To Brytyjczycy podzielili świat na Wschód i Zachód, Bliskośd i Dalekośd :D - są to określenia umowne (! - no kto by pomyślał…)

Bliski Wschód - wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego, od Egiptu do Zatoki Perskiej

Podział między zajęciami:
Bliski Wschód I - Egipt, Mezopotamia (Sumer, Akad, Asyria), Iran
Bliski Wschód II - Anatolia (Hetyci, Luwici, Palejczycy), Huryci (Wyżyna Armeoska - Syria, wschodnia
Anatolia), Frygowie - północno-zachodnia Anatolia, Semici zachodni - północna Mezopotamia, Syria,
Liban; Fenicja - Aramejczycy, Kananejczycy, Hebrajczycy

ANATOLIA - wstęp

Znajomośd cywilizacji anatolijskiej jest znikoma, chod Hetyci stanowili potęgę równą egipskiej - wojny
między nimi toczyły się na terenach Syrii i Palestyny

-

W górach Taurus mieszkają pasterze - w nocy palą ogniska

○

Ogniska były odgradzane kamieniami - wśród nich mogła byd ruda żelaza, która topiła się w ogniu

○

Ok. XV-XIV wieku p.n.e. Hetyci wynaleźli żelazo (wcześniej narzędzia i broo z brązu i miedzi -
przypuszczalnie przypadkowo:

-

Hetyci uzyskując nową broo - żelazną - mieli znaczną przewagę militarną

-

Produkcja żelaza stała się tajemnicą wojskową - kowale byli zamykani w "obozach koncentracyjnych",
dla pewności - żeby nie uciekali podcinano im ścięgno Achillesa, więc kuleli - jest to wyjaśnienie
pochodzenia postaci kulawego kowala - Hefajstosa

-

Starożytny Bliski Wschód był centrum cywilizacyjnym

-

U Hetytów był kult runa, a tamtejsze góry zawierały pokłady złota wypłukiwane przez potoki -
Hetyci znaleźli na to sposób - kładli skóry z barana wełną do góry na dnie potoku a tam wpadały
grudki złota. Skóry potem wyciągano i wieszano na drzewach, a kiedy wyschły - po prostu
wytrzepywano

○

Grecki mit o Argonautach (od statku Argo - "szybkiego") - popłynęli przez Bosfor na morze, które
nazywali "Gościnnym" - do Kolchidy. Tam Jazon znalazł na drzewie złote runo. Kolchida była hetycka!

-

1200 p.n.e. - zniszczenie paostwa hetyckiego

HETYCI

Ok. II tysiąclecia p.n.e. zamieszkiwali centralną i wschodnią Anatolię (in. Azję Mniejszą)

-

Zjawili się tam jako efekt migracji indoeuropejczyków - wcześniej zamieszkiwali tereny bardziej na
północ (Ukrainę i południową Rosję - tereny nad Dnieprem i Donem), wędrówkę rozpoczęli ok. XXV
wieku p.n.e.

-

Napływali do Anatolii od II połowy III tys. p.n.e., zastali tam ludnośd zwaną protohetycką

-

Tereny te były pod wpływem kulturowym Mezopotamii, władcy - Sargon Wielki, Naramsin - prowadzili
tam wyprawy

-

XIX/ XVIII w. p.n.e. w Kanesz (wschodnia Anatolia) - asyryjska kolonia kupiecka - tam archiwum - tabliczki
z pismem klinowym w języku staroasyryjskim

-

Kanesz - Nesa stolica jednego z pierwszych dużych tworów politycznych na tamtych terenach

-

Anatolia wschodnia - po przecięciu szlaków handlowych Mezopotamia - Egipt - Syria - Europa i
morskiego Morze Śródziemne - Egejskie - Marmara - Czarne

-

Nad Hellespontem - Troja

-

Szczególną rolę w rozwoju Anatolii odegrali Huryci z Wyżyny Armeoskiej - pośredniczyli w wymianie
handlowo - kulturowej, byli pod silnym wpływem Akadów

-

W II połowie XVI w. p.n.e. - paostwo huryckie z aryjską arystokracją - Mitanni - w górnej Mezopotamii i
Syrii

-

W połowie XIV w. - Mitanni zostało wchłonięte przez paostwo hetyckie

-

Drugie huryckie paostwo w Cylicji (w starożytności Kizzuwatna) - też wchłonięte przez Hetytów

-

Kummanmi - stolica Kizzuwatny - stolica kultu Teszuba i Hebat, święte miasto Hetytów

-

W I wieku p.n.e. - w Komanie - 7 tysięcy kapłanów - rządzili miastem

-

Teksty huryckie są niezrozumiałe, informacje o religii mamy z tekstów mezopotamskich, syryjskich, z
Ugarit (dziś Ras Szamra)

-

Hetyci, Huryci, Palejczycy, Luwici - każdy z tych ludów miał własny system religijny na różnych poziomach
rozwoju, zachodziły jednak synkretyzmy - hetyci przejmowali bóstwa huryckie

-

Paostwo hetyckie powstało w XVII w. p.n.e. - założył je Labarna

-

W XIV/XIII w. - cała Anatolia, północna Syria, znaczna częśd Armenii była pod panowaniem Hetytów,
Palestyna natomiast była obszarem rywalizacji z Egiptem

-

Mezopotamia - Egipt - paostwo Hetytów - to były w tym czasie 3 potęgi, z którymi nikt nie mógł się
równad

Klęska nieurodzaju - susza

○

Stela Merenptaha sugeruje ludy greckie, np. Szardana - Sardyoczycy



Jeden z Ludów Morza osiedlił się w Palestynie - Filistyni (Peleszet) - dali nazwę regionowi



Najazd Ludów Morza - spustoszenie Anatolii i Egiptu

○

Jednak ok. 1200 r. p.n.e. - paostwo Hetytów upada, przyczyny:

-

traktat Anitty (władcy Kanesz) - początek XVIII w. p.n.e. - najstarszy tekst indoeuropejski (starszy
niż Wedy)

○

1915 - Bedřich Hrozný - czeski uczony - odczytał pismo Hetytów (tak ich nazwał, chociaż oni
nazywali siebie Nesytami - od miasta Nesa)

○

Przewaga dokumentów o treści religijnej, ale ponieważ były to archiwa pałacowe/ świątynne - dają
wiedzę tylko o religii oficjalnej/ paostwowej

○

Dokumenty z archiwum w Hattusa

-

Kalisz - najstarsze polskie miasto,
wiadomośd u Ptolemeusza,
znajdowało się na szlaku
bursztynowym

Wykład I - wstęp, Hetyci

5 października 2007
12:38

Bliski wschód II Strona 1

RELIGIA HETYCKA

Martwa

-

Naturalna

-

Politeistyczna

-

Narodowa

-

Do nauki - "Mitologie hetyckiej Anatolii" - Maciej Popko (specjalista w tej dziedzinie)

Bliski wschód II Strona 2

Proces tworzenia się paostwa hetyckiego:
Okres protohetycki - do połowy XVII w. p.n.e.

1.

Okres starohetycki - XVII - XV w. p.n.e.

2.

Okres Imperium - XIV-XIII w. p.n.e.

3.

Najstarsze źródła pisane są szczupłe i niekompletne, dlatego odtworzenie panteonu napotyka na spore
trudności - czasem możemy poznad tylko imiona bogów, a nie znamy żadnych ich cech, lub przypadkowe
drugo- i trzeciorzędne informacje
Z asyryjskich źródeł w Kadesz można odtworzyd imiona teoforyczne (pochodzące od imion bogów), a co
za tym idzie - imiona bogów protohetyckich:

PANTEON PROTOHETYCKI

Imię

funkcja

Pokrewieostwo Miejsce kultu

Taru

Bóg burzy

Hattusa

Inar

Bogini wojny

Córka Taru

Mamma

Tahattanuiti

Matka Źródeł

Żona Taru

Mezzulla

Opiekunka owiec

córka Taru

Tasinmeti

Bogini podziemi

Nałożnica Taru

Wuruszemu

W okresie Imperium jako Bogini-Słooce z Arinny

żona Taru (w
innych tekstach)

Estan

Bogini Słooca, miała siedzibę w mitycznym mieście Kaksat, byd
może w krainie podziemnej (może związane z teorią o "Słoocu
niebiaoskim" w dzieo i "Słoocu podziemnym" w nocy )

Kait

Bogini-Jęczmieo

Katahzipuri

Bogini - czarodziejka

Kuzanisu

Ognisko

PANTEON STAROHETYCKI

Imię

funkcja

Źródło
informacji

pokrewieost
wo

Zmiany/ wpływ

Miejsce kultu

Tarhu/Tarhuna Bóg burzy, imię oznacza "zwycięzca"(od tarh - zwyciężad),

najważniejszy, u Luwitów czczony jako Tarhunt

Asyryjskie

Hannahanna

Imię znaczy "prababka", decydowała o życiu boskiej rodziny, z
czasem również bogini obrzędów magicznych, przebywała w
podziemiu z Isustają i Papają.

asyryjskie

Matka /żona
Tarhuny

W epoce Imperium jej
znaczenie maleje

Santa

asyryjskie

Popularny później w
południowo - zachodniej
Anatolii

Południowa i
zachodnia Anatolia

Kubabat

Bogini-Matka, przedstawiana jako siedzącą na tronie między
dwoma lwami

asyryjskie

W Karkemisz - Kubaba,
później we Frygii -
Kybele, w Sardes -
Kybebe

Halki

Bogini - jęczmieo

asyryjskie

Protohetyckie imię - Kait

Ilali

asyryjskie

W panteonie palajskim

Assijat

asyryjskie

Hasamili

Związany z nocą

asyryjskie

W panteonie palajskim i
luwijskim

Pirwa

Na czele panteonu Kanesz/ Nesy, byd może hermafrodyta, święte
zwierzę - koo

asyryjskie

Kanesz/ Nesa

Parka

asyryjskie

Ijaja

asyryjskie

Halmasuit

Pochodzenie protohetyckie, deifikowany tron kultowy**, opiekun
i pomocnik króla, opiekun gór i świata roślinnego, przekazywał
królowi symbol władzy - powóz hulukanni, jego stolicą mityczną
było Harpisa, świętym ptakiem - orzeł. Dał Anitcie Hattusa

Anitta*

Kanesz/Nesa - tam
Anitta zbudował
świątynię

Sjusummi

"nasz bóg", "nasze Słooce" - wspomniany tylko w opowieści o tym,
że władca miasta Zappa zrabował jego posąg z Nesy, a Anitta
pojechał go odbid

Anitta*

Później nie występuje,
prawdopodobnie jego
funkcje przejął Istanu -
bóg-Słooce

Kanesz/ Nesa - tam
Anitta zbudował
świątynię

Leluwani/
Lelwani

Leluwani - męski władca świata podziemnego, potem Lelwani -
bogini. Ku jej czci obchodzono święto Purulli, szczególnie
opiekowała się królem, w przypadku niepowodzeo w paostwie
składano jej ofiarę z człowieka

IM

Nie wiadomo jaki to był bóg, ale tak (jednym znakiem pisma
klinowego) zapisywano jego imię. Był to bóg burzy. Ten sposób
zapisu był rozpowszechniony wszędzie tam, gdzie było pismo
klinowe - więc może był to Tarhuna, a może Adad

Anitta*

Kanesz/ Nesa - tam
świątynia zbudowana
przez Anittę

Tasammat

Tasimmet

Nałożnica
boga burzy

Isustaja i

W orszaku Lelwani, boginie przeznaczenia i losu - miały siedzied na

Wykład II - Hetyci. Doktryna. Teologia

12 października 2007
12:39

Bliski wschód II Strona 3

Isustaja i
Papaja

W orszaku Lelwani, boginie przeznaczenia i losu - miały siedzied na
brzegu morza i prząśd nid żywota, albo przebywad z boginią
Hannahanną w podziemiu

Wurunkatte

Bóg wojny, jego imię znaczy "pan kraju"

W pn. Anatolii, także
w Hattusa, Nerik,
Tawinija - tam jego
święto hadauri

Kamrusepa

Opiekunka rytuałów magicznych, czarodziejka i uzdrowicielka.
Posługiwała się magią i chroniła przed nieszczęściem, chorobami.
Pełniła też funkcje kapłaoskie. Duża rola w panteonie, zwłaszcza u
Palejczyków i w pd. Anatolii

córka boga
słooca -
Istanu

Bogini protohetycka -
wtedy jako Katahzipuri

Ognisko

Ognisko domowe, początkowo pośrednik w modlitwach, później
samodzielnie, opiekowało się królem i jego rodziną

Pani Zwierząt

Naga, stojąca na bykach, z mieczem u pasa i dwoma mniejszymi
zwierzętami w rękach

Hatahha

Bogini-Matka

Katappa

(Ka)mamma

Bogini płodności i urodzaju

Hantitassu

Bogini-Matka

Hurma

"Królowa" z
Ankuwy

Bogini-Matka

Ankuwa

Szczególną rolę w panteonie odgrywały lokalne boginie-matki, bogowie burzy i gór, a także boginie rzek i źródeł

-

Zawsze świętym zwierzęciem bogów burzy jest byk, którego ryk ma przypominad grzmot

-

W starożytności regułą było, że po najeździe wywożono z miast posągi bóstw - jeśli nie wszystkich, to przynajmniej tych ważniejszych - wywiezienie posągu ma
pozbawid najechane miasto opieki danego bóstwa i przekazad ją miastu najeźdźcy. Nie uważano że posągi są bogami, a jedynie że bogowie się w nie wcielają i wtedy
działają - to też nadaje sens składaniu bogom ofiar - miały one zachęcid bóstwo do jak najczęstszego wcielania się w posąg i wysłuchiwania modlitw

-

Hetyci czcili też święte runo - skórę owcy przyciętą w kształcie bukłaka - był to fetysz, symbol płodności i obfitości - traktowano je jako bezosobowe bóstwo

-

Czczono także stele kamienne w świątyniach i w plenerze - huwaši

-

* - tekst władcy o imieniu Anitta, jest to najstarszy tekst indoeuropejski, władca mówi w nim o swoich osiągnięciach - m.in. budowie 3 świątyo, w tym nie
wymienionego z imienia boga burzy, jednak prawdopodobnie nie jest to Tarhuna, a raczej semicki Adad, bo tekst pochodzi z asyr yjskiej kolonii
** - jest teoria, że również Arka Przymierza była tronem kultowym

EPOKA IMPERIUM

Stolica została przeniesiona do Hattusa

-

Zaczął powstawad oficjalny, paostwowy panteon, składający się z bóstw hetyckich, protohetyckich i bóstw ludności podbitej

-

Panteon został uporządkowany w rodziny, w których bóstwa były w hierarchicznej zależności

-

Bogowie byli podobni do ludzi, mogli nawet cierpied głód

-

W tym okresie mówi się o "tysiącu bogów hetyckich" - nie znaczy to że było ich tysiąc, tylko że dużo ;], w związku z tym powstały nawet
wykazy bóstw (powoływano się na nich w umowach)

-

Rozdzielono bóstwa górne (niebiaoskie) i dolne (świata podziemnego)

-

W piśmie klinowym często zamiast imienia pojawia się znak/ideogram, i tak UTU - znaczy, że chodzi o boga Słooca

-

KAL - że o bóstwo opiekuocze
IM - że o boga burzy
Pisanie jednego znaku zamiast imion bóstw sprawia, że wiele bóstw zostało ze sobą utożsamionych, a dziś nie wiemy o nich nic

-

Imię

opis

symbolika

zmiany

święta

Centra
kultowe

Tarhuna

Główny bóg, burzy i sił przyrody,
suwerenny i nadający suwerennośd
władcy. Jego małżonką była bogini-
Słooce z Arinny

Przedstawiany jako
byk, na byku lub na
wozie zaprzężonym w
2 byki
Naczynie kultowe -
ryton w kształcie
głowy byka. Atrybuty -
błyskawica, trójkąt
(dobro), maczuga

Protohetycki Taru,
hurycko - urartyjski Teszub,
luwijski Tarhunt

Purulli - początek
roku, święto
powtarza mit o
zabiciu przez niego
smoka/ węża
Illujanka

Istanu

Bóg - Słooce, - wszystkowiedzący,
sędzia, świadek zobowiązao i umów,
patron obrzędów magicznych,
dobroczyoca i opiekun, zwoływał
bogów na narady, przynosił wieści
Tarhunie. Uważany za dobroczyocę
ludzkości i jej opiekuna - pasterza. W
mitach występuje często w
towarzystwie córki Kamrusepy i dwóch
wezyrów (Bunene i Meszaru)

Po niebie podróżował
na czterokonnym
rydwanie,
przedstawiany z
trzema parami oczu i
brodą z lapis lazuli

łączył cechy
indoeuropejskiego boga
dziennej światłości i cechy
protohetyckiej bogini
Estan, widad też wpływy
babilooskie - Szamasz i
huryckie (Szimegi)

Bogini-
Słooce z
Arinny

Nie znamy jej imienia, była opiekunką
paostwa hetyckiego, może nawet
ważniejszą od męża, często
wymieniana na pierwszym miejscu, to
jej król składał sprawozdanie ze swojej
działalności

Przedstawiana jako
złoty dysk słoneczny,
dużo symboliki
zapożyczonej z Hebat i
babilooskiego
Szamasza

Protohetycka Wuruszemu,
starohetycka Wurunzimu,
utożsamiana też z hurycką
Hebat (żoną Teszuba)

Arinna (nie
wiadomo,
gdzie to
jest)

Telipinu

syn Tarhuny i Bogini-Słooce z Arinny

Bóg burzy

syn Tarhuny i Bogini-Słooce z Arinny

Zippalandy

Bliski wschód II Strona 4

HETYCI - TEOLOGIA -cd.

Imię

Funkcja

pokrewieostwo Mitologia/ opis

kult

Telipinu

Bóg wegetacji, ale miał
pewne cechy boga burzy

Syn Taru
Mąż Hatepinu
(mieli podobne
imiona - to
częste)

W tekstach z XIII/ XIV w. p.n.e. jest mowa o tym, że się pogniewał i postanowił
odejśd. Pojawiły się klęski, susza, zanik wegetacji, zwierzęta przestały się
rozmnażad i nastał głód. Aby go odszukad Hannahanna wysłała pszczołę, która
go odnalazła i użądliła - wtedy wściekł się i nastały nowe nieszczęścia, aż do
czasu kiedy Kamrusepa - czarodziejka - uspokoiła go za pomocą magii

W wielu miastach,
w tym w Hattusa

Hatepinu

Żona Telipinu

Występowały w nim
hierodule - sakralne
prostytutki

Słooce
podziemne

Oczyszczanie ziemi ze zła

Wzywano podczas
rytuałów
magicznych

Tron,
Ognisko,
Runo, a
także rzeki i
góry

Zdarza się, że góry przedstawiane są jako bogowie, a ich małżonkami są wtedy
źródła (np. bóg-góra Zalijanu, jego żona Zashapuna, nałożnica Tazzuwasi)

Gulses

Boginie opiekujące się
człowiekiem w ciągu jego
życia, zapisujące na
tabliczkach ludzkie
przeznaczenie

Zastąpiły boginie losu - Papaję i Istustaję

Huwasanna

Obok dawnych bogio - królowych miast

Święta góra, funkcje
kapłaoskie pełniły
kobiety,
arcykapłanka -
huwassannalla

Inara

Bogini wojny

Występuje w micie o walce boga burzy z wężem Ilujanką. Wspierała boga
burzy - oddała się człowiekowi (Hupasija), aby ten pomógł mu w walce.

inni, mało ważni: Zitharija (bóg północnych terytoriów), Karzi, Habantali, bogowie miast Kastama, Tatasuna, Hatenzuwa

HURYCI

Zamieszkiwali tereny bardziej na wschód od Hetytów

-

Duży wpływ Mezopotamii - z tekstów z ok. 2000 lat p.n.e. wynika, że w mieście Urkisz najbardziej czczono boga Enlila i Kumarbiego

-

BOGOWIE - w tekstach z Ugarit

Imię

Funkcja

Pokrewieostwo

Mit/ opis

Kult

Lubadagasz

Szimegi

Alalu

Bóg nieba

Anu

Bóg nieba

Syn Alalu,
Ojciec Taszmiszu,
Aranzacha i
Teszuba

Po siedmiu latach rządów pokonał Alalu i został władcą bogów, po 9 latach sam został
pokonany przez Kumarbiego i odszedł do nieba, spładzając wcześniej 3 dzieci , które walczyły z
Kumarbim - wygrał Teszub

Kumarbi

Bóg nieba
"Ojciec
Bogów"

Utożsamiany z Enlilem. Pokonał Anu i odgryzł mu genitalia i został zapłodniony, potem walczył z
urodzonymi przez siebie dziedmi Anu, które go pokonywały. Ale nie dał się, zapłodnił skałę z
której urodził się jego potomek Ullikummi, kiedy ten przegrał, postanowił spłodzid z córką
Morza - Szerapszuruhi - przeciwnika specjalnie na Teszuba - Hedanumu.

Centrum
kultu - w
Urkisz

Aranzah

Personifikacja
rzeki Tygrys

Syn Anu

Ullikummi

Syn Kumarbiego

Ślepa i głucha istota z diorytu, miał kształt ludzki, osadzona w głębi morza na barkach Ubelluri -
olbrzyma, zagroził, że zniszczy ludzkośd. Wyszedł z morza i dotarł do świętego miasta Kummija.
Bóg Ea odciął jego stopy od olbrzyma Ubelluri, Ullikuri stracił moc i nie udało mu się pokonad
Teszuba.

Hedanumu

Syn Kumarbiego

Spłodzony, by pokonał Teszuba, jednak pokonała go Szauszka - pokazała mu się nago i dała
piwo - spił się tak że stracił moc

Szauszka

Pokonała Hedanumu - ukazała się mu naga i poczęstowała go piwem - kiedy wyszedł na ląd
stracił moc.

Teszub

Syn Anu

Pokonał Kumarbiego i "synów Anu", został władcą bogów

BOGOWIE - w Anatolii

Imię

Funkcja

Pokrewieo
stwo

przedstawienie

Mit/ opis

Kult

Ani

Odpowiednik
sumeryjskiego An

Mąż
Antum

Antum

Żona Ani

Wykład III - Hetyci i Huryci. Doktryna - cd.

19 października 2007
01:48

Bliski wschód II Strona 5

Kumurwi/
Kumarbi

Enlil

Mąż Ninlil

Ninlil

Żona
Enlila

Szauszka/
Szawuszka

Bogini miłości,
płodności i wojny
(typowe dla Bliskiego
Wschodu
zestawienie),

Siostra
Teszuba

Święte zwierzę - lew

Dawczyni szczęścia i powodzenia, znała się na magii,
mogła zsyład niemoc na mężczyzn. Nazywano ją Czarną
Boginią. Utożsamiana z Isztar. Hattusili III uważał ją za
swoją patronkę. Utożsamiana z Pirwą, akadyjską Isztar i
zachodniosemicką Asztarte

Czczona w wielu
miastach, również u
hetytów, a kult wywodził
się prawdopodobnie z
Niniwy

Teszub

Na czele panteonu,
bóg burzy

Mąż
Hebat

Przedstawiany jako byk,

towarzyszami były dwa
byki: Szeri i Huri

Hurycko - urartyjski bóg, odpowiednik
zachodniosemickiego Baala, sumeryjsko-akadyjskiego
Adada i hetyckiego Tarhuny. Przypomina też Marduka
(pokonuje Kumarbiego). Od jego imienia tworzono
imiona królów (np. Talmi-Teszub, Ini-Teszub)

Siedziba - święte miasto
Kummija

Hebat

Funkcje bogini - matki Żona

Teszuba

W długiej szacie, stojąca
na panterze w długiej
szacie i okrągłej czapce,
lub siedząca na tronie

Utożsamiana z boginią-Słooce z Arinny

Centrum kultu - syryjskie
miasto Halpa. Kult
powszechny w północnej
Syrii i Kizzuwatnie

Szarruma

Syn
Teszuba i
Hebat

Początkowo cylicyjski bóg-góra. Występuje tylko w
Kizzuwatnie

Nara

Bóg świata
podziemnego

Brat Ea

Panował też nad zwierzętami

Nerigal i
Allani

Bóstwa świata
podziemnego

Identyfikowani z babliooskimi Nergalem i Ereszkigal

Szimegi

Bóg słooca

Kuszuh

Bóg księżyca

Uszhara

Asztabi

Bóg wojny

Góry,
rzeki,
niebo,
ziemia

W Kizzuwatnie (dziś Cylicja) - tam dominuje para Teszub i Hebat. Na skale Vazilihaya - "zapisanej skale"(sanktuarium niedaleko Hattusat - wąwóz o zbliżających się
ścianach, na którego ścianach na polecenie Puduhepy - żony HETYCKIEGO władcy Hattusiliego III) wykonano płaskorzeźbę, na niej m.in. bogowie: Teszub,
Szarruma, Taszmiszu (brat Teszuba), Kumarbi, Ea, Kuszuh, Szimegi i Asztabi; boginie: Hebat, Allanzu (córka Teszuba), Taru, Ta kitu, Hutena, Hutelura, Szalasz (żona
Kumarbiego), Allatum, Tapkina (żona Ea) i Szauszka - czyli i huryccy i hetyccy
Wraz z podbojem Kizzuwatny przez Hetytów - mieszanie panteonów huryckiego i hetyckiego
Teszub - Tarhuna

Hebat - Bogini-Słooce z Arinny

PALEJCZYCY

Ziparwa/ Zaparwa - bóg burzy - występuje też u Hetytów, miał świątynię w Hattusa

○

Katahzipuri - jego żona

○

Tijaz - słooce

○

Inni - Saushalla, Ilalijantikes, Kamamma, Hasamili, Hilanzipa

○

Mało wiadomo o ich panteonie

-

Nie ma żadnych bóstw mezopotamskich ani syryjskich - cały panteon jest oryginalny

-

LUWICI

Żyli na południowym wybrzeżu Anatolii

-

Tarhunt - bóg burzy

○

Tatta

○

Santa

○

Tiwat - słooce

○

Arma - księżyc - ważny

○

Jarri - bóg wojny i zarazy - z czasem popularny w Anatolii, prawdopodobnie miał pochodzenie luwickie

○

Zaliju - bóg-góra (inny - Puskurunuwa)

○

Zulija - bogini-rzeka

○

Hetyccy - Huwassanna z Hubesny, Hasamili, Pirwa, Kamrusepa, Zilipuri

○

Bogowie:

-

ANTROPOLOGIA

HETYCI

Mało danych na ten temat

-

Żadnych teorii na temat pochodzenia człowieka

-

W jednym tekście hetyckim - boginie losu (Papaja, Istustaja, Gulses) tworzą człowieka (każdego pojedynczego) - od tego, która jest przy porodzie zależy,
jaki będzie charakter człowieka. Opiekują się nim potem aż do śmierci.

-

"tabliczki przeznaczenia" - z ludzkim losem

-

W chwili narodzin bogowie umieszczają duszę w ciele

-

Serce (emocje) i dusza (myśli) - razem rządzą ciałem

-

Dusze mają też bogowie, zwierzęta, miała to byd substancja płynna

-

Los człowieka całkowicie zależał od bogów - miał okazywad im cześd w zamian za opiekę

-

Bliski wschód II Strona 6

Grzech - złamanie praw boskich

-

Modlitwa/ spowiedź negatywna (znany tekst) - tam grzechy to: łamanie przysiąg, składanie fałszywych przysiąg, zjadanie świętych potraw, złamanie
rytualnej czystości

-

Zło - wymierzana przez bogów kara za grzech

-

Odróżniali śmierd naturalną od nagłej - dzieo śmierci ="dzieo losu"

-

Po śmierci dusze zmierzają do krainy podziemnej Lelwani/Leluwani, tam pędzi smutny żywot

-

W rytuale pogrzebowym króla - ofiara z wołu, jego dusza miała potem iśd na łąkę - "lepszy świat" dla króla

-

Nie ma koncepcji nagrody/ kary pośmiertnej

-

Dla zmarłych organizuje się uroczystości i ofiary, gdyż w przypadku zaniedbania mogą się gniewad i szkodzid - rzecz jasna im ważniejszy człowiek, tym
bogatszy pogrzeb

-

W XIII w. pogrzeb króla trwał 14 dni i brała w nim udział cała ludnośd stolicy

-

Zwłoki króla spalano na stosie, potem odbywała się stypa, odprawiano modły i zaklęcia

-

Zwykłych ludzi zakopywano w ziemi lub w glinianych beczkach, czasem stosowano również kremację (ale podobno to hurycki zwyczaj)

-

Źle jest zobaczyd zmarłego we śnie - trzeba poddad się oczyszczeniom

-

HURYCI

Podobnie jak u Hetytów

-

Żadnej wzmianki na temat pochodzenia człowieka

-

Nad losem czuwały bóstwa Hutena i Hutelura

-

KOSMOLOGIA

Brak tekstów kosmogenetycznych

-

Bogowie objęli we władanie gotowy świat - niebo i ziemię, roztoczyli nad nimi opiekę

-

Czasem są wspomnienia o "budowie świata", ale nie wiadomo ani przez kogo, ani też kiedy

-

Przypuszczalnie pod wpływem myśli mezopotamskiej - świat jest przedstawiany jako budowla, której podstawą była ziemia, a dachem niebo

-

Niebo i ziemia - to bóstwa osobowe, ale nieantropomorficzne

-

Niebo i ziemia zostały oddzielone od siebie za pomocą narzędzia zwanego kuruzzi - do dziś niezidentyfikowanego

○

Kummija - mityczne miasto Teszuba, byd może stolica bogów

○

Pieśń o Ullikummi - pochodzenia huryckiego, tam niebo i ziemi ę dźwiga olbrzym Ubelluri

-

Pod ziemią znajdowała się kraina podziemna (:D) - tam mieszkały duchy zmarłych

-

Tam- 7 bram zamkniętych na 7 rygli oddzielało krainę od pałacu władcy, otwierali je specjalni odźwierni

-

Rzeki, jeziora, jaskinie - miejsca łączące krainę podziemną z powierzchnią

-

W głębi Ziemi - naczynie z brązu, do którego spływało zło zmywane wodą podczas rytuałów oczyszczenia wykonywanych przez "staruchy"

-

HURYCI

Abzuwa (zniekształcona forma sumeryjskiego abzu i babilooskiego apsu) - nazwa podziemnej głębiny morskiej, siedziby boga Ea

-

Ubelluri - odpowiednik Atlasa, podtrzymuje świat

-

Bliski wschód II Strona 7

HETYCI

Tu przydatne są teksty techniczne - instrukcje dla personelu świątynnego

-

Są też relacje dotyczące odnowienia kultu na terenach zdobytych wcześniej przez ludy Kaska

-

Najczęściej są to teksty dotyczące kultu paostwowego

-

Wykonywanie czynności kultowych było dla mieszkaoców Anatolii oznaką czci i dopełnieniem obowiązku wobec bóstwa

-

Prawo hetyckie zabraniało cudzoziemcom udziału w życiu religijnym

-

NAJWAŻNIEJSZE OBRZĘDY

Składanie ofiar

-

Organizowanie świąt

-

Troszczenie się o świątynie

-

W przypadku niedopełnienia obowiązków - obraza boga - nieszczęście

-

Jeśli dochodziło do nieszczęśd, świadczyło to o tym, że bóg jest obrażony i trzeba go przebłagad

-

Hetyci bardzo obawiali się gniewu boga, uważali bowiem, że obrażony bóg opuszcza swoją świątynię i przestaje spełniad swoje funkcje

-

Szczególnie groźny był gniew Telipinu i boga burzy, gdyż byli oni odpowiedzialni za urodzaj

-

W celu uspokojenia i przywołania bóstwa - obrzędy o charakterze magicznym

-

Najczęściej obrażał się Telipinu, czasem też Słooce

-

Uzasadnieniem dla stosowania obrzędów był mit. Tam pojawia się obrażony Telipinu, którego przywołuje bogini czarów Kamrusepa

-

Przypuszcza się, że obrzędy przebłagania boga były odprawiane przez staruchy - kapłanki Kamrusepy

-

Również w tekstach wróżebnych często pojawia się motyw obrażonego bóstwa - zapytanie o powód

-

OFIARY

Z tekstów wynika, że w Anatolii znana była zasada "do ut des"(daję, byś dał) - ofiary miały na celu spowodowanie otrzymania czegoś w zamian na zasadzie
wymiany wzajemnych świadczeo.

-

Z huryckiego mitu o Kumarbim i jego synu wynika, że ofiary miały na celu uradowanie boga

-

Kiedy słychad było grzmoty - składano w ofierze 9 czarnych owiec i 2 czarne byki

-

Ogólnie: pieczywo (czarny chleb), piwo, wino, oliwę, mąkę, mleko, masło, owoce, miód, zwierzęta - woły, owce i kozy

-

Podczas królewskich rytuałów pogrzebowych - ofiara z konia

-

Zwierzęta składane w ofierze musiały byd rytualnie czyste, wolne od skazy

-

Po złożeniu ofiary pieczono je lub gotowano, po czym serce, wątrobę i łopatkę ofiarowywano bogu, resztę spożywano

-

W przypadku dużego niebezpieczeostwa składano w ofierze ludzi, zwłaszcza jeoców wojennych

-

W czasie ofiar odbywały się walki, pito wino i dokonywano libacji w związku z kultem Ogniska, Tronu i Runa

-

Rzecz jasna, im bogatsza była świątynia, tym bogatsze były ofiary

-

Codzienne

○

Comiesięczne

○

Coroczne

○

Ze znanego tekstu modlitwy (XV w. p.n.e.) wynika, że były ofiary:

-

Dostarczaniem ofiar zajmował się pałac, zarządca prowincji lub miasta.

-

POSĄGI BÓSTW

Pełniły ważną rolę w kulcie

-

Były antropomorficzne, czasem były to do pewnego stopnia symboliczne wyobrażenia

-

Nie były duże, miały około 1 m wysokości

-

Najczęściej były zrobione z drewna, miedzi, pokryte blachami ze złota i srebra, przyozdabiane lapis -lazuli i innymi kamieniami, wyposażane w broo

-

W przypadku boga burzy - posąg mógł mied kształt byka

-

W świątyni posąg traktowano jak żywą istotę - budzono, kąpano, na noc kładziono do łóżka, w nocy palono lampkę oliwną

-

Uważano, że przez posąg można oddziaływad na bóstwo

-

Posiadanie posągu bóstwa miasta dawało władzę nad tamtejszą ludnością - w czasie najazdów wywożono posąg wraz z personelem świątynnym

-

1596 r. p.n.e. - Mursili I, władca paostwa hetyckiego zdobył Babilon i zabrał posągi Marduka i jego żony

-

Bogów przedstawiano też pod postacią glinianej beczki lub steli huwaši, Boginię-Słooce z Arinny i inne bóstwa słoneczne jako złoty dysk

-

OBRZĘDY

Mówi się, że poszczególne obrzędy wprowadzili bogowie, a kapłani tylko je powtarzają

-

Ważną częśd obrzędów stanowiły opowieści sakralne - mity

-

Obrzędom ofiarniczym i magicznym towarzyszyły modlitwy

-

Kiedy król usłyszał grzmot, musiał wykonad specjalny obrzęd - w specjalnym pomieszczeniu halentiu, wraz z królową i możnymi dokonywał libacji przed oknem.
Jeśli było to podczas jazdy, musiał wysiąśd z powozu i dokonad libacji

-

Inicjacja królewicza - kapłani i 12 hierodul (!)

-

MODLITWY

Słowne

-

Zwracały się bezpośrednio do boga

-

Skonstruowane na poczekaniu (nie ustalone formuły)

-

Opierały się najczęściej na prośbie lub wytłumaczeniu się z przewinienia

-

Najczęściej proszono o długie życie, zdrowie, często o deszcz, potomstwo, ochronę przed złem

-

Z czasem były coraz dłuższe (Arnuwandas III i jego żona modlili się do bogini - Słooce z Arinny z powodu najazdu plemion Kaska, para skarży się, że najeźdźcy
niszczą świątynie, kapłanów zamieniają w niewolników - czuje się tu rozgoryczenie. Przypominają bogini, że tylko ziemia hetycka jest kultowo czysta - tylko tu
składa się właściwe ofiary, a o świątynie troszczą się jak nikt inny)

-

Zdarzają się modlitwy z argumentami racjonalnymi - np. Mursili II ostrzega boginię- Słooce z Arinny i innych bogów, że jeśli nie powstrzymają zarazy to wymrą
ludzie, którzy składają im ofiary - nakłania bogów, by okazali łaskę i powstrzymali zarazę

-

Widad przekonanie, że wszystko, co się dzieje, dzieje się z woli bogów

-

Elementem modlitwy były pochwały i komplementy dla bóstwa, z czasem przerodziły się one w hymny pochwalne

-

MAGIA

Wykład IV - Anatolia. Kult

26 października 2007
12:19

Bliski wschód II Strona 8

MAGIA

Wobec bogów stosowano, oprócz próśb, przymus o charakterze magicznym

-

Rytuały miały na celu ochronę lub odmłodzenie króla - zabiegi magiczne dotyczyły tylko króla i jego rodziny

-

Uprawiano głównie magię "białą", ale zdarzały się również przypadki użycia magii "czarnej"

-

Ogólnie magią zajmowały się najczęściej kobiety - "staruchy", należące do personelu świątynnego - podawały się one za wysłanniczki bogów

-

Dominowała magia słowna, ale były też rytuały magiczne

-

Zachowały się teksty zaklęd, opisy rytuałów, spisy używanych przy nich przedmiotów - czyli były pewne schematy

-

Ważną częśd praktyk stanowiły rytuały oczyszczenia - wodą ze źródła obmywano ręce, głowę i nogi

-

Wojsko oczyszczano przepuszczając je przez rodzaj bramy, po której obu stronach leżały połówki zwłok człowieka i zwierzęcia (kozła, szczeniaka i prosiaka)

-

Magia była ważna, o czym świadczy to, że większośd tekstów z archiwum w Hattusa dotyczyła magii i religii

-

WRÓŻBY

Obserwowano pioruny, zadmienia, deformacje na Słoocu i Księżycu

○

Wróżono z ognia i płynu tarlipa

○

W okresie starohetyckim - ważne było śledzenie znaków zsyłanych przez bogów

-

Uważano, że pośrednikiem między ludźmi i bogami może byd świątynna prorokini lub człowiek natchniony przez boga

-

Możliwy był bezpośredni kontakt z bóstwem - przez sen

-

Z Mezopotamii przejęto zwyczaj wróżenia z wnętrzności ofiar - przy każdej świątyni był specjalista od tego

-

Wróżono najczęściej z owiec - obserwowano wygląd wątroby i skręt kiszek

-

Wróżbami z wątroby opiekowało się podziemne słooce - może dlatego, że tabliczki przeznaczenia były pod ziemią

-

Wróżono też z lotu ptaków (auspicja) i ruchu węży w basenie z wodą

-

W pewnych wypadkach zwracano się "do wyroku rzeki" - ale nie wiadomo, o co chodzi

-

ŚWIĘTA

Były związane z kalendarzem rolniczym - święta wiosny i żniw

-

W świątyniach - beczka na zboże - napełniana jesienią i otwierana na wiosnę

-

Posągi bóstw wynoszono ze świątyo stawiano w gajach, obmywano w rzekach, składano ofiary i urządzano zawody sportowe (zapasy, rz ut kamieniem)

-

Podczas zwykłych świąt król w świątyni dokonywał oczyszczeo (mył ręce), padał na twarz przed bóstwem, zasiadał na tronie kultowym, składa no ofiary i
rozpoczynano ucztę

-

Purulli - wielkie święto - Nowy Rok - początek wiosny

-

Bóg burzy pokonuje węża Illujankę z pomocą córki Inar i śmiertelnika Hupasiji

○

Bóg burzy sam pokonuje węża

○

Kapłan Kella ze świątyni boga burzy w Nerik zapisał dwie wersje mitu związanego z genezą święta:

-

Na jesieo - święto nuntarijašha - król i królowa wykonywali czynności kultowe w miastach w pobliżu stolicy

-

AN.TAH.ŠUM - na wiosnę, trwało 38 dni, byd może pod wpływem huryckim - też odwiedzanie przez króla różnych miast

-

Były też święta Ziparwy, Szauszki, Ea, Puskurunuwy i deszczu

-

Podczas niektórych świąt wykonywano zapewne dramat kultowy

-

HURYCI

Obrzędowośd bardzo podobna, jak u Hetytów

-

Kult codzienny - ofiary, libacje

-

Ofiary z produktów rolniczych - posiłek dla bóstwa

-

Święta - raz lub dwa razy do roku - trwały one kilka lub kilkanaście dni

-

Stosowano rytualne oczyszczenia - obmywanie w rzece

-

Wróżby - z wnętrzności i obserwacji ciał niebieskich - to z Mezopotamii

-

Oni zaczęli wróżyd z zachowania ptaków hurri

-

Bliski wschód II Strona 9

HETYCI I HURYCI

ŚWIĄTYNIA

Głównym miejscem kultu była świątynia - była ona traktowana jako mieszkanie boga, posąg bóstwa traktowano jak żywą osobę

-

Nie znamy wielu świątyo z okresu starohetyckiego

-

Z tekstów staroasyryjskich wynika, że w Anatolii znajdowały się świątynie bóstw asyryjskich

-

Bogu burzy

○

Sjusummi

○

Halmasuit

○

Znaleziono tylko dwie - i liczne stele jako główne przedmioty kultu. Nie wiadomo jednak, jakim bóstwom były poświęcone te świątynie

Anitta stwierdza, że wzniósł w Kanesz trzy świątynie:

-

Z innych tekstów wynika, że w Hattusa były dwie: Inar i boga burzy, natomiast w czasie wykopalisk znaleziono jedną na akropolu, a w samym mieście - 5

-

Była to rozległa budowla z dziedziocem i licznymi pomieszczeniami wokół niego

○

W dwóch salkach - posągi bóstw, ołtarze, trony kultowe i święte ogniska

○

W przyległej celi (sypialni) stało łóżko - tam codziennie obmywano i ubierano posąg

○

W tekstach jest mowa o Wielkiej Świątyni - najważniejszej, poświęconej głównej parze - bogu burzy (lub Teszubowi) i bogini-Słooce z Arinny (lub Hebat)

-

Usytuowane w zwężającym się wąwozie

○

Stworzone ok. 1500 r. p.n.e.

○

Z czasem rozbudowywane i upiększane - za panowania Hattusili III i Tuthalijasa IV

○

Tam na obu ścianach płaskorzeźby przedstawiające 63 bóstwa, na jednej bogowie, a na drugiej - boginie; obie procesje spotykają się w głębi wąwozu

○

Szarruma, Taszmiszu (brat Teszuba), Kuszuh, Szimegi, Asztabi, Kumarbi, Ea,



Allanzu, "córka Teszuba", Szauszka, Allatum



Z podpisów w języku huryckim dowiadujemy się, że są tam m.in. :

○

Jest to pomieszany panteon hetycki i hurycki

○

Inicjatywę do wykonania tych płaskorzeźb przypisuje się Puduhepie - żonie Hattusili III, która była hurycką kapłanką, córką arcykapłana z Kizzuwatny

○

Sanktuarium Yazilikaya - Zapisana Skała w pobliżu Hattusa

-

Hurycki, a potem hetycki ośrodek kultu boga burzy Teszuba i Hebat

○

Potem nazywane Komana, Hieropolis (święte miasto) - był to ośrodek kultu bogini Ma - Wielkiej Matki, utożsamianej z Kybele/ Kubabą, a przez Rzymian z Belloną,
czczonej jako Ma-Bellona

○

Kummanni - święte miasto Hurytów, stolica Kizzuwatny

-

Ważnym, ale do dziś nie zlokalizowanym centrum kultowym było Nerik - miało byd na północ od Hattusa, zagarnięte przez lud Kaska i odzyskane w XIII w. p.n.e. przez
Hattusiliego III. Był to stary ośrodek kultu boga burzy. Była tam dahanga - świątynia, w której czczono wielkie drzewo i kamieo

-

Były też sanktuaria pod gołym niebem, w świętych gajach lub skalnych uroczyskach

-

Im sławniejsza świątynia, tym była bogatsza - dostawała więcej darów, przywilejów, majątków ziemskich i niewolników

-

Często cała ludnośd danej miejscowości była związana ze świątynią, np. Arinna - tam miasto rozwinęło się dzięki świątyni

-

Małe świątynie były znacznie uboższe

-

Teksty mówią o uroczystościach w miejscach zwanych halentiu - może w pałacu królewskim (też był miejscem świętym). Przy jego budowie stosowano też zabiegi
magiczne

-

Hekur - skała, szczyt góry - to też było miejsce kultu

-

Hilammar - przedsionek, przez który wchodziło się do miejsca świętego

○

Najświętsze miejsce - tam był posąg bóstwa. Był on zazwyczaj sytuowany przy wąskiej ścianie, pomiędzy dwoma oknami, w pomieszczeniu tym znajdowało się także
ognisko, tron obrzędowy oraz ołtarz

○

Konstrukcja sanktuariów:

Bóstwom świata podziemnego oddawano cześd w świątyni zwanej hišta

-

Był też "dom runa" - prawdopodobnie sanktuarium świętego runa

-

Niektóre naczynia, sprzęty kultowe były wykonywane ze złota i srebra

-

Częśd łupów wojennych władcy przekazywali świątyniom, które posiadały liczne majątki ziemskie, a chłopi musieli odpracowywad w nich kilka dni w tygodniu

-

PERSONEL ŚWIĄTYNNY

Teksty o świątyniach asyryjskich mówią kto należał do personelu świątynnego na terenie Anatolii - może w tamtych było tak samo

-

Do personelu należeli kapłani, kapłanki, śpiewacy i niewolnicy świątynni

-

Liczebnośd personelu zależała od rangi świątyni

-

W tekstach wspomina się o kapłanach SANGA i GUDÚ, "podczaszym boga" i kucharzu świątynnym, oraz o kapłankach zwanych "matka boga" i "pani boga"

-

Wniosek - istniał zawodowy personel świątynny, któremu pomagali urzędnicy dworscy

-

Niezwykle ważną rolę kultową spełniał król

-

Para królewska przewodniczyła głównym uroczystościom

-

Król był ziemskim zastępcą boga, miał władzę zarówno świecką, jak i sakralną

-

Po śmierci król stawał się bogiem

-

Dbano o zachowanie jego rytualnej czystości

-

Funkcje religijne pełnili też urzędnicy dworscy i dowódcy wojskowi

-

W epoce imperium rada możnych zaczęła spełniad głównie funkcje religijne

-

Każda świątynia miała swojego stałego kapłana

-

Bardzo ważna była czystośd rytualna na terenie świątyni i podczas obrzędów - przy braku czystości bóstwo mogło się obrazid

○

brud



przedmiot lub zwierzę uważane za nieczyste



Kontakt ze zwłokami



Stosunek seksualny



Przyczyną skalania mógł byd:

○

Stan nieczystości usuwano poprzez kąpiel lub obmycie rąk

○

Stan kapłaoski był zhierarchizowany i podlegał ścisłej dyscyplinie

-

Kapłani mieszkali na terenie świątyni, ale ich rodziny - w domach poza jej obrębem

-

prawdopodobnie istniały bractwa religijne - np. huwassannala - kapłanka bogini Huwassanny

-

Specjalna grupa zajmowała się wróżeniem - najczęściej przez badanie wnętrzności zwierząt ofiarnych - i wykonywaniem obrzędów magicznych

-

Najczęściej określano ich terminami "starucha" i "lekarz"

-

Podczas budowy nowego pałacu znaczna częśd obrzędów miała charakter magiczny, mający zapewnid pomyślnośd rodzinie królewskiej

-

Znaczącą rolę w propagowaniu panteonu huryckiego w paostwie hetyckim odegrała Puduhepa, kapłanka i żona Hattusili III - znany jest jej hymn go bogini-Słooce z Arinny

Wykład V - Anatolia. Organizacja. Semici Zachodni - wprowadzenie

9 listopada 2007
22:39

Bliski wschód II Strona 10

Znaczącą rolę w propagowaniu panteonu huryckiego w paostwie hetyckim odegrała Puduhepa, kapłanka i żona Hattusili III - znany jest jej hymn go bogini-Słooce z Arinny

-

FRYGIA

Paostwo frygijskie odegrało dużą rolę w Anatolii już po upadku paostwa hetytów - około 1200 p.n.e.

-

Tam znajdowało się sanktuarium, w którym czczono wielką anatolijską boginię-matkę Kybele (nazywaną też Wielką Matką, a w Sardes - Kybebe)

○

Była ona boginią miłości, płodności, rozrodczych sił przyrody i rolnictwa

○

Jej boskim partnerem był Attis

○

Jej kult miał charakter orgiastyczny

○

Organizowano procesje z głośną muzyką i dzikimi taocami.

○

Kapłani zwani korybantamii gallami wstępując na służbę bogini dokonywali rytualnej samokastracji

○

Wtajemniczenie - taurobolium - na siedzącego w dołku wtajemniczanego lała się krew z ranionego i leżącego nad nim na specjalnym rusztowaniu byka

○

Synem Kybele był Sabazjos - jego świętym zwierzęciem był wąż - ku jego czci organizowano misteria

○

Uczestnicy obrzędów, oszołomieni dziką muzyką i taocem, zadawali sobie rany

○

Ważną rolę spełniała tam też Agdistis - jej imię traktowano często jako lokalny przydomek Kybele lub jej inne imię

○

Był to dwupłciowy potwór zrodzony z nasienia Boga Burzy - bogowie z obawy przed jego potęgą pozbawili go narządu męskiego, z którego wyrosło drzewo
migdałowe, którego owoc zapłodnił córkę boga rzeki Sangarios. Urodziła ona Attisa - pięknego chłopca. Kiedy ten dorósł, miał poślubid córkę króla, ale zobaczył
Agdistis i dokonał samokastracji, po czym umarł z upływu krwi, to samo zrobił jego niedoszły teśd

○

Według innej tradycji - nasienie Boga Burzy - złożone na skale Agdos - z której narodził się potwór-obojnak, który niszczył wszystko dookoła, po czym upity winem
przez Dionizosa dokonał samokastracji, z jego krwi zaś wyrosło drzewo granatu - i dalej tak samo, tylko Attis zostaje pochowany przez Agdistis, która ustaliła też na
jego cześd święto i kolegium kapłaoskie

○

Centrum religijne w Pessinus:

-

W ten sposób - bliskowschodnie idee religijne, zdradzające skłonności orgiastyczne i ekstatyczne, przenikały stamtąd przez Anatolię i Frygięna Zachód, do świata
egejskiego.

