Język praindoeuropejski - ok. 3000 lat przed naszą erą, teren leśno-stepowy nad dolną Wołgą.

Język pie. dialekty pie. prajęzyki rodzin języków europejskich rodziny j. europ

te peryferyjne - KENTUMOWE

germańskie

bałto-słowiańskie

italo-celtyckie albańskie SATEMOWE indoirańskie tocharskie

tracko-ormiańskie

greka

hetyckie

Grupa zachodniosłowiańska - polski, czeski, słowacki, dolnołużycki, górnołużycki

Grupa wschodniosłowiańska - rosyjski, ukraiński, białoruski

Grupa południowosłowiańska - słoweński, serbski, chorwacki, macedoński, bułgarski

System prozodyjny języka psł. - intonacja rosnąca (akutowa) i opadająca (cyrkumfleksowa)

W IX wieku Węgrzy i Niemcy oddzielili Czechów i Słowaków od Słowian południowych.

Grupa zachodniosłowiańska dzieli się na 2 podgrupy etniczno-językowe: lechicką i łużycką, a potem także czesko-słowacka. Grupa lechicka na 3 plemiona: połabskie, pomorskie, polskie. Polskie na 4 ośrodki: Polan (Wielkopolska), Mazowian, Ślężan i Wiślan (Małopolska).

VI-V p.n.e. - początek wspólnoty prasłowiańskiej

III p.n.e. - II n.e. - apogeum wspólnoty prasłowiańskiej

VI-VII n.e. - zanik wspólnoty prasłowiańskiej

X wiek n.e. - początek i rozwój języka polskiego

Dwa kryteria periodyzacji języka polskiego:

Kryterium filologiczne - epoka piśmienna od 1136 - Bulla gnieźnieńska - spis 410 nazw.

Kryterium historycznojęzykowe:

1. okres staropolski - od X do XV-XVI

2. okres średniopolski od XVI do 1772(zanik iloczasu, kształtowanie języka literackiego)

3. okres nowopolski od 1772 do 1939

4. współczesna polszczyzna

Najdawniejsze zabytki języka polskiego

Epoka przedpiśmienna (teksty łacińskie z polskimi nazwami)

1. Geograf Bawarski - IX - „Dziadoszanie” - dowód istnienia przegłosu lechickiego.

2. Dagome iudex - sporządzony ok. 990, ale znane tylko kopie streszczenia z XI i XII.

3. Kronika Thietmara - opis walk niemiecko-polskich 1000-1015.

Epoka piśmienna

1. Bulla gnieźnieńska - 1136 - „złota bulla”, tekst jest falsyfikatem, ale z tych czasów!

2. Księga henrykowska - XIII - pierwsze zdanie w języku polskim pod datą 1270.

3. Bogurodzica - najwcześniejsza wersja pisana z początku XV, oryginał XIII 2 zwrotki.

4. Kazania świętokrzyskie - XIV, tekst polski - północna Małopolska, łacińskie cytaty.

5. Psałterz floriański - XVI, na przemian wers łaciński, polski i krakowsko-niemiecki.

6. Roty sądowe - poznańskie, krakowskie i warszawskie - XV-XVI

7. Kazania gnieźnieńskie - XV -103 teksty łacińskie 10 polskich - językiem pospólstwa.

8. Wiersz Słoty O zachowaniu się przy stole / O chlebowym stole - napisany około 1415.

9. List miłosny z 1492 - cechy Małopolski, to część rękopisu z tekstami gł. łacińskimi.

10. Traktat o ortografii Jakuba Parkoszowica - kopia 1460, oryginał 20 lat wcześniejszy.

11. Kodeks świętosławów - 1449 - polski przekład Statutu Wiślickiego - pisał go Mazur.

12. Żywot świętego Błażeja - XV - zachowane 4 krótkie fragmenty szerszego pasjonału.

13. Biblia Królowej Zofii - 1455 - dla żony Władysława Jagiełły, dużo języka czeskiego.

14. Legenda o świętym Aleksym - XV - wierszowany

15. Żale Matki Boskiej pod krzyżem / Posłuchajcie bracia miła… - XV

16. Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego - 1461 - był razem z Kroniką Galla Anonima

17. Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią - XV - najdłuższy wiersz tego okresu

18. Rozmyślania przemyskie - kopia XVI, oryginał XV, najobszerniejszy zabytek stpol.

19. Psałterz puławski - XV-XVI, cechy małopolskiej odmiany regionalnej polszczyzny.

Podstawowe typy grafii staropolskiej

Grafia niezłożona - indywidualne próby oznaczania polskich dźwięków łacińskimi znakami, dominuje w XII-XIII, np. Kazania świętokrzyskie.

Grafia złożona - wprowadzająca dwuznaki sz, ch oraz oznaczenia spółgłosek miękkich przed samogłoskami za pomocą litery y (nyebo), dominuje XIV-XV, np. Psałterz floriański.

