PRZEDMIOT: Religie starożytnego Bliskiego Wschodu I:

(Egipt, Mezopotamia, Semici Zachodni, Iran) WYDZIAŁ-KIERUNEK: Filozoficzny/Religioznawstwo

Informacje ogólne:

KOD KURSU: A/01 :

PREREKWIZYT; G/03 Cywilizacje starożytne i wczesnośredniowieczne

KURS PODSTAWOWY

PROWADZĄCY: dr Wiesław Bator (wykłady)

mgr Magdalena Bilska (ćwiczenia)

LICZBA GODZIN: 4 g tygodniowo/ 60 g. semestralnie

SEMESRTR : zimowy

FORMA: WYKŁAD + ĆWICZENIA

LICZBA PUNKTÓW: 4

PROGRAM KURSU:

Celem kursu jest prezentacja podstawowych elementów religii (ośrodki kultu, panteon, kosmo-

gonie, mitologia, organizacja kuł-tu) na tle kultury omawianego regionu (uwarunkowania geogra-

ficzne, dzieje poznawania kultur, chronologia, języki, pisma, związki genetyczne).

WYMAGANY ZAKRES WIEDZY: Od studenta wymaga się znajomości zagadnień omawia­nych w trakcie zajęć i wybranej literatury. METODY OCENY : egzamin ustny. FORMA ZALICZENIA: j.w.

Konspekt zawartości wykładów:

Wykład 1) Wprowadzenie historyczne do cywilizacji starożytnego Egiptu:

I. Odkrywanie cywilizacji S.E:

Historia badań:

1) Od upadku kultury starożytnego Egiptu do badań naukowych:

a) wymieranie religii egipskiej i pisma egipskiego,

b) Egipt w krzywym zwierciadle Biblii : kraina ucisku, bałwochwalstwo, zwierzowierstwo
i sodomia, mitologia odzwierciedleniem zboczenia: prostytucja, kazirodztwo, itp.

c) Egipt w tradycji ezoterycznej: doktryna tajemna, misteria, ukryta wiedza kapłanów, tajne
związki, hieroglify - ukrytymi symbolami.

2) Odkrywanie cywilizacji:

1. Wiek oświecenia: Atanazy Kirchner (XVII w.)( koptysta, usiłuje odczytać hieroglify na bazie dzieła Harpollona), De Guignes (pokrewieństwo hieroglifów z pismem chińskim), Wartburton (Divin Legation ofMoses, 1741), Zoega (odkrywa rolę kartuszów) Jan Potocki (pra­ce nad chronologią i prawidłowe przeczucie funkcjonalnego światopoglądu egipskiego),

2. Wyprawa Napoleona 1798: Voyage dans la Basse et la haute Egypte Denona i Descrition de 1' Egypte (24 t.) i Kamień z

Rosetty.

c) F. Champolion, Lettre a monsieur Dacier, odczytanie hieroglifów 1822.

d) Wielkie odkrycia archeologiczne i budowa egiptologii: - dzikie wykopaliska (Henry Salt, Wło­si: Anastasi i Drovetti), "wandal" G. Belzoni (odkrywca grobu króla Seti I i wnętrza piramidy Chefrena.

• Wyprawa Champoliona i Rosseliniego (1828-1829), katalog zabytków: Monumneti deli' Egipto e delia Nubia (1840)

• Wyprawa Richarda Lepsiusa : Denkmaler aus Aegypten undEthiopien. (1849-1859).

- Najwybitniejsi odkrywcy: Francuzi: Mariette (ZM. 1881)/Księga Piramid, mastaby w Sakkara,
Serapeum w Sakkara, twórca Muzeum sztuki egipskiej w Bulaą), Maspero (zm. 1916) /następca
Ma., wszechstronny badacz, twórca religioznawstwa egiptologicznego, Etude de mithologie et d'
archeologie, Niemcy: Borchardt (Abu Sir, Amarna), Junker (Giza), Anglicy: W.F1. Petrie
(zm.1942), /Eg.Expl. Found, metoda sybkich poszukiwań, datacja SD (zespoły

chroń.względnej), Amerykanie: Reisner (Liszt, Giza).

- Najwybitniejsi filolodzy': Włosi: A. Rossi (Papirus z Turynu), Rosjanie: Goleniszczew, Niemcy:
A.Erman (Gramatyka, historia literatury, antologie. H. Brugsch (teksty, religia, mitologia), Sethe
(uczeń Ermana), Anglicy: Gardiner, Amerykanie: Breasted.

3) Nowożytne poglądy na religię egipską:

1/Le Page Renouf On the True Sense of an Impotant Egyptian Word, w: Society of Biblical Arche-ology VI, 1878 (monoteizm), 2/Gaston Maspero * 1846 +1916 Etudes des mythologie et archeolo­gie egyptienne, Paris 1878 (monoteizm->połiteizm), 3/BREASTED J. H. Development of the Re-ligion and Thought in Ancient Egypt, New York 1912, 4/E.A. Wallis Budge from fetish to God in Ancient Egypt 1934 (zepsuty politeizm), 5/Adolf Erman * 1854 + 1927 Die aegyptische Religion 1905 (historycyzm), 6/ Kurt Sethe * 1869 + 1934 Urgeschichte der alteste Religion der Aegyptern 1930, 7/Hermann Kees die Goettergłaube im Alten Aegypten 1941 (historycyzm - religie), 8/Etienne Drioton La religion egyptienne dans ses grandes lignęs Rd Cairo 1945, Le monotheisme de 1' ancienne Egypte 1948 (praamonoteizm) EF, s. 43-44,, 9/J. Yandier la religion egyptienne 1949(j.w.), 10/Henri Frankfort Ancient egyptian religion 1948 (rewolucja w podejściu),

I l/Jarosla.v Cerny Ancient egyptian Religion 1952 (klasyczny bufon) Wstęp, 8., 12/Pierre Montet
Życie codzienne w starożytnym Egipcie w epoce Rammessydów, W-wa 1964 (przeciwnik
"magizmu" w ksedze Umarych),

13/Siegfried Morenz ( socjologizm i psychologiuzm), 14/CLARK-RUNDLE R. T. Myth and Symbol in Ancient Egypt, London 1959 (symbolizm) tł. Margul!, 15/Francois Daumas Amour de la vie et sens divin dans lEgypte, w: Magie des extremes, w: Etudes Carmelitanes 1952, s. 129-131 Od Narmera do Kleopatry, W-wa 1973 (humanizm egipski),s. 204-205. 16/Erik Hor-nung (mętny), 17/Kazimierz Michałowski (ewolucjonizm), 18/Antoni Śmieszek (ewolucjo-nizm), 19/Tadeusz Andrzejewski ( materializm dialektyczczny: Opowiadania, s.28. obiekty­wizm źródłowy: Dusze Boga Re, s. 11,12.), 20/Winnicki (neoewoluchonizm), 21/Andrzej Niwiń­ski (symbolizm), 22/Wiesław Bator, Ptah, s.5. 23/ Gertie Englund, Bogowie wM.S.E (kosmologizm, s.4).

II .Chronologia.

Problemy chronologii

1. Trudności synchronizacyjne (kalendarz, niekompletność danych, liczba pokoleń)

2. Trudności historiozoficzne ( ahistoryczne skłonności wynikające z ideologii) - Podział:

1. Epoka Predynastyczna (do ok. 3000 p.n.e.) : formowanie się kultury egipskiej

2. Epoka Tynicka ( 1 i 2 dynastia, ok. 3000-2750): stolica w Tis, grobowce- pałace

3. Stare Państwo (3- 6 dynastie, ok. 2750 - 2200): stolica w Memfis, piramidy

4. I Okres Przejściowy (7- 10 dynastie, ok. 2200-2050): rozdrobnienie, upadek

5. Średnie Państwo (11-12 dynastie, ok. 2050 -1700): stolice: Teby, Icz Tawi, labirynt w Fajum

1. II Okres Przejściowy (13-17 dynastie, 1700-1550): anarchizacja, najazd Hyksosów

2. Nowe Państwo (18-20 dynastie, 1550-1070): stolice: Teby, Pi-Ramzes, grobowce skalne

h) III Okres Przejściowy (21-25 dynastie, 1070-655): stolica: Tanis ,barbaryzacja, obcy królowie

i) Odrodzenie saickie (26 dynastia, 655-525): stolica: Sais, renesans, kontakty z Grekami

j) Okres "perski" (27-30 dynastie, 525-332), stolica: Memfis, walka z Persami,

k) Okres Ptolemejski - 332 - 30 p.n.e., stolica: Aleksandria, współistnienie kultury hellenistycznej

z tradycyjna egipską (ptołemejską), umiarkowana dyfuzja idei. I) Okres panowania rzymskiego - 30 p.n.e. - IV w. n.e., stolica, j.w., ucisk podatkowy, kryzys

religijny, upadek kultury.

III .Pochodzenie.

- Teoria wschodnia (powiązania z kręgiem Syryjsko-mezopotamskim)
Teoria zachodnia (powiązania z kręgiem iberomauretańskim)

IV. Funkcjonowanie państwa w ciągu dziejów.

V. Błędne mniemania i inne trudności:

- Egipt państwem niewolniczym, religia - instrumentem oszukiwania ludu przez kapłanów.
- Podkreślanie rzekomego pesymizmu światopoglądu egipskiego i dominacji elementu eschato­
logicznego w życiu doczesnym.

- Lekceważenie przejawów religijności codziennej przy nadmiernym eksponowaniu kultu oficjal­
nego.

Błędna interpretacja roli kapłanów w cywilizacji egipskiej.

Źródła błędów: Uprzedzenia uwarunkowane religijnie (Biblia), Konsekwencje myślenia w kategoriach ewolucjonistycznych, Wyrywanie zjawisk z kontekstu kulturowego, niedocenienie poziomu umysłowego egipskiej inteligencji, dążenie do sensacji, bezrozumne uleganie mo­dom.

Literatura:

E.Drioton, Egipt faraonów, W-wa 1970

A. Szczudłowska, Starożytny Egipt, W-wa 1976

A. Siliotti, Egipt: świątynie, ludzie, bogowie,_W-wa 1996

H. Wilson, Lud faraonów, W-wa 1997

A. Dęmbska, Kultura starożytnego Egiptu [słownik]. W-wa 1995

Wykład 2) Charakterystyka religii starożytnego Egiptu :

I) Cechy religii egipskiej 1) Panenteizm 2) Funkcjonalizm 4) Synkretyzm .5) Kluczowa rola Ładu Świata (Maat) 6) Magia jako czynniki dynamizujący byt 7) Centralna rola króla - pośredni-cwto między światem nadprzyrodzo-nym i ziemskim, 8) Ekologia i zoolatria 9) Bezpośredni związek etyki z eschatologią, 10) Brak idei powszechnego doskonalenia i postępu i związek tego zjawiska z czasową wizją losów świata, 11) Specyfika kultów i obyczajów sepulkralnych. U) Dziedzictwo kulturowe religii starożytnego Egiptu: 1) Wpływ na idealityczne koncepcje filozoficzne., 2) Wpływ na tradycję ezoteryczną,. 3) Wpływ na chrześcijaństwo,. 4) Pseudoegip-tyzm w „naukach tajemnych" i w kulturze masowej.

IH) Lista błędnych mniemań: 1) Religia narodowa., 2) Religia na-turalna, a nie kronika ksiąg., 3) Wierni zapatrzeni w zaświaty 4) Wraz ze zniszczeniem ciała kończy się żywot w zaświatach. 5) Teologie i kosmologie są dziełem konkurujących ośrodków poli-tycznych., 6) Egiptem rządziła teokracja kapłanów. 7) Egipska zoolatria jest odmianą totemizmu. 8) Egipsklie boginie są odmia-ną

bliskowschodnich bogiń-matek. 9) Ozyrys jest zmartwychwstającym zbawicielem analogicznym do Jezusa. 10) Egipskie wyobrażenia sądu pośmiertnego nie świadczą o etycznym uwarunkowaniu przysz-łości zaświatowej, gdyż wszystko można obejść przy pomocy magii.

Literatura:

W. Bator, Myśl starożytnego Egiptu. Kraków 1993

P. Montet, Życie codzienne w starożytnym Egipcie epoki Rammesydów, W-wa 1970

J.R. Harris, The Legacy o/Egypt, Oxford 1971

Wykład 3: Panteon starożytnych Egipcjan:

1. Pojmowanie panenteizmu jako organicznej jedności bytu o nieskończonej ilości wariantów i nieskończonych możliwościach przemian, analogie w modelach kosmosu, człowiek i społe­czeństwa.

2. Podział religii egipskiej ze względu na społeczny odbiór przekazu: a) religia powszechna ( bóstwa kosmiczne, opiekunowie państwa, Wer, faraon), b) kulty lokalne (triady, święte zwie­rzęta, święta lo-kalne). c) religia ludowa [bóstwa obfitości ( Hapi, Ernute ), bóstwa płodności ( Min, Toeris ), bóstwa kształtujące ( Chnum), bóstwa losu ( Siedem Hathor ), bóstwa zabez­pieczające ( Bes), bóg umierający i zmartwychwstający ( Ozyrys ) jako przykład bós-twa uni­wersalnego], d) religia elit (panteisryczna wizja świata, systemy teologiczne, systemy etyczne, problem monoteizmu (Wer, Neczer), herezja amarneńska.

Literatura:

W,Bator, Egipska wizja świata, w: Kwartalnik Religioznawczy Nomos, nr 2/1992, s.39-51

Bogowie, Demony, Herosi. Leksykon. Znak 1996 (hasła egipskie opr. W. Bator)

M. Lurker, Bogowie i symbole starozytmnego Egiptu (słownik), W-wa 1995

A. Niwiński, Bóstwa, kulty, i rytuały starozytmego Egiptu, W-wa 1993

J. Ćerny, Religia starożytnych Egipcjan, W-wa 1974

W. Bator, Wybrane problemy eschatologii starożytnego Egiptu, w: Studia religiologioca, z.28, s.29-

48.

Wykład 4: Mitologia starożytnego Egiptu:

1. Funkcja mitologii w myśli SE:_ a) hierohistoryczna ( cykl wydarzeń ), b) światopoglą­dowa ( kalendarz wróżebny, symbolika ), c) porządkująca (rytuał, święta, obrzędowość).

2. Cechy szczególne : brak modelu heroicznego, ograniczona rola łudzi. Literatura:

W. Bator, Kosmogonia i kosmologia starożytnych Egipcjan, w: Kwartalnik Filozxoficzny PAU, Kraków 1995, s. 76-75

Wykład 5: Mitologia starożytnego Egiptu ( c.d):

Przegląd mitów wg schematu „chronologicznego"):

I . Okres realizowania się koncepcji porządkowania Bytu - kształtowania widzialnego

świata [mit: a) „ samozapłodnienie", b) „ narodziny Szu i Tefnut" g) „ucieczka oka słonecznego i

powstanie ludzkości" , d) „ niebo i zniemia i ich rozdzielenie", z) „ narodziny wielkiej piątki", h)"

zamach Apopa", i) „ bunt, wygubienie i ocalenie ludzkości", k) „mit ozyriański", 1) „ wielki

spór".],

H. Okres najpełniejszego rozwoju świata ( epoka Maat - mądrości sbojet), [a) „zwycięstwo

Horusa", b) „ następcy Horusa", g) „Menes", d) „poszukiwania Księgi Thota".],

HI. Okres załamywania się Maat ( proroctwa, „literatura pesymistyczna").

IV. Przejście do eschatologii.

Literatura:

W. Bator, Kosmogonia i kosmologia starożytnych Egipcjan, w: Kwartalnik Filozxoficzny PAU,

Kraków 1995, s. 76-75

Bogowie, Demony, Herosi. Leksykon. Znak 1996 (hasła egipskie opr. W. Bator)

J. Lipińska, M. Marciniak, Mitologia starożytnego Egiptu, (kilka wydań)

G. Hardt, Mity Egipskie., W-y/a. 1999.

T. Margul, Mity z pięciu części świata W-wa 1966.

'Wykład 6: Organizacja i kult - Domy Boże (świątynie ) .

1. Podział: kaplice ( wczesny okres), świątynie grobowe, świątynie słońca, per neczer ( domy boże ), mammisi, pere mesi) „domy narodzin",

2. Kanon świątyni (Nowe Państwo)

3. Obiekty towarzyszące: domy życia ( per anch ), szkoły, szpitale, piękny dom (balsamiar-nia),

4. Najsłynniejsze ośrodki i świątynie,

Literatura:

K. Michałowski, Me tylko piramidy. W-wa 1966

E. Drioton, Egipt faraonów. W-wa 1970

Miejsca Święte. Leksykon. Znak. Kraków 1997 (hasła egipskie opr.. W. Bator).

Wykład 7: Organizacja i kult - Stan kapłański i religijność codzienna. D Służba Boża i religijność codzienna ( „stan kapłański):

1. cechy kapłaństwa w SE,

2. podział kleru: reprezentanci bogów, użytkowo-zawodowi, kler pomocniczy, służba pośmiertna i grobowa.

3. warunki kapłaństwa (powołanie, celibat).
II) Kulty,, rytuał, święta,

1) Codzienny kult bóstwa ( trwanie, aktywizacja, oczyszcanie - zabezpieczanie ),

2) Święta: wielkich bogów, kalendarzowe ( nowy rok, początek sezonu), królewskie (intro­
nizacja, hierogamia, sed**, odejście),

3) Opis święta Opet,

M) Religijność codzienna:

1) cykl życia: narodziny, inicjacja (obcięcie pukla hśred, przepasanie), małżeństwo, śmierć

(opłakiwanie i czuwanie, mumifikacja, pogrzeb, eschatologaia indywidualna),

3) współżycie z bogami i zmarłymi.

IV) Zoolatria egipska:

Definicja zoolatrii. Hipotezy dotyczące genezy z. Egipskiej. Przegląd najważniejszych świętych

zwierząt.

Literatura:

A. Niwiński, Bóstwa, kulty, i rytuały starożytmego Egiptu. W-wa 1993

T. Margul, Zwierzę w kulcie i w micie. Lublin 1996.

W.Bator, Egipska wuizja świata, w: "Nomos" 2/1992, s.39-51

e Wykład 8: Wprowadzenie historyczne do cywilizacji starożytnej Mezopotamii:

• Odkrycie cywilizacji S.M.

• Zróżnicowanie etniczne S.M.

• Chronologia.

- Cechy szczególne.

Literatura:

W.H,.Boulton, Wieczność piramid i tragedia Pompei. W-wa 1958

M. Krogulska, Rozwój badań nad Mezopotamią, w: J.Braun (red.). Mezopotamia. W-wa 1971.

Meuszyński, Odkrywanie Mezopotamii. W-wa 1977

M.Roaf, Mezopotamia. W-wa 1998

o Wykład 9: Charakterystyka religii Mezopotami:

1. Antropomorfizm i teocentryzm.,

2. Socjocentryzm,

3. Człowiek niewolnikiem bogów,

4. Pesymizm pozagrobowy, a heroiczna koncepcja sensu życia,

5. Magia i techniki mantyczne.

6. Wzorce dla cywilizacji europejskiej,

[ a) ideologia heroizmu progresywnego : Celem człowieka jest poszerzanie świata cywilizacji, którym opiekują sie bogowie kosztem świata natury, którym władają demony., b) gotowe wzorce mityczne., c) zestawienie podobieństw religii Mezopotamii i Egiptu: - kosmogoniczne, - mitolo­giczne: (mit umierającego i zmartwychwstającego boga, mit o ukaraniu i ocaleniu ludzkości). d)Zestawienie porównawcze przeciwieństw w religiach Mezopotamii i Egiptu].

Literatura:

P. Garelłi, Assyriologia. W-wa 1998 - '

Wykład 10: Panteon Mezopotamii:

Ł Panteon Sumerów: \ 1) Bogowie powszechni: a) pratworzywo: Nammu, b) kosmiczna góra: An-Ki c) trójca kosmiczna, d) trójca astronomiczna, e) władcy podziemia: Ereszkigal i Nergal, f) boginie matki związane z przyrodą: - Ninhursang (Nammu, Ki), wielkie lekarki: - Nin-ti, - Gula, g) bogowie ognia: - Iszkur (piorun), Nusku- Gibil (ogień) h) bogo-wie cyklów przyrodniczych: Emesz (łato), Entem (zima), j) bogo-wie „gospodarki": Dumuzi (pasterz), Enkimdu (rolnik), Lahar (hodowca), Enbilulu (opiekun kanałów), Asznan (bogini zbóż), Ni-daba (bogini pisma), Kulla (bóg wyrobu cegieł), Uttu (tkactwo), Guła (medycyna), Ninurta (wojna), h) bogowie-słudzy: Kaka i Nam-tar (wysłannicy Ereszkigal), Isimud (wysłannik Enkiego), Ninszu-bar (wysłannik In-anny), Bunene (w. Utu). 2) Bogowie lokalni: Isztaran z Der, bogowie z Lagasz: Nindara, Ninmar, Szułszagana, Ninisina z Issin, Nanaja w Uruk.

II. Panteon Semitów (babilońsko-asyryjski): 1) Generacje bogów, prarodziciele (prawody) [: -słone: Tiamat (bogini), - słodkie ( Apsu (bóg), - Mummu (sługa 1 pary: chmury)], b) druga gene-rac-ja: Lahmu i Lahamu ?, c) trzecia generacja: Anszar i Kiszar d) czwarta generacja: - Anu (sume-ryjski An) ojciec Annunaków, e) piąta generacja: - Ellil (sum. Enlil), - Ea (Enki), żona: Damki-na, f) szósta generacja: - Marduk oraz dzieci Elłila: - Adad (sum. Iszkur) - Sin (sum. Nanna), g) siódma generacja: - Nabu i dzieci Sina : - Isztar (sum. Inana), - Ereszkigal i Szamasz. Literatura:

Bogowie, Demony, Herosi. Leksykon. "Znak". Kraków 1996 (hasła mezopotamskie opr. S. Cinal) J.Blake, A. Green, Słownik mitologii Mezopotamii. W-wa 1992

Wykład 11: Mitologia Mezopotamii:

1) Cechy: a) wyjaśnienie świata, b) parararela biblijne, c) socjocentrym i heroizm.

2. Przyporządkowanie historyczne mitologii: odbicie chronologioi w mitach.

3. Stworzenie świata i człowieka.

4. Przegląd mitów-

Sumer: a) Pratworzywo: Nammu, b) Kosmiczna góra: An-Ki, c) Zrodzenie Annunaków przez Ana, d) Enlil oddziela niebo od ziemii (stworzenie motyki, s. 138). f) Podział świata: An - niebo, Enlil - Ziemia, Enki - podziemie (Abzu) g) Zrodzenie ciał niebieskich: [ - Enlil uwodzi Ninlil w mieście Nippur, - Bogowie skazują Enlila na wygnanie do podziemia (kur, aralii), -Enlil w przebrtaniu trzykrotnie uwodzi Ninlil, aby pozostawić zastępców za Nannara ( miedzy nimi jest Nergal), wkrótce Nannar płodzi Inannę i Utu. - Bóg Enki na spółkę z Ninhursang tworzą ludzi, e) Przygody Enkiego w Diłmun].,

Seimici: a) Pratworzywo: Wody: Tiamat i Abzu , b) Następne pokolenia bogów, c) Abzu nie może wytrzymać hałasu nowych bogów, d) Ea usypia Abzu i odrętwia Mummu, e) Tiamat wyrusza na bój przeciw nowym bogom wraz z Kingu f) Marduk, syn Ea i Damkmy uznany za króla bogów wyrusza do boju., g) Marduk zabija Tiamat i z jej ciała tworzy świat, h) Z krwi za­bitego Kingu tworzy ludzi, którzy mają pracować dla bogów.

5. Sumeryjskie i semickie wersje mitów o potopie.

6. Opowieści bohaterskie: Sumer: - Adapa z Eridu, - Etana „wzniósł" się do nieba, - Szuka-telłuda porywa się na Inannę, - Lugalbanda, ojciec Gilgamesza, mąż bogini Iszum przedziera sięprzez niedostępone góry na polecenie boginiInany,-MitoGilgameszu.

7) Wątki przekazane innym mitologiom: a) Wody przedwieczne (Hebrajczycy, Grecy), b)
Teomachia (Grecy, Hebrajczycy: Lucyfer), c) Sworzenie ludzi i ich los (Hebrajczycy),
d) Raj (związek kości z Panią Życia, Hebrajczycy), e) Grzech pierworodny (Hebraj­
czycy), f) Utrata nieśmiertelności (Hebrajczycy), g) Potop (Hebrajczycy, Grecy), h) Zejście do
otchłani (Grecy), i) Cykl bohjaterski (cykl heroiczny).

Literatura:

J.Blake, A. Green, Słownik mitologu Mezopotamii. W-wa 1992

T. Margul. Mity z pięciu części świata.

K. Łyczkowska, K. Gawlikowska, Mitologia Mezopotamii. W-wa 1981

Wykład 12: Organizacja i kult w starożytnej Mezopotamii: I. Obiekty sakralne: 1) Domy Boże ( świątynie ), (e, bitu.): a) Podział: kaplice, świątynie płaskie, świątynie wysokie, zikkuraty( od okresu imperium Akkadu). 2) Obiekty towarzyszące świątyni: obserwatoria astronomiczne, pomieszcenia dla świętych prostytutek i święte gaje., 3 Najsłynniejsze ośrodki i świątynie: E-kur („Dom Gór"), ś Enlila w Nippur, E-abzu („Dom Ab­zu"), ś. Enkiego w Eridu, E-ana (,J3on Nieba"), ś. Inany w Uruk, E-sagil(,JDom Wzniosły"), św. Marduka w Babilonie E-temen-anki („Don fundamentów nieba i ziemii") - zikkurat w Babilonie, E-zida („Dom Prawdziwy"), ś. Nabu w Borispie, E-Nanna („Dom narrara') w Ur. U) Służba Boża ( „stan kapłański" ): 1) kapłaństwo w Mrezopotamii ( służba boża, wyod­rębniony s.k, użyteczna funkcja, stosunki z władza świecką), 2.- podział kleru: a) kler wyższy [ en i entu (później dziewice gipar, naditu, ugbabtu)] b) administracja: ensi, szangu, szatam c) użytkowo-zawodowi: maszmasz (akad, maszmasu, aśipu)- egzorcyści wałczący z demonami cho­roby, maszugidgid (baru) - wróżbiarze z wnętrzności, galu (kału) - muzykanci, nar - pieśnia­rze, muhaldim (nuhatimu) - kucharze, iszib - znający rytuały, ensi - snowidze, gadisztu, kalmasitu - prostytutki sakralne.

DI, Rytualny podział czasu: niedziela: Utu, Szamasz (słońce) poniedziałek: Nannar, Suen (księ­życ), wtorek: Nergal (mars), środa: Nabu (merkury), czwartek: Marduk (Jowisz), piątek: Inana, Isztar (wenus), sobota: Ninurta (saturn).

IV. Rytuały i święta: 1) Codzienny kult bóstwa ( ofiary regularne: karmienie, ubieranie)., 2) Ofiary wotywne (z okazji zwycięstw, rytuały założeniowe), 3) Seks sakralny., 4) Święta: Najważ-

niejsze - nowy rok: sumeryjskie zagmuk, akadyjskie akitu podaczas którego recytowano po­emat o początku świata (w Babilonie 12 dzień miesiąca nisan, Enuma Elisz), dokonywano hierogamii. 5) Przebieg święta w Babilonie. 6) Religijność codzienna (daję, abyś dał): a) mo­dlitwy - prośby, b) dni feralne oparte na numerologii i fazach księżyca.c) pojęcie grzechu: zła­manie tabu (skalanie) najczęścierj mimowolne, po „spowioedzi" mogły być odpuszczane, kara i nagroda doczesna, d) sztuka weróżebna: dary Szamasza i Adada: e) magia obronna: choroby powodowane przez demony, rowinieta demonologia i sposoby walki z demonami f) religia w życiu codziennym: wydaje się, że życie codzienne mieszkańca Mezopotamii było dosyć zlaicy­zowane, a świadomość podziału czasu na sakralny i zwyczajny bardzo mocna.

Literatura:

R. Ranoszek, Religie starożytnej Mezopotamii... w : J. Braun (red.), Mezopotamia, W-wa 1971

S. Krammer, Historia zaczyna się w Sumerze. W-wa 1961

A. Mierzejewski, Zapisane na glinie. W-wa 1979

M. Bielicki, Zapomniany świat Sumerów. W-wa 1966

G. Conteau, życie codfzienne w Babilonie i Asyrii. W-wa 1963

Wykład 13: Religie starożytnych ludów semickich Syrii i Kannami:

1. Położenie geograficzne regionu. - sfera pośrednia między Anatolią, Mezopotamią, Egip­tem i Półwyspem Arabskim. Ze wszystkich stron docierały poężne wpływy przodujących kul­tur z zasadniczą przewagą Mezopotamii.

2. Główne ludy regionu: Amoryci, Kannanejczycy, Fenicjanie, Kartagińczycy.

3. Skrót historii:! a) Ludy azjanickie od neolitu do epoki brązu b) Napływ ludów semickich ( Kannanejczycy ) między 3000 - 2000, c) Ośrodek w Ebli ( III tysiącelecie p.n.e ): inskrypcje w języku kannajeskim zapisywane sumerskimi klinami: podbój Ebli przez Sargona z Akkadu i jego wnuka Naramsina. d) Przybycie nowej fali semickiej - Amoryfów ( od 2000 do 1700 ) i kształ­towanie się nowych ośrodków: Jamhad, Aleppo ( Halab ). e) Najazdy Hurytów i Hetytów ( ok 1600 - 1500 ) z Anatolii. f) Syria pod panowaniem egipskim ( od XV do XIV wieku p.n.e ), g) Walka mocarstw o panowanie nad Syrią między Egiptem, a Hetytami - podział sfger wpływów ( ok 1278 roku p.ne ) h) Rozkwit cywilizacji protofenickiej w Ugarit : XVI w - XIII w. p.n.e ( alfabet klinowy ! ). (Mitologia !, Baal, El, Anat, Mot, Reszef, Keret, Daneł). i) Podbój Kannanu przez Izraelitów (XIV - XI w. p.ne )j) Najazd Ludów Morza - koniec epoki brązu. : Filistyn k) Nowohetyci - Luwijczycy w płn. Syrii, h) Aramejczycy opanowują Syrię Wewnętrzną ( tzw. Coelesyrię )- XI w. i) Syria w I tysiącleciu: sfera płn. wsch: Aramejczycy ( Dama­szek ), południowa - Hebrajczycy, nadmorska Fenicjanie (potomkowiue Amorytów i Kanna-nejczyków). j) Kolonizacja fenicka ( TX/VUI wiek: założenie Kartaginy): kult Melkarta, Eszmuna i Tanit, e) Syria pod panowaniem Asyrii( VIII - VII w.), Babilonii ( VII VI wiek), Persów ( VI -IV w)].

4. Najważniejsze cechy rei, ludów zachodniosemickich i źródła ich pochodzenia: a) Kult płodności : Isztar -> Astarte -> Aszera, b) Bóg umierający i zmartywychwstający: sum. Dumuzi -> bab. Tammuz, -> syryjski Baal ( Adonis ), c) Wałka przeciwieństw: pozytywny Bóg Burzy -Baal wałczy z negatywnym bogiem śmierci - Motem., d) Wiara w boga-stwórcę odpoczy­wającego ( deus otiosus: El - trzeba podkreślić iż jest to źródłósłów imion boga najwyższe­go u Hebrajczyków ( El, Elohim ) i u Arabów ( al Illah, Ałlah ). Ta tradycja związana jest z praojczyzną Semitów -> Półwyspem Arabskim., e) Stosunek człowieka do bogów: człowiek jest niewolnikiem bogów stworzony, aby im służyć. Bogowie nie mają w stosunku do łudzi żad­nych obowiązków, f) Koncepcja krainy śmierci = hebrajskiemu Szeolowi i babilońskiemu Aralu: miejsce beznadziejniej i bezwartościowej egzystencji, gdzie trafiają wszyscy ludzie bez względu na ich ziemskie postępowanie. Bogowie nagradzją ulubieńców i karzą sobie niemiłych już w świecie doczesnym.

Literatura:

H. Klengel, Historia i kultura starożytnej Syrii. W-wa 1971

S. Moscati, Kultura starożytna ludów semickich. W-wa 1966

S. Moscati, Świat Fenicjan. W-wa 1971

G. i C. Picard, Życie codzienne w Kartaginie. W-wa 1962

S. Cinal, Bogowie starożytnej Ehli w: Kwartalnik "Nomos" 26/27 1999, s. 59-76

Wykład 14: Panteon Syrii, Kannanu i Fenicji, organizacja i kult:

1) Główne bóstwa Syrii i Kannanu: a) El ( El- Elion /u Filona z Byblos samoistne imię/, „Byk El", b) Aszera - małżonka Ela (w Ugarit Athirat), c) Baal „Pan", [(Alijan /"Mocny"/ Baal, Adonis w Byblos, Eszmun w Tyrze), Baal Hammnon w Kartaginie, małżonka - Tanit siostra i żona Baala -Anat: inne formy : Belzebub (Baal Zabul „Władca Much") z Akkaronu, Baal Peor z Moabu (Bel-fegor)], d) Dagan, e) Melek „Król", bóg Amorytów Milkon, bóg Tyru i Kartaginy - Melkart, Moloch, f) Szapasz - bogini słońca z Ugrait, g) Reszef (bóg zarazy i urodzaju z Rasz Szmra i bet Szan w solinie Jordanu) = amoryckiemu Daganowi (u Filistynów, j.w.), h) Jam - bóg morza, wróg Baala, i) Mot - bóg śmierci, wróg Baala, j) Addu, k) Bogowie Aramejczyków: Hadad, Ramman, - wojowniczy bóg burzy i Atargatis (Asztarte + Anat, kapłani kastraci), I) Bogowie Fenicjan: Melkart, Tanit. 2) Kapłani i kult: Kapłani : sakralny król i kapłamni (kohen) kult: wy-gótza ofiarne (bama) na nich symbol męski - kamień (maceba), lub żeński (aszera)., tofet -miejsce składania ofiar z dzieci.

Literatura:

S.Cinal, Ba 'al z Ugari a inni bogowie burzy starożytnej Syrii i Palestyny. Kraków 1997

W. Tyloch Odkrycia w Uagrit a Stary Testament. W-wa 1980

Bogowie, Demony, Herosi. Leksykon. "Znak" . Kraków 1996 (hasła zachodniosemickie opr. S.

Cinal)

S. Moscati, Kultura starożytna ludów semickich. W-wa 1966

Wykład 15: Religie starożytnego Iranu:

Ł Religie dawnych Ariów: 1) Tradycje, 2) Źródła (Rygweda, Awesta), 3) Pierwotna siedziba i kierunek ekspansji: Od Ukrainy do Kazachstanu -> Iran i Arjawarta). n. Cechy kultur: 1) hodowcy bydła, 2) wojownicy

walczący na rydwanach, 3) patriarchalna struktura społeczna ( samobójstwo wdów - sari), 4) władza naczelników ( radź, ksantija ), 5) ślady matriarchatu ( małżeństwo braci zjedna kobietą), 6) pierwotny trójpodział społeczny. III. Cechy rełisii S5rviskłfti- l"i światnnoplad" n) tróinodział fimkf.innaltw hnofrw wł^za ( ansurowie ; niebo: Waruna, Mitra, żywioł: ogień, stworzenia: bydło rogate ).. woina ( dewowie; piorun: Rudra (Saurwa), Indra, żywioł: metal), żywienie (inni dewowie, wody i ziemia: Anahita i Aramaiti Najsatiowie (Aświnowie), żywioł: ziemia, stworzenia: rośliny), b) tendencja pante-istyczna: pradżapati, purusza, gajomart. 2) mitologia: a) ponyanie słońca i uwięzienie wód przez smoka Wrytrę, wałka gromowładnego Indn,' ze smokiem, wariant" "i\fą!jra Tisztriii ( siwka ) z demonem Apaweretą ( tamowaczem wód ) i Traetaonv z Adzi Dahaka. oraz woina światów: Rnrrta przeciw Rawsrsie b) mit O postarsiij pierwczęgn człowieka złowm weki) kataklizmie złmns. i nrzetfwaniu nasienia wszystkich stworzeń w Wsrzc c) mit o v>{>ózi^l? świata )\}óz^ między trzech braci. 3) kult i organizacja: a) kapłani: zaklinacze wzywający (hotar. zaotar \

uzdrawiacze ( wretr ), ofiarnicy ( atharwan, athrawan ). b) halucynogen : soma, haoma z rośliny durosza, duraosza. c) ofiara z konia.,

IV. Cechy Religii Prairańczyków: dobre bóstwa: ahury, złe: daiwowie, panteon: [ Ahuramazda ( dawny Waruna ): wszechwiedzący bóg nieba, pan sprawiedliwości, dawca aszy (arty) i chwa-renah. Symbolem A. na ziemi jest Atar (święty ogień ), Mitra : bóg nieba dziennego, pan przy­sięgi, zlał się w jedno z Indrą - zabócą smoka (Wrytrahan), gdy Indrę uznano za demona. Po reformie Zaratusztry nazywany: Wohumana., Waju i Wata : bogowie wiatru w aspekcvie dobro­czynnym i niszczącym., Anahita: bogini płodności i wody. Armaiti: bogini ziemi., Zurwan Akaran ( czas nieokreślony ): ojciec bliźniaków Ahuramazdy i Angramajniu., Wiara w pomocne duchy przodków: fra wasze., Główne mity: walka ze smokiem: Tretaona przeciw Adżi Dahaka. Mit o smoku wiąże się z mitem o pierwszej zagładzie świata i obrzędami nowego roku (nauroz). kult: święte zaślubiny, ofiary z haomy, ofiary z byka i konia, ofiary ogniowie. V: Zaratusztrianizmi jego reforma:

1. Osoba proroka: (narodziny z dziewicy, ekstaza halucynogenna, oświecenie, spory z magami, zerwanie z krwawymi ofiarami,przymierze z kawinem Wisztapą, najazd Turańczyków, śmierć).,

2. Doktryna: a) Ahuramazda, b) Amaszaspandowie ( sześciu: Asza ( porządek ), Wohumana ( dobra myśl ), Chszathra (królestwo), Armaiti (należyta postawa ), Haurwatat ( zdrowie ), Amertat (nieśmiertelność )., c) Dualizm: przeciwnicy: Angramainju i daiwowie: Drug ( kłamstwo ), itp., d) Wybór człowieka. ( sąd boży nad grzesznikami, piekło i niebo), most Czinwat , piekło i niebo)., e) Nadejście zbawiciela, teoria trzech epok, koniec świata i odrodzenie.

3. Mitologia. Tradycja zmodyfikowana przez dogmat.

4) Historia: a) problem początków: fuzja z zerwanitami w Rag., b) problem zoroastyria-
nizmu za Achemenidow: Behistun, c) walka z wpływami macedońskimi, d) problem zmian
w okresie Arsakidów: mitraizm: Zurwan, Ormuzd, Mihr i,wróg: Ahryman, związki z gnosty-
cyzmem., e) apogeum za Sasanidów ( 224 - 652 ): Wystąpienie Maniego, potępienie pizez
Kariera za czasów Bahrama I, wywyższenie mobadów i odsunięcie herbadów (kapłanów
ognia ), zwycięstwo zurwanizmu, koncepcja fatalistyczna, zkostnienie wiary, f) męczeń­
stwo za panowania muzułmanów : emigracja do Indii.(636-652), g) wpływ na szy-
izm.

5. Stan obecny: 82 000 - Indie, 5000 Pakistan, 500 Lanka, 25 000 w Iranie, 3000 w Wlk.Brytanii, 200 w Australii (1978).

6. Kult: a) świątynia ognia, b) liturgia ( chleb i mleko, potem znów haoma ), e) kalendarz: na­uroz i święto Mitry - dzień frawaszów (jesienne zrównanie dnia z nocą ), 7 świąt (gahambar): d) pochówek - dachma ( wieża milczenia ). e) kapłaństwo ( magowie/mobadzi i herbadzi ). f) wyznanie wiary frawarane.,

7. Eschatologia: a) Zbawiciele: Zoroaster -> 1000 lat Huszetar -> 1000 łat Huszetarmah -> 1000 łat Szaoszjant - zmartwychwstanie, koniec świata i początek nowego życia, b) Schemat 12000 lat.

8. Źródła pisane: {TEKSTY GRECKIE, INSKRYPCJE IRAŃSKIE, AWESTA [ 1) Jasna ( ofiara ): 72 hymny: ghaty - dzieło Zaratusztry ( 28-34 i 43-51)" siedmioczęściowa Jasna ( r. 35-42 ). 2) Jaszty (22 hymny do nabożeństw ), 3) Wisparad (wszyscy panowie, wzywanie sił), 4) Widewad ( prawo przeciw demonom ), 5) „Mała Awesta" ( kalendarze ). TEKSTY NOWE: PAHLEWI: [ 1) Bundahiszn ( założenie ) - kosmogonia]. 2) Menoki-chrat ( duch mądrości ): odpowiedzi na 62 pytania doktrynalne. 3) Denkart ( dzieło religijne ), encyklopedia 21 nasków Awesty, 4) Artak Wiraż Namak ( wniebowstąpienie i wstąpienie do piekieł, prototyp Boskiej Komedii ), 5)Bahman Jaszt ( apokalipsa : obraz świata jako drzedwa z czterema gałęziami)]. }

Literatura:

M. Boyce, Zaratwztrianie. W-wa 1979

M. Składankowa, Bohaterowie, bogowie i demony dawnego Iranu. W-wa 1984

M. Składankowa, Mitologia Iranu W-wa 1989

E. Whuk-Lisowska, Irański mit kosmogoniczny. Kraków 1996

Bogowie. Demony, Herosi. Leksykon. "Znak" .Kraków 1996 (hasła zachodniosemickie opr. E.

Lisowska)

S. Cinał, Zaratusztriańskie wyobrażenia o łosie pośmiertnym człowieka, w: Studia Rełigiołogica z.

28/1995 , s.49-66

Zagadnienia egzaminacyjne:

1) Relacja między bogiem i światem w starożytnym Egipcie (istota panenteizmu).

2) Składniki osobowości człowieka i ich funkcje życiowe i losy pośmiertne.

3. Funkcjonalny model społeczeństwa starożytnego Egiptu.

4. Główne bóstwa starożytnego Egiptu.

5. Główne ośrodki religijne starożytnego Egiptu.

6. Idee kosmogoniczne trzech głównych ośrodków religijnych.

7. Idea nagrody i kary w egipskich wyobrażeniach pozagrobowych.

8. Główne wątki mitologiczne starożytnego Egiptu (omówić dokładnie przynajmniej jeden mit).

9. Organizacja i kult w starożytnym Egipcie.

10. Rola społeczna kobiet i ich sytuacja w starożytnym Egipcie i ich uwarunkowania religijne.

11. Zoolatria.

12. Teologiczne uwarunkowania konserwatyzmu starożytnych Egipcjan.

13. Główne bóstwa Sumeru i ich akkadyjscy odpowiednicy.

14. Główne ośrodki religijne starożytnej Mezopotamii.

15. Idee kosmogoniczne Sumeru i Akkadu.

16. Rola ludzi w mitologii mezopotamskiej.

17. Sumeryjskie i akkadyjskie wyobrażenia krainy umarłych

18. Główne wątki mitologiczne Mezopotamii i ich ślady w Biblii.

19. Organizacja i kult w starożytnej Mezopotamii.

20. Dziedzictwo kultury duchowej Mezopotamii w cywilizacji europejskiej.

21. Źródła i charakter obcych wpływów w religii Semitów Zachodnich.

22. Główni bogowie Semitów Zachodnich i ich realcje z ludźmi.

23. Bóg burzy i kulty płodności w wierzeniach Semitów zachodnich.

24) Ślady kultów kannanejskich w pismach Starego Testamentu (przykłady).

25. Zachodniosemickie wyobrażenia życia pozagrobowego w powiąza­niu z problemem grzechu, nagrody i kary_:

26. Religia Iranu przed wystąpieniem Zaratusztry.

27. Wystąpienie Zaratusztry: elementy typowe i oryginalne w biografii prorokzałożyciela, oraz zasady doktryny zaratusztriańskiej.

28. Zaratusztriańskie wyobrażenia eschatologiczne.

29. Losy mazdaizmu na przestrzeni dziejów.

30) Dziedzictwo religii zaratusztriańskiej w wierzeniach innych kręgów kulturowych.

---