-

W 204 p.n.e. - kult Kybele został przyjęty w Rzymie, podczas wojny z Hannibalem

-

W 186 p.n.e. - proces o Bachanalia, zabito 6000 ludzi

-

SEMICI ZACHODNI - WPROWADZENIE

Kananejsko-fenicką

○

Aramejską

○

Rozróżnia się wśród nich dwie podstawowe grupy:

-

Od IV tys. p.n.e. -na terenach Palestyny i Syrii

○

Nazywa się ich Amorytami (od Amurru - "kraj zachodni" - tak ich nazywali Akadowie

○

plemiona semickie zamieszkujące tereny od Półwyspu Synaj po góry Taurus



był tam szereg księstw, lub miast-paostw, zależnych od Egiptu, Mitanni i Hetytów.



Poznanie ich religii możliwe dzięki odkryciu archiwów z Ugarit, Ebli, Emar i Ekalte.



Od XIII w. p.n.e. - zaczęli byd wypierani przez Izraelitów i Filistynów



Kananejczycy

○

termin pochodzenia greckiego (foinike),



oni sami nazywali siebie Kananejczykami, wyodrębnili się z tej grupy dzięki najazdom semickim - Izraelitów i Aramejczyków.



Nie ma pewności, czy sami byli Semitami.



Zamieszkiwali tereny między Morzem Śródziemnym a górami Liban.



Nie stworzyli jednego paostwa, ale szereg miast-paostw, luźno ze sobą powiązanych: Tyr, Sydon, Byblos (Gubla), Berytos (dziś Bejrut), Amrit, Symirra, Arados



W Ugarit znaleziono prototyp pisma fenickiego - alfabetycznego, przejętego później przez Greków i Aramejczyków



Fenicjanie

○

Grupa fenicko-kananejska

-

Bliski wschód II Strona 11

WPROWADZENIE - cd.

Grupa aramejska - kolejna fala ludów semickich z Pustyni Syryjskiej

-

Wdzierali się na teren Mezopotamii w II połowie II tys. p.n.e.

-

Słowo "Aram" pojawia się już wcześniej w tekstach z Nippur, Mari i Ugarit

-

W Genesis - w Epoce Patriarchatu Aramejczycy mieszkali w Mezopotamii, potem zaś na wschód od Jordanu - tworzą paostwo Ammon, prowadzące częste wojny z
Izraelem

-

Na terenie Syrii - liczne paostwa aramejskie- Hamat, Damaszek, Soba, Sam'al., Arpad - jako koalicja stanowiły pokaźną siłę militarną - dlatego były często najeżdżane przez
Asyrię

-

W latach 732-720 p.n.e. - upadek po wojnie z Asyrią, zdobycie Damaszku

-

Język aramejski był powszechnie używany na Bliskim Wschodzie aż do VII - najazdu Arabów

-

GRUPA FENICKO-KANANEJSKA. DOKTRYNA

TEOLOGIA

Najstarsze informacje o bogach kananejskich pochodzą z Ebli, gdzie odnaleziono archiwa z XXIV-XXIII w. p.n.e.

-

Dagan - bóg zboża

○

Haddu/Addu - bóg burzy

○

Bogini-Słooce

○

Rašap/ Rešef

○

Aštar (gwiazda poranna)

○

Kamiš

○

Kura

○

Bóg noszący tytuł Pan

○

Na podstawie list ofiar i imion teoforycznych ustalono imiona najważniejszych bóstw:

-

Niektórzy z nich mieli w Ebli własne świątynie, inni tylko posągi

-

Ninurta (Mezopotamski)

○

Išhara

○

Dagan

○

Adad - bóg burzy

○

W Emar - tabliczki klinowe, tam:

-

Poematy o bogach - cykl o Ba'alu i Anat

○

Wynika z nich, że istniał jednolity, kananejsko-syryjski panteon, chod w poszczególnych miastach-paostwach są pewne różnice, bóstwa są czczone pod różnymi
imionami

○

Podstawowe podobieostwo - wyobrażenie kosmicznego bóstwa - stworzyciela (El i jego małżonka Aszirat) i dominacja boga opadów atmosferycznych i dawcy życia
(Ba'al.)

○

Najwięcej informacji jest w tekstach z Ugarit - są one o ok. 1000 lat późniejsze niż z Ebli, tam:

-

PANTEON KANANEJSKI

W Ugarit znaleziono spis ok. 60 bóstw lokalnych, obecnie znanych jest 70

-

Kilku z nich - to znani jeszcze z Ebli (Adad, El, Dagan, Rašap/ Rešef)

-

Bogowie mieli charakter antropomorficzny, byli mniej poważni niż w Mezopotamii, czasem nawet śmieszni

-

Lubili uczty - tłuste mięso, dużo wina, muzyka

-

Słabo zaznaczona indywidualnośd bóstw, pomieszanie funkcji i atrybutów

-

Była hierarchia - wymieniani są w określonym porządku

-

Najważniejsi - El i Ba'al. - ich imiona znaczą po prostu "bóg"

-

Dagan

○

Košarot - bogini porodu

○

Jarich - bóg księżyca

○

Aštar - bóg wojny

○

Asztart

○

Anat

○

Arsaj - bogini podziemi

○

Szapasz - bogini-Słooce

○

Jam - morze

○

Inni ważni:

-

Zgromadzony wokół Ela i jego żony Aszirat - następcą ma byd ich syn - Jam

○

Wokół Ba'ala - syna Dagana

○

Stąd konflikty między Ba'alem i Jamem oraz Elem

○

Łącznie są oni określani jako "zgromadzenie bogów", któremu przewodniczył El, na tym zgromadzeniu widoczne są dwa kręgi:

-

Imię
boga

Opis

Źródło
informacji

Pokrewieo
stwo

Przedstawienie, atrybuty

mit

Centra kultowe

kult

El

Najwyższy bóg, stwórca, król i
sędzia, strażnik porządku
kosmicznego i politycznego, bóg
mądrości. Wiedział wszystko,
potrafił wyjaśniad sny. Król
bogów. Nazywano go "Bykiem
kleru". Łagodny, dobrotliwy,
pasywny

Biblia, teksty z
Ugarit

Mąż
Aszery/
Aszirat/
Elat, 70
synów,
syn - Mot

Przedstawiany jako byk,
albo jako brodaty
mężczyzna w długiej szacie i
z tiarą i rogami na głowie,
lub jako siwego starca z
brodą

Zaprosił na ucztę swoich 70
synów i pił z nimi na umór

Byblos

Elat/
Aszirat/
Aszera/
Aszratu
m (u
Akadów)

Rodzicielka bogów, bogini miłości
i wojny (jak Isztar), opiekunka
zwierząt, bogini morza, płodności,
urodzaju i przeznaczenia.
Opiekunka królów.

Teksty z
Ugarit. W
Starym
Testamencie
jej kult
łączony z
Ba'alem. U
Jeremiasza
jako Królowa
Niebios

Żona/
córka Ela,
w ST i
Sydonie -
żona
Ba'ala

Jako Elat -Symbol - lew.
Przedstawiana półnaga lub
naga, jadąca na koniu lub
stojąca na grzbiecie lwa.
Jako Aszera/ Aszirat - Jej
symbolem był drewniany pal
kultowy (aszera), stawiany
przy ołtarzach Ba'ala.
Przedstawiana jako naga
kobieta karmiąca dwóch
chłopców

W tekstach z Ugarit -
opowieści o zaślubinach i
uczcie -

Salomon miał
zbudowad jej
świątynię na
wschód od
Jerozolimy.
Opiekunka Ugarit

Sakralna
prostytucja.
Obrzędy
typu hieros
gamos

Wykład VI - Semici Zachodni. Wprowadzenie cd. Doktryna. Teologia

16 listopada 2007
17:31

Bliski wschód II Strona 12

chłopców

Ba'al

Imię znaczy Pan, Władca. To
raczej epitet kilku lokalnych
bóstw, są np. Ba'al Sydonu, Ba'al
Lebanon, Ba'al Zaphon, Ba'al
Gubla (Pan Byblos), Ba'al Szamin
(Pan Niebios). Często obdarzano
go tytułem "książę" (zbl) i "bardzo
potężny". Młody i aktywny bóg
burzy ("jeżdżący na obłokach"),
deszczu i płodności, umierający i
zmartwychwstający. Utożsamiany
z mezopotamskim Adadem i
aramejskim Hadadem

Teksty z
Ugarit - tam
najważniejszy

Syn
Dagana

Jako młody mężczyzna w
haftowanej opasce na
biodrach i pozłacanej tiarze
na głowie, lub w spiczastym
hełmie z rogami byka. W
prawej ręce ma maczugę lub
inną broo, a lewą miota
oszczep (symbol
błyskawicy). Ma długie
włosy i brodę opadającą na
piersi. Też między dwoma
kozłami i jeleniem. Święta
liczba - 10

Przegrana walka z Motem,
zstąpienie do podziemia, Anat
odbija Ba'ala z podziemi,
przywraca mu życie - dramat
wegetacyjny. Pokonał Ela i
rozpoczął nową generację
bogów, pokonał też jego syna
Jama (dwoma maczugami).
Nie miał pałacu, Anat i Aszirat
prosiły Ela o pozwolenie
budowy pałacu na Zaphon.
Pałac wybudował bóg Koszer

Czczony w Syrii,
górnej
Mezopotamii,
Anatolii i Izraelu
(tam imiona
teoforyczne np. Isz-
Ba'al), mieszkał na
świętej górze
Zaphon. Świątynia
w Ugarit - na
akropolu, też w
Byblos, Emar,
Sydon,

Baalat

Żona
Ba'ala

Byblos, Berytos

Dagan

Dgn - znaczy po prostu "zboże".
Był znany od wieków w rejonie
środkowego Eufratu - tam
kolebka. Początkowo zapewne
typowy dla Bliskiego Wschodu
bóg burzy i urodzaju, związany z
Akadami. Opiekował się uprawą
roli i wynalazł zboże i pług

Teksty z
Ugarit, teksty
z Ebli

Sanktuarium w
pobliżu świątyni
Ba'ala, świątynia w
Ebli, Mari, Emar,
Terqa. W II połowie
II tys. p.n.e.
popularny w
Palestynie, Syrii,
Ugarit, wśród
Filistynów

Jam

Bóg morza, nazywany "Księciem",
"Sędzią Rzeki". Należał do "obozu"
Ela

Syn Ela

Należał do "obozu" Ela -
nieustannie w konflikcie z
Ba'alem

Szachar i
Szarim

"gwiazda poranna" i "gwiazda
wieczorna"

Anat

Kananejska bogini płodności,
miłości, krwawej walki, łowów,
piękności, opiekunka ludzi. Pełniła
też funkcje bogini wojny.
Aramejczycy czcili ją jako "królową
nieba"

Teksty z
Ugarit

Córka Ela,
dziewicza
siostra/
żona
Ba'ala

Wzór kobiecej piękności.
Przedstawiano ją nago z lilią
lub wężem (symbol
płodności) albo w sukni, z
hełmem na głowie i bronią
w ręku.

Wspomaga Ba'ala w walce z
Motem. To ona znalazła
martwe ciało swego brata i
dokonała zemsty na zabójcy -
Mocie. Brała udział w
przywracaniu Ba'ala do życia.
Niezrównoważona - zaprosiła
gości na ucztę, potem wpadła
w szał i ich wyrżnęła, a zaraz
potem uspokoiła się i poszła
się przystroid

Izrael - tam
uważano ją przez
jakiś czas za żonę
Jahwe (ich synem
miał byd Aszima).

Składano jej
ofiary ze
zwierząt, a
rozlana
wówczas na
ziemię krew
miała
zapewnid
płodnośd
ludziom i
zwierzętom

Asztarte Ogólnokananejskie bóstwo,

uosobienie planety Wenus,
odpowiedniczka Isztar. Popularna
zmysłowa bogini miłości i
płodności

Spis bogów z
Ebli, Ugarit

Żona
Ba'ala

Naga na grzbiecie lwa/
półnaga i trzymająca w
rękach gałązki, ku którym
wypinają się kozy

Wspólnie z Anat
powstrzymuje Ba'ala, kiedy
ten chciał zabid posłów od
Jama

Główne bóstwo
Bejrutu i Sydonu, w
Tyrze główne
bóstwo żeoskie

Miał
charakter
orgiastyczn
y, w jej
świątyniach

-

prostytucja
sakralna

Atargatis Połączone kulty Asztarte, Anat i

Aszery, bardzo popularna po VI w.
p.n.e., gdy kultura aramejska
wyparła kananejsko-fenicką.
Bogini płodności, ziemi,
pomyślności, opiekunka przyrody,
ludzi i bogów. Czczona też pod
imieniem Dea Syria (Syryjska
Bogini) i Derketo. Asztarte, Aszirat
i Anat to jej trzy aspekty

Żona
Adonisa
lub Ba'ala-
Hadada

Najczęściej naga.

Mot

Bóg świata podziemnego, śmierci,
upałów powodujących zamieranie
roślinności

Syn Ela

Koszer

Budowniczy, wynalazca narzędzi,
opiekun rzemieślników

MOABICI

Lud zamieszkujący od XIII krainę Moab - na wschód od Morza Martwego

-

Czcili lokalne bóstwo kananejskie - Ba'al-Peor (Pan Peoru), zwłaszcza w mieście Peor

-

Miał on świątynię w Fogor w górach Moabu

-

Wg Biblii Izraelici oddawali cześd Ba'al-Peorowi przed wejściem do Kanaanu i "uprawiali nierząd" z Moabitkami - za karę 24 tysiące nabitych na pal

-

Izraelici nazywali ich "ludem Kemosza" - a zatem takie było imię ich głównego boga

-

W Diban było sanktuarium Kemosza, byd może występuje on już w tekstach z Ebli

-

PANTEON FENICKI

W Byblos - podobny do Ba'ala bóg wegetacji - Grecy nazywali go Adonisem (od Adon - "pan").

-

Podobny - Eszmun, czczony w Tyrze i Sydonie, tylko przez Fenicjan, opiekun lecznictwa, odpowiednik Adonisa i Asklepiosa

-

Bóg = Melek (król) - stąd imiona Melkart, Milkasztart, Milkom (utożsamiany z Molochem - kananejskim bogiem chtonicznym, któremu w dolinie Gehenna i któremu
składano tam ofiary z dzieci)

-

Był w Tyrze odpowiednikiem Ela z Byblos i Ba'ala z Sydonu

○

Pełnił funkcje Adonisa i Eszmuna

○

Czczono go w całej Fenicji, a także w Damaszku i Kartaginie

○

Początkowo był bóstwem solarnym, potem - patronem żeglugi i fenickiej kolonizacji

○

Na początku wiosny obchodzono święto "przebudzenia Melkarta" - więc chyba był bóstwem umierającym i zmartwychwstającym

○

Hiram (sojusznik Dawida i Salomona) zbudował mu w Tyrze świątynię

MELKART

-

Bliski wschód II Strona 13

Na początku wiosny obchodzono święto "przebudzenia Melkarta" - więc chyba był bóstwem umierającym i zmartwychwstającym
Hiram (sojusznik Dawida i Salomona) zbudował mu w Tyrze świątynię

○

Bóg ognia, pioruna, zarazy, zdrowia i płodności

○

Jego imię - też w Mari i Zendżirli

○

REŠEF (RAŠAP)

-

U Fenicjan jest bogiem świata podziemnego, płodności, zboża, wynalazcą pługa

○

DAGAN

-

JAMM- Bóg morza, nazywany "sędzią rzeki"

-

Syn Ela

○

Bóg śmierci, przynoszący suszę i obumieranie świata roślinnego

○

Toczy nieustanną walkę z Ba'alem

○

MOT

-

KOSZER - Bóg rzemiosł, sztuki i architektury

-

NIKKAL - bogini Księżyca

-

JARICH - bóg Księżyca, mąż Nikkal

-

Czczono też innych bogów z panteonu kananejskiego - Asztarte i Ba'ala (głównie w Sydonie)

-

Bóg-opiekun miasta

○

Bogini - jego żona, związana z płodnością ziemi

○

Młody bóg - syn bogini, umierający i zmartwychwstający

○

Panteony w pojedynczych miastach-paostwach różniły się, ale najbardziej popularna była triada:

-

Przykład takiej triady - w Byblos - El, Balaat, Adonis, w Sydonie - Ba'al, Asztarte i Eszmun, w Tyrze - Melkart, Asztarte, Anat-bait-ili (dawna Anat)

-

Słooce - Szapasz

○

Księżyc

○

Dobre i złe duchy

○

Liczne bóstwa obce, np. "Hathor panią Byblos", "Isztar panią Alalah", Amona-Re, Ptaha, Marduka, Nabu, Szamasza, Sina

○

Z różnych tekstów wiemy też, że w Fenicji czczono też

-

Bliski wschód II Strona 14