Grafia diakrytyczna - wprowadza nowe oznaczenia graficzne do liter (ó, ę, ż, ś) - od XVI.

Tym niemniej w większości tekstów jest grafia mieszana (niezłożono-złożona).

Liga językowa - języki z różnych rodzin, które przez sąsiedztwo upodobniły się, powinowate.

Teoria falowa - zmiany językowe zaczynają się gdzieś i rozchodzą dookoła, dlatego zjawiska językowe występujące na peryferiach jakiegoś obszaru są starsze od tych w centrum obszaru.

Teoria prawa głosowego - w danym czasie zachodzi jakieś zjawisko w języku, ale potem może przestać działać, dlatego wyrazy powstałe po ustaniu tego prawa nie pasują do reguły.

Źródła bezpośrednie - teksty, w których występuje jakieś zjawisko językowe.

Źródła pośrednie - teksty, w których opisuje się jakieś zjawisko językowe.

Struktura wyrazu P.I.E.

S U N - U - S

(1) (2) (3)

1 - rdzeń leksykalny

2 - przyrostek tematyczny / temat fleksyjny (czasem też znaczenie, np. -S- = abstrakty)

3 - końcówka fleksyjna

_ v _ v

Zanik iloczasu: U --> Y, U --> b, I --> b

v

Przegłos lechicki: przekształcanie się samogłosek e, ę, e oraz sonantów r' l' przed pj.-zęb.

v ` `

E --> O, Ę --> Q, E --> A, l' --> l r'--> r (bo neutralizacja opozycji miękkość:twardość)

` ` `

Dyspalatalizacji samogłosek przednich, zniesieniu korelacji palatalności i relacji I :Y

(czasem jednak wyrównania analogiczne do innych przypadków, gdzie był jer, likwidowały)

_ _ _ _ v' v' v'

Przegłos prasłowiański - towarzyszył I palatalizacji - ke, ge, xe, je --> ca, za s, ja

Apofonia praindoeuropejska - najstarsza alternacja wokaliczna, relikty w wielu językach

(była apofonia kwalitatywna (jakościowa) i apofonia kwantytatywna (ilościowa) - do jeru)

-e- czasowniki, -o- rzeczowniki (tego = okrywam, toga = okrycie)

-e- czynność duratywna (trwająca), -o- czynność iteratywna (wielokrotna) (nieść : nosić)

-e- czynność receptywna (skutek), -o- czynność kauzatywna (przyczyna) (leżeć : łożyć)

Przegłos lechicki to proces diachroniczny, a apofonia to alternacja, czyli była synchronicznie!

_

Jer przedni: b Jer tylny: b Jer słaby: pod nim znaczek Jer mocny: pod nim znaczek

^ ş

_ _

Zanik jerów - o ile skracał się słaby, o tyle wydłużał się mocny (dom b k b --> domek)

º ^

_ ,

Wokalizacja jerów - przejście jeru mocnego w samogłoskę: b --> e (bez) b --> `e (veś)

º º

opozycja jer przedni : jer tylny --> spółgłoska przed palatalna : niepalatalna (koń : syn)

_

Wzdłużenie zastępcze: voz b --> vooz --> vóz (spółgłoski dźwięczne mają krótszy iloczas)

_ ^

nos b --> noos --> nos (spółgłoski bezdźwięczne mają dłuższy iloczas, więc to nie zadziałało)

^

Dlatego kiedyś także „dóm”, ale przez chęć hiperpoprawności, aby nie jak gwarą, usunięto.

, , , ,

Sonanty: r l m n pozamieniały się w różne rzeczy, w zależności od spółgłoski przed nimi.

º º º º

Powstanie nosówek: em, en, im, in --> Ę (palatalizowała przed) om, on, am, an, um, un --> Q

Współczesne polskie samogłoski nosowe mają jednak różne pochodzenie, dlatego występuje zarówno ę palatalizujące, jak i ę niepalatalizujące („święty” ale „ręka”)

Po zaniku iloczasu Ą uległo skróceniu i przeszło w Q, ale dawna pisownia pozostała do dziś

Ogólna zasada: Ę i Q po twardej z Q, ale Ę z krótkiej nosówki, a Q z długiej nosówki.

v v

Nazalizacja - wtórna nosowość: cestować --> cęstować

Denazalizacja - odnosowienie: rękojęść --> rękojeść

Alternacje: chęć : chuć

Archaizmy ortograficzne: Jan Kanty = Jan z Kęt

_

Samogłoski długich: z P.I.E., wzdłużenie zastęp. lub kontrakcja A j A --> A ( stojać --> stać)

Akcent - w epoce przedpiśmiennej był dynamiczny i ruchomy, tryb rozkazujący jeszcze XIV

Palatalizacja

Palatalizacja, czyli zmiękczenie, polega na tym, że spółgłoska twarda przez sąsiedztwo samogłoski miękkiej także mięknie. Występują dwie: wargowa i środowojęzykowa:

,

Synchroniczna - gdy obie zajdą naraz

Asynchroniczna - gdy język później od warg

W języku prasłowiańskim wystąpiły dwa typy palatalizacji:

, , , , ,

1) jotacyzacja - pj, bj, mj, vj --> pl, bl, ml, vl (kropa --> kropla)

nj, rj, lj --> ń r l (gonjq --> gońę)

sj, zj -- > sz, rz

2) palatalizacje przez PSŁ. samogłoski przednie i miękkie sonanty

1. palatalizacja: k --> cz, g --> ż, ch--> sz v

2. palatalizacja: k --> c' g --> dz' ch --> sz (przez samogłoski E2 I2)

ręka : ręce, noga : nodze, mucha : musze

3. palatalizacja (baudoinowska): k, g, ch --> c, dz, sz

otek : ociec, fening : pieniądz

Polska palatalizacja - spółgłosek wargowych, a zwłaszcza przedniojęzykowych

Dyspalatalizacje:

,

- zanik jeru b (ov b ca --> ovca --> ovca)

- w XVI ovotj b --> ovoc `b -- > ovoc, svetja --> świeca

- zanik miękkich: sz' ż' cz' dż' (duszja --> dusza)

- skrajny przypadek: mazurzenie, czyli jeszcze dalsza palatalizacja sz --> s itp.

- zanik nieakcentowanego i w trybie rozkazującym, wargowych palatalnych (gołqb')

- stwardnienia na wzór czeski, np. śerce --> serce

- D E K L I N A C J E P R A S Ł O W I A Ń S K I E -

I) -o- | -jo-

- odczasownikowe męskie z rdzennym „o” (tok, rok, voz,)

- zakończone sufiksem z -k (śmiałek, widok, język)

- zakończone sufiksem z -cz, -iszcze,

- nijakie (lato, miasto, błoto, mydło)

- mąż, nóż, koń

\/

II) -u-

syn, dom, miód, wierzch, wół, pół

sad, lód, czyn, dół, wiek, jad

III) -a- | -ja-

- odczasownikowe żeńskie (karma, świeca, sadza, żądza)

- rzeczowniki żeńskie twardotematowe (baba, ręka, para)

- rzeczowniki dwurodzajowe (sługa, poćbiega)

- genetyczne przymiotniki (wdowa, łuna)

- sufiksy: -ba, -ina, -ka, -ota, -izna, -ca, -ika, -owca

IV) -i-

- dziś zakończone na spółgłoskę miękką

> fonetycznie (ć, dź, ń, ś, ź, p', b', m', w')

> funkcjonalnie (c, cz, dz, dż, rz, sz, ż)

- liczebniki: 5, 6, 7, 8

V) „tematów spółgłoskowych”

_

- u - brukiew, brew, cerkiew (bruky…)

- r - mati-matere, dikti-diktere, neti-netere

- t - źrebię-żrebięcia, ciele-cielęcia

- s - niebo-nebeso, ciało-telo-telese

- n - gdzie dziś w odmianie „n”

kamień-kamienia

imię-imienia

Koniugacje prasłowiańskie:	Koniugacje współczesne:
I) -o- | -e-	I) ę `esz (niosę - niesiesz)
II) -no-|-ne-	II)'ę `esz
III) -jo-|-je-	III) ę isz / ysz (chwalę - …)
IV) i	IV) am asz
V) dać, jeść, być, wiedzieć

Np.: „śpiewam” - IV am asz, III -jo- (bo: „śpiewają”)

Struktura morfologiczna wyrazu:

Najważniejszą tendencją fleksji pie. było uzależnienie typów deklinacyjnych od przyrostka tematycznego. Struktura wyrazu była 3-członowa:

Część leksykalna (znaczenie) z rdzeniem - przyrostek tematyczny - końcówka syntaktyczna

Najważniejszą tendencją fleksji prasłowiańskiej było przekształcenie systemu tematycznego w system rodzajowy. Struktura wyrazu zrobiła się 2-członowa:

Temat fleksyjny - końcówka

Kategoria rodzaju:

Pie. - kategoria miała charakter syntaktyczny, tzn. rzeczownik łączył się z zaimkiem:

_

so --> t b --> ten

sa --> ta --> ta

tod --> to --> to

Następny etap - morfologizacja rodzaju

- w epoce prasłowiańskiej: związanie rodzaju z przyrostkiem tematycznym

- w polszczyźnie: powiązanie rodzaju z końcówką fleksyjną (morfologizacja)

- w okresie średniopolskim: demorfologizacja w liczbie mnogiej (C -om, N -ami, Msc -ach)

Także: semantyzacja - wpływ znaczenia wyrazu na odