcześnie żyje ok. 15 mln wyznawców na świecie.

• Plemiona izraelskie miały przybyć do Kanaan (Palestyna) na początku II tys. p.n.e. wraz z Abrahamem. Założycielem religii jest Mojżesz, wyzwoliciel 12 plemion żydowskich z niewoli egipskiej (1. Połowa XIII w. p.n.e.). Otrzymał Dekalog na górze Synaj (podstawa przymierza - berith) i wg tradycji autor Tory.

• Historia judaizmu - dwa etapy: judaizm biblijny (źródło Biblia hebrajska) i pobiblijny (tradycja talmudyczna, pocz. Jochanan Ben Zakkaj, okres działalności rabinów, własna literatura talmudyczna).

1. Pierwszy okres zaczął się od Mojżesza (XIII w. p.n.e.), trwa poprzez epokę Sędziów i królów (rozwój od X w., gdy Dawid zajmuje Jerozolimę, a Salomon buduje Świątynię). W 926 r. p.n.e. następuje podział państwa na: Judeę i Izrael, a w 722 r. upada Izrael. Działalność proroków, reforma religijna króla Jonasza w Judzie, zdobycie Jerozolimy przez Nabuchodonozora II (586 r.), niewola babilońska i Druga Świątynia - zburzona przez Tytusa w 70 r. n.e. (wymordowano też Sanhedryn i przewodniczącego - rabbi Szymon). Decydujący okres niewoli babilońskiej - dążenie do zachowania własnej wiary i obyczajów (świętowanie szabatu, przestrzeganie obrzezania, przepisów koszerności, codzienna trzykrotna modlitwa z twarzą zwróconą w stronę Jerozolimy) i uchronienia od obcych wpływów - utrwalanie poczucia odrębności.

Duża rola proroków Jeremiasza i Ezechiela (opieka duchowa nad wyznawcami w Babilonii), szczególna waga działalności Ezdrasza - w połowie V w. p.n.e. zapoczątkował nową orientacje religijną: główny nacisk na pobożność oparta na Prawie, decydujące znaczenie dla egzystencji narodu ma wierność wobec Jahwe, wyrażającą się w przestrzeganiu Prawa Mojżeszowego. Interpretacją Prawa zajmowali się soferim (pisarze, uczeni w Prawie). W ramach reformy Ezdrasza, Świątynia Jerozolimska stała się religijnym i politycznym centrum, ustanowiono liturgię, nakaz zawierania małżeństw w obrębie narodu żydowskiego. Po niewoli babilońskiej judaizm znacznie różnił się od religii Mojżesza i pierwotnego jahwizmu

2. Po 70 r. rozpoczął się drugi okres niewoli (rzymskiej). W tym czasie w judaizmie wzrosła rola modlitwy (w miejsce ofiary), synagogi jako ośrodka kultu, większe przestrzeganie dyscypliny i rytuału w życiu codziennym. Duchowy ośrodek - jesziwa (uczelnia) w Jabne, założona przez Johanana Ben Zakkaja, zamknięta po powstaniu Bar Kochyby (132-135 r). Odtworzono Sanhedryn (Wysoką Radę), jego przełożony nowy tytuł - rabban (mistrz nasz nauczyciel). Język sakralny - hebrajski, tannaici - uczeni (głównie faryzejscy) zajmujący się wyjaśnianiem i komentowaniem Tory; zaczęli gromadzić i kodyfikować wszystkie przekazywane do tej pory ustnie tradycje dotyczące wyjaśniania Prawa (tzw. Tora ustna). Dalszy rozwój komentarzy doprowadzi do powstania (po 200 r.) Miszny - spisu pouczeń i przepisów regulujących postępowanie Żydów (prawne i religijne). Szkołę założył Akiba Ben Josef, a spisania dokonał rabbi Jehuda ha - Nasi (pocz. III w. n.e.). Miszna składa się z 6 sedarim: 1) Zeraim (nasiona) - przepisy dotyczące rolnictwa, 2) Moed (święto) - dot. szabatu, świat i postów, 3) Naszim (kobiety) - dot. kobiet, ślubów i rozwodów, 4) Nezikin (szkody) - prawo karne i cywilne, 5) Kodaszim (świętości) - dot. obowiązków kapłańskich i kultu świątynnego, 6) Tohorot - problemy czystości i nieczystości rytualnej. Dalsze rozważania i uzupełnienia Miszny zawarte w tekście zwanym Gamara (pow. do pocz. VI w.) - uzupełnienie, wyjaśnienia, komentarze do Tory i Miszny. Razem z Torą nazwany Talmudem. Rozróżnia się Talmud Jerozolimski i obszerniejszy Babiloński - większe uznanie dla Babilońskiego. W Babilonii powstały silne żydowskie ośrodki intelektualne - Sura i Pumpedita (do XI w.), ich rektorzy, gaonowie cieszyli się autorytetem. Po 1040 r. przestały działać wszelkie szkoły rabinackie - zakończenie wczesnego okresu rabinizmu. Tekst Talmudu podzielony na: halacha (postępowanie - normy prawne, przepisy kulturowe i życiowe) i haggada (opowieści - legendy ilustrujące znaczenie prawd moralnych i religijnych). Filozofowie średniowieczni m.in. Gerszom Ben Jehuda i Mosze ben Majmon (Majmonides).

• Skład Biblii:

- Tora - Pięć ksiąg mojżeszowych: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa (ostatecznie zredagowane i połączone w Pięcioksiąg w V-IV w. p.n.e.)

- Newiim (prorocy) - księgi historyczne (Jozuego, Sędziów, Samuela, I i II Królewska) i prorockie (Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela) i 12 proroków mniejszych (m.in. księgi: Ozeasza, Amosa, Micheasza, Zachariasza)

- Ketuwim (pisma) - 13 ksiąg dydaktycznych i historycznych (m.in. Psalmów, Hioba, Przysłów, Rut, Pieśń nad Pieśniami, Koheleta, Trenów, Estery, Kroniki, Ezdrasza, Nechemiasza) oraz jedna apokalipsa (Księga Daniela).

I . DOKTRYNA:

• Doktryna oparta na Biblii i Talmudzie. Początkowo brak sprecyzowanych dogmatów oraz jednolitego „wyznania wiary”. Usystematyzował dopiero Mosze ben Majmon, jest ich 13: istnieje Bóg-stwórca, jest jeden, bezcielesny, wieczny, ma prawo do oddawania mu czci, prorocy to jego wysłannicy - trzeba wierzyć ich słowom, Mojżesz największy z nich, Bóg mu objawił prawo na Synaju, Prawo nigdy się nie zmieni, należy wierzyć w zmartwychwstanie ciał - przyjecie tych prawd wiary to, wg Majmonidesa, warunek osiągnięcia wiecznego szczęścia

1. Teologia:

• Jahwe mógł być znany na Bliskim Wschodzie zanim plemiona izraelskie przybyły do Kanaanu. W tekstach z Ugarit jeden z bogów nosi imię Jaw, w Fenicji był synem Ela, w Byblos czczono boga Jao. Imię i kult Jahwe mogły być pochodzenia kenickiego lub madianickiego. Był to bóg burzy i jeździł na obłokach. Mógł być pierwotnie typowym dla Bliskiego Wschodu bogiem burzy i atmosfery. Hebrajczycy w tej postaci przejęli go i uczynili z niego boga narodowego. Najstarsze źródła: „ Johanan - Jahwe jest łaskawy”. Imię Jahwe Biblia tłumaczy jako „jestem, który jestem”; z czasem imię Jahwe uznano za tak święte, że nie można go było wypowiadać, zastępowane tetragramem JHWH, a przy czytaniu słowem Adonaj (Pan) - do dzisiaj

• Forma Jahwe odtworzona na podstawie tetragramu w oparciu o pisma greckich Ojców Kościoła. Inne imiona Boga: El, Elohim, El Elion, El Szaddaj; w Pięcioksięgu: Jahwe i Elohim - na koncepcje Boga żydowskiego złożyły się dwie tradycje: jahwistyczna (ukształtowana w Judzie X w. p.n.e.) i elohistyczna (Izrael, IX w. p.n.e.) - scalone anonimowy redaktor tekstów biblijnych, ok. VIII w. p.n.e.

• Nie zastanawiali się czy Bóg jest ale jaki jest? - nowa koncepcja boga: stwórca nieba i ziemi, powołuje do istnienia wszystko mocą swojego słowa, prorocy uczynili z niego boga uniwersalnego, pana i opiekuna wszystkich narodów i całego wszechświata, wszechobecny i wszechwiedzący, wyróżnił naród żydowski ze względu na zawarte przymierze, jest dobry i sprawiedliwy, nagradza posłusznych, karze nieposłusznych, człowiek nie może go sobie wyobrazić, ani z niczym porównać - zakaz przedstawiania go w postaci obrazu lub rzeźby

• Początkowo Żydzi uznawali innych bogów, zwłaszcza kananejskich (głównie Ba'al i Asztarte), np. Jahwe ożeniony z Anat, w Biblii spotykamy wzmianki o bogach i synach bożych, gwiazdach traktowanych jako istoty żywe, o niższych bóstwach przyrody, bogach domowych i złych duchach. Tendencje politeistyczne utrzymywały się zwłaszcza w Izraelu do czasów niewoli babilońskiej. Na skutek działania proroków umacniała się pozycja Jahwe - początek rzeczywistego monoteizmu, wychwalali Jahwe jako jedynego, miłosiernego i głosili podstawową prawdę wiary, którą spotykamy w Księdze Powtórzonego Prawa - tekst modlitwy Szema Israel. Od niewoli babilońskiej Żydzi zaczęli czekać na króla - zbawiciela, syna człowieczego, mesjasza (masziah - pomazaniec) z rodu Dawida, dzięki któremu odrodzi się królestwo; pojawiali się fałszywi mesjasze np. Bar Kochba, Sabbataj Cwi, ostatnim był polski Żyd Jakub Frank

1. Antropologia:

• Bóg stworzył człowieka z prochu ziemi - Adama, a z jego żebra kobietę Ewę (addam - człowiek, hawwah - życie). Żyli w raju, pełna szczęśliwość, wszystkiego pod dostatkiem, mimo że nie pracowali, nie wolno im było zrywać owoców z drzewa paznania dobra i zła. Byli wolni i rozumni. Złamali zakaz, utracili nieśmiertelność, zostali wygnani, musieli pracować i sami dbać o zaspokajanie swych potrzeb - geneza doli człowieka i nieszczęść, które go spotykają

• Początkowo odpowiedzialność z a grzechy była zbiorowa, potem rabini zmodyfikowali - indywidualna. Grzech pierwszych ludzi nie był nazywany grzechem pierworodnym (jak u chrześcijan), nie traktowano go jako przyczyny wszelkiego zła. W każdym człowieku są impulsy ku dobru i złu. Skłonność do zła wrodzona, a skłonność ku dobru pojawia się w 13-tym roku życia, gdy sumienie zaczyna dominować nad instynktem. Grzech można zmazać poprzez pokutę; czyn wymierzony przeciw drugiemu człowiekowi stanowi obrazę Boga

• Człowiek jest sługą i niewolnikiem Boga. Relacja człowieka do Boga - jirat ha-Szem (bojaźń boża), stosunek pokory, miłości i całkowitego oddania się Bogu. W człowieku są dwa aspekty: cielesny i duchowy.

• Po śmierci życie przenosi się częściowo do grobu, a częściowo do Szeolu, ciemnego, cichego i pozbawionego przyjemności królestwa zmarłych; bez możliwości kontaktu z Bogiem lub żywymi. Początkowo za uczynki nie spodziewano się nagrody lub kary po śmierci (choć przestępcy na dnie Szeolu). Pod wpływem koncepcji irańskich i na wzór kananejskich wyobrażeń o śmierci i zmartwychwstaniu boga wegetacji, pojawiła się wiara w zmartwychwstanie (przez dobre uczynki, wypełnianie przykazań) i sąd ostateczny na końcu świata. Po śmierci zmarłego i w rocznice jego śmierci Żydzi odmawiają modlitwę kadisz - wybłaganie przebaczenia i prośby, musi w niej uczestniczyć 10 mężczyzn.

• Judaizm rabiniczny akceptuje wolność woli ludzkiej i zapłaty za czyny w życiu doczesnym i przyszłym.

• W średniowieczu w nurcie kabalistycznym pojawia się koncepcja wędrówki dusz

1. Kosmologia:

• Świat stworzony został 7 października 3761 r. p.n.e. Od XI w. jest to początek Żydowskiej rachuby czasu i stosowana we współczesnym Izraelu.

• Bóg stworzył świat z niczego, przez sześć dni. Siódmego dnia odpoczywał - szabat. Świat stworzył dla człowieka (wg wersji jahwistycznej).

• Świat: ziemia pływa po wodach oceanu, a we wnętrzu niej jest świat podziemny. Nad ziemią zawieszone jest sklepienie, a nad nim niebo.

• W późniejszych koncepcjach kabalistycznych pojawiła się myśl o 4 światach, z których ziemski jest najniższy

II. KULT:

• Początkowo najważniejszym elementem kultu były ofiary. Dzieliły się na krwawe (ze zwierząt) i bezkrwawe (z płodów rolnych), składane na ołtarzach z nieociosanych kamieni. Rozróżnia się ofiary: całopalne, jako dar dla ziemi, zapewniająca urodzaj i pomyślność, też przed wojną (z młodego jagnięcia) i zwykłe ofiary (część spalano, a reszta dla kapłana lub uczestników uczty). W Biblii różne terminy- ola (ofiara całopalna), zebach, szelamim, zebach szelamim - biesiadne, mincha - mączne, chatat i aszam - przebłagalne za grzechy i winę, tamid - codzienne ranne i wieczorne całopalenie połączone z ofiarą pokarmów i wina (centralne miejsce w kulcie świątynnym). Ustalenie rytuału ofiarniczego przypisuje się Mojżeszowi.

• Po zburzeniu I Świątyni i od niewoli babilońskiej obok ofiary ważną funkcje w kulcie pełniły: obrzezanie i święto szabatu. Obrzezanie męskiego noworodka ma miejsce 8 dnia od narodzin - fizyczny, narodowy „znak przymierza” z Bogiem. Dokonywali tego rodzice, a od I w. n.e. chirurg (mohel). Szabat obchodzony jako ostatni siódmy dzień tygodnia, w którym Bóg odpoczywał po 6 dniach stwarzania świata. Zaczyna się w piątek o zachodzie słońca i trwa 24 h. Nie wolno tego dnia pracować, podróżować, palić, pisać, dotykać pieniędzy.

• Po zburzeniu II Świątyni ważniejszą rolę w kulcie (bardziej uduchowiony) od ofiary zaczęła odgrywać modlitwa - tefila. Gaonowie przez kilkaset lat ustanowili kolejność modlitw i redakcję modlitewnika. Rodzaje modlitw: błagana i milcząca. Forma modlitwy - trzykrotna w ciągu dnia - rano, południe, wieczór; pojedyncza lub zbiorowa (wspólna modlitwa w synagodze - przynajmniej 10 mężczyzn po 13. roku życia). Trzeba nałożyć tallit (czworokątną wełnianą lub jedwabną chustę z frędzlami) a przynajmniej mieś chustkę pod ubraniem, użyć tefilin, czyli dwóch rzemyków, na czole i lewym ramieniu na wysokości serca, do którego przywieszono filakterie (czarne, skórzane pudełeczka) z fragmentami Tory. Modlić należy się klęcząc lub stojąc lub kiwając, w kierunku Jerozolimy (w domach żydowskich jest misrach, czyli tablica z kierunkami świata). Od średniowiecza mężczyźni nakrywają głowy - zwyczaj Szulchan aruch. Podstawowe modlitwy: Szema Izrael, 3 fragmenty z Biblii, odmawiana 2 razy dziennie (w domu lub synagodze), podstawowe prawdy wiary, Szemone esre (18 błogosławieństw) - ustalone przez Wielkie Zgromadzenie w czasach II Świątyni, najważniejsza część każdej z 3 obowiązkowych modlitw, należy odmawiać codziennie. Szacharit - poranna modlitwa w języku aramejskim, w której znajduje się fragment Zoharu

• Inne ważne święto w cyklu życiowym człowieka - bar micwa - obchodzone w pierwszy Szabat po 13. urodzinach chłopca, który staje się wtedy pełnoprawnym członkiem gminy żydowskiej. Czyta on tego dnia w synagodze fragment z Tory i pism prorockich i dodaje swój komentarz. Potem świąteczny posiłek dla jego rodziny i gości.

• Święta żydowskie:

1. nakazane przez Torę:

- Szabat;

- Szalosz Regalim - święta pielgrzymkowe: Pesach (Święto Przaśników) w kwietniu, początek cyklu rolnego, trwa 7-8 dni, na pamiątkę wyjścia z Egiptu, je się niekwaszony chleb, a drzwi domów pozostawia się otwarte w oczekiwaniu na przyjście mesjasza; Szawuot (Święto Tygodni), 50 dni po Pesach, trwa 2 dni, ofiarowanie w świątyni pierwszych plonów, pamiątka po nadaniu Tory; Sukkot (Święto Namiotów, zwane Świętem Kuczek), trwa 7 dni, zakończenie cyklu rolnego, pamiątka po przejściu przez pustynię;

- Jamim Noraim - Straszne dni: Rosz ha- Szana (Nowy Rok, Święto Trąbek), pierwszego dnia miesiąca tiszri (wrzesień), je się specjalne pokarmy i składa życzenia napotkanym osobom, modli się do Boga Sędziego i Króla, który tego dnia ustala losy na przyszły rok, nie wolno pracować i spać; następne dni pokutne przygotowują do Jom Kippur (Dzień Pojednania). Żydzi dokonują oczyszczenia się z grzechów i otrzymują odpuszczenie. W to święto całkowity post, zakaz mycia się, noszenia skórzanego obuwia i współżycia seksualnego, pracy, wieczorem nabożeństwo w synagodze - dawniej wkładano się ręce na „kozła ofiarnego” i wyznawano nad nim wszystkie grzechy Żydów (przechodzą na niego), wygnano go na pustynie do złego ducha Azazela.

- Rosz chodesz - pierwszy dzień nowiu.

2. dodane później:

- Purim, święto o charakterze karnawału obchodzone 14. lub 15. adar (luty/marzec), czyta się fragmenty Ks. Estery, odmawia się specjalną modlitwę, daje się prezenty sąsiadom i przyjaciołom, uczynki miłosierne będącym w potrzebie, wolno pracować.

- Chanukka, 8-dniowe święto na pamiątkę odnowienia Świątyni Jerozolimskiej przez Machabeuszy w 165 r. p.n.e., każdego dnia zapala się o jedną świecę więcej - ośmioramienny świecznik chanukija.

- Lag ba-Omer

- Tu bi-Szwat

• Nakazy etyczno - moralne:

- Dekalog,

- unikanie zwierząt i pokarmów nieczystych (świnie, zające i wielbłądy);

- dotykanie zmarłych powoduje nieczystość;

- należy jeść tylko pokarmy koszerne (czyste rytualnie, mięso tylko parzystokopytnego przeżuwacza zabitego rytualnie), o czystości decyduje rabin;

- krew też niekoszerna

- inne zasady z Tory i Talmudu: 613 przykazań (248 nakazów i 365 zakazów) - polegają one głownie na przestrzeganiu obrzezania, szabatu, świąt, postów i przepisów koszerności.

- wielki nacisk na postawę moralną - 3 zasady obowiązujące każdego wyznawcę: studiowanie Tory, przestrzeganie przykazań i praktykowanie miłości bliźniego

III. ORGANIZACJA.

• Arka Przymierza - miejsce przechowywania 10 przykazań, znak obecności i opieki Jahwe, świętość 12 plemion Izraela, skrzynia z drewna akacjowego wykładana złotem, przenoszona z miejsca na miejsce w czasie wędrówki.

• Salomon dla Arki wybudował Świątynię Jerozolimską, na szczycie wzgórza sanktuarium pod gołym niebem, zorientowane na linii wschód - zachód, składającą się z pomieszczeń: święte (hekal) i święte świętych (debir) z Arką oraz dziedziniec świątynny otoczony murem; znajdowały się tam: kwadratowy ołtarz z nieociosanych kamieni, stela kultowa, owalny basen do ablucji.

• Po podziale państwa w Izraelu centra religijne w Bethel i Dan. Powstała też synagoga pod górą Garizim rywalizująca z Świątynią Jerozolimską. Przechowywano w niej Pięcioksiąg Samarytański. Dlatego Żydzi z Judei uważali Samarytan za gorszych.

• Ołtarz (mizbeah) - znak obecności Boga, miejsce składania ofiar, dzieło rąk ludzkich z ziemi lub nieociosanych kamieni, musiał zostać konsekrowany (oczyszczony) poprzez pomazanie krwią zabitej ofiary i wylanie reszty krwi u jego podstaw, m.in. Mojżesz wzniósł ołtarz pod Synajem, wokół ołtarza Dawida powstała w Jerozolimie Świątynia, która miała dwa ołtarze (całopalenia i kadzenia). Ołtarz mógł być miejscem azylu dla nieświadomego mordercy - należało chwycić za jego róg; bez rogów ołtarz tracił swoją wartość i święty charakter

• Reformy Ezechiela i Jozjasza (VIII - VII w. p.n.e.) - likwidacja „wyżyn” (bamah) i drewnianych pali (aszer), zakaz składania ofiar poza Jerozolimą, od 622 r. p.n.e. Świątynia Jerozolimska jedyne miejsce kultu Jahwe. Po zburzeniu w 586 r. p.n.e. zaginęła Arka. II Świątynia nowym miejscem kultowym. W okresie niewoli babilońskiej działały bet midrasze.

• Synagoga (bóżnica) - miejsce wspólnych modlitw i nabożeństw, studiowania Tory i Talmudu, siedziba kahału, czyli zarządu gminy i sądu rabinicznego, po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej w 70 r. n.e. synagogi przejęły role świątyń. Składają się przeważnie z: obszernej sali modlitewnej dla mężczyzn (kobiety osobno w tzw. babińcu), w której na podwyższeniu stała mównica - bima oraz szafa ołtarzowa - aron ha - kodesz, gdzie znajdują się zwoje Tory, przed nią pali się wieczne światło podobne do menory.

• Kapłani wywodzą się z rodu Lewiego pochodzącego od brata Mojżesza Aarona. Lewici początkowo strzegli Arki Przymierza, a po zdobyciu Kanaanu nie dostali ziemi i zamieszkali między innymi rodami Izraela pełniąc funkcje kapłańskie. Nie wszyscy kapłani byli z tego rodu m.in. Sadok, „kapłani wyżyn” w sanktuarium Bethel, ale od VIII w. p.n.e. funkcje te zastrzeżone dla lewitów. Kapłanem był też król, z tej idei potem król - zbawiciel (mesjasz). Na czele arcykapłan, który po upadku królestwa przejął funkcje sakralne króla. Funkcje kapłańskie były dziedziczne. Kapłani nie mogli poślubić rozwódki ani prostytutki. Arcykapłan mógł poślubić jedynie dziewicę. Tworzyli oni od czasów II Świątyni Wielkie Zgromadzenie (120 mędrców), później zwane Sanhedrynem, na czele z arcykapłanem, funkcjonowało jako sąd najwyższy i organ legislacyjny. Zlikwidowano po upadku Jerozolimy w 70 r. n.e., niedługo potem reaktywowane w Jabne

• Ważną rolę pełnili też prorocy kultowi, którzy ogłaszali wyrocznie zazwyczaj wokół Świątyni Jerozolimskiej czy innych miejscach kultu. Szczególnie prorocy - reformatorzy (charyzmatyczna osobowość, ekstazy) zapoczątkowali zmiany w religijność m.in. ganili za wypatrzenia kultu, politeizm, wzywali do czystości wiary, przestrzegania prawa, zalecali dążenie do prawdy, pomaganie ubogim i szerzenie miłości, nadzieję na nadejście króla z rodu Dawida (Izajasz). Najważniejsi z nich: Eliasz, Jeremiasz, Izajasz, Ozeasz, Amos, Micheasz, Ezechiel.

• Po upadku II Świątyni kierownictwo gminą przejął samodzielny kahał złożony z rabinów, uczonych znawców Tory i nauczycieli (nauka, sprawy czystości religijnej). Wybierani przez gminę, zajęli dawne miejsce kapłanów, przekazywali nowe nauki (Prawo ustne, spisane potem jako Miszna), a także wykonywali czynności sakralne (kazania, pogrzeby, śluby, opieka duchowa), rozstrzygali kwestje dotyczące przepisów religijnych. Od dawnych kapłanów różnili się ubiorem (mniej wspaniałe szaty). W judaizmie nie ma scentralizowanej hierarchii kapłańskiej. Każda gmina jest samodzielna, a życiem religijnym kieruje rabin. Kahał kierował sprawami kultu, szkolnictwem, poborem podatków, sądownictwem cywilnym, pomocą społeczną i reprezentował gminę wobec władzy. W skład kahału wchodzą wybierani na rok: parnasim (seniorzy, 3-5), towim (pomocnicy seniorów, zwykle 5), reszta to kahalnicy (kierownicy). Urzędnicy wybierani raz na rok. Główne instytucje gminy: synagoga, kirkut i łaźnia. Gmina organizowała tez i utrzymywała cheder - podstawową szkołę religijną dla chłopców w wieku 3-13 lat, często mieściła się w domu mełameda (nauczyciela). Program obejmował czytanie, pisanie i gramatykę języka hebrajskiego oraz arytmetykę; zaznajomienie z Torą i Talmudem, wpajanie zasad moralności i dobrego zachowania.

4. EWOLUCJA JUDAIZMU.

• Pod koniec okresu biblijnego, krystalizują się dwa odłamy judaizmu, mające znamiona partii politycznych:

- saduceusze (od Sadoka) -kapłańska arystokracja, konserwatyzm, akceptacja tylko nauki Tory, pozytywnie nastawieni wobec kultury hellenistycznej;

- faryzeusze, pobożni i drobiazgowo wypełniający przepisy, doskonalili Prawo, uznawali, obok Tory, inne nauki np. o zmartwychwstaniu, przeciwnicy dosłownej interpretacji Biblii, koniec działalności z 70 r. n.e., ale wpłynęli na judaizm rabiniczny;

• Esseńczycy (od ok. 150 p.n.e. do 70 n.e.), ugrupowanie o charakterze zakonu, odosobniony tryb życia (na pustyni nad Morzem Martwym), surowa dyscyplina (wspólnota majątkowa, celibat), łączyli judaizm z elementami pitagoreizmu i zaratusztrianizmu, esseńska gmina z Qumran prawdopodobnie wywarła duży wpływ na wczesne chrześcijaństwo, znani z tekstów z Qumran.

• Karaimi powstali ok. 750 r.(zał. Anan Ben Dawid), uznawali tylko Biblię, ale bez Talmudu i tradycji ustnej - nawiązanie do tradycji saduceuszy, esseńczyków i Filona Aleksandryjskiego, islamu. Za proroków uznawali Chrzytsusa i Mahometa. Nie uważali się za wyznawców judaizmu. Wyklęci w 767 r. Ich „Księga nakazów” - zakładała, że możliwa jest indywidualna interpretacja Biblii; nie jedli mięsa, nie palili świec w sobotę i nie korzystali z lekarzy. Ściśle przestrzegali nakazów biblijnych i czekali na przyjście królestwa bożego na ziemi. Ich gmina dżymat oraz dom modlitwy - kenesa (nie ma tam symboli Boga, na ołtarzu Biblia) zarządzany przez hazzana. Modlitwy w języku hebrajskim lub tureckim. VIII - X w. rozprzestrzenili się w Mezopotamii, Palestynie, Syrii, Bizancjum i Persji, u Chazarów, Bułgarów, w XIII w. także w Polsce i Litwie. Zwierzchnik hachan , odpowiednik biskupa - podlegali mu hazzanowie i ich pomocnicy ochuwczu (wybierani przez gminę). Hachan musiał ukończyć 40 lat, biegle znać Biblię, język karaimski, przepisy religijne i 5 -letni staż na stanowisku hazzana, wybierany przez hazzanów.

• Kabała (tradycja)- nurt mistyczny w judaizmie rozwijający się od XII w. pod wpływem mistyki islamskiej i chasydyzmu nadreńskiego, główne ośrodki kabały - Hiszpania i południowa Francja.

- Hiszpania - szczególna rola Mojżesza Ben Nachmana (Nachmanidesa), najwyższy autorytet religijny swojej epoki, jako pierwszy rabin zalecał ponowne osiedlenie się Żydów w Palestynie, przywódca świętego bractwa chawura qaddisza - kabaliści z Gerony; także Ezra Ben Salomon, Azriel z Gerony i Jakub Ben Szeszet. Obok ugrupowanie mistyków-kabalistów z Kastylii, linia gnostycka: Izaak i Jakub Kohenowie, Mojżesz z Burgos, Abraham Abulafia - twórca kabały profetycznej

- Francja - traktat z XII w. Sefer ha-Bahir (Księga Jasności), działalność Abrahama Ben Izaaka i Abakama Ben Dawida, a także Izaaka Ślepego i jego szkoły; koncepcja Ejn Sof (sfera bóstwa poza zasięgiem myśli), kawwana (mistyczna medytacja) prowadząca do dewequt (komunii z Bogiem, traktowanym jako najwyższy stan mistyczny). Jahwe miał przekazać Mojżeszowi oprócz Dekalogu także tajemniczy klucz do Biblii, pozwalający poznać istotę bytu i panować nad mocami duchowymi.

- podstawowy tekst kabały Sefer ha-Zohar (Księga Blasku) - wykładnia żydowskiej metafizyki, napisana sztucznym językiem (mieszanka aramejskiego, hebrajskiego i hiszpańskiego), trzecia święta księga judaizmu. Kabała naucza o 10 kolejnych emanacjach bożych (tzw. sefiroty), które ukształtowały cały byt, kluczem do rozumienia Biblii jest gematria - interpretacja liter alfabetu hebrajskiego i przypisanych im wartości liczbowych, a następnie objaśnianie za ich pomocą znaczenia słów i zdań w Biblii). Świat materialny odbiciem bożego świata idei, człowiek może wznieść się wyżej poprzez kontemplacje.

- dwa podstawowe nurty kabały: ekstatyczny (koncentrujący się na kwestiach medytacyjnego odosobnienia i literowej kombinatoryce) i teozoficzno-teurgiczny (koncentracja na naturze 10 sefirot i mistycznym znaczeniu przykazań)

- kabała połączeniem dawnej mistyki żydowskiej, babilońsko-perskiej astrologii, neopitagoreizmu, manicheizmu i mistycznej filozofii islamskiej

• Sabataizm - nurt mistyczno - kabalistyczny, założony przez Sabbataja Cwiego w XVII w., ogłosił się Mesjaszem (wystąpienia Gazie, Smyrnie, Damaszku, Aleppo). Zerwanie z tradycją judaistyczną. W 1666r. zaprzeczył swej misji i przeszedł na islam..

• Chasydyzm - nurt mistyczny nawiązujący do kabały i starożytnych ruchów żydowskich, powstały w XVIII w., założony przez Izraela Ben Eliezera (mistyk z Podola, Baal Szem Tow, wielki maggid - kaznodzieja). Popularny w Polsce, Ukrainie i Rumunii. Cechy: Bóg jest wszędzie, można mu służyć każdą czynnością, ludowa pobożność, ekstatyczna modlitwa i taniec, miłość Boga przenika świat, radość życia, prostota, mniejsza waga przestrzegania prawa, najważniejsza miłość, intencja i entuzjazm, współczucie z wszelkim stworzeniem. Potępiony na kongresie w Brodach przeniósł się w Karpaty. Przełożony gminy chasydzkiej - cadyk, charyzmatyczny nosiciel cząstki duszy Mojżesza, przypisywano mu moc czynienia cudów, godność jego dziedziczna. Nurt istnieje do dziś.

• Frankizm - zał. Przez Jakuba Franka (Jankiela Lejbowicza) w 1755 r., odrzucali Talmud, opierali się na Zoharze. Podole - nowa ziemia obiecana, praktyki orgiastyczne. Zagrożeni przez ortodoksów przeszli na katolicyzm.

• Syjonizm - nacjonalistyczny ruch żydowski powstały pod koniec XIX w., założony przez Teodora Hertla. Nawiązuje do Syjonu - wzgórza w Jerozolimie zdobytego niegdyś przez króla Dawida. Cel - zgromadzenie narodu Żydowskiego w dawnej ojczyźnie. Program zaproponowano na I Kongresie Syjonistycznym w Bazylei w 1897 r. Ruch przyczynił się do powstania państwa Izrael w 1948 r.

• Główne nurty żydowskie od średniowiecza:

- sefardyjski, pod wpływem cyw. arabsko - muzułmańskiej, j. ladino (Hiszpania);

- aszkenazyjski, cyw. Łacińsko - chrześcijańska, j. jidysz (gł. Niemcy, Francja, Polska).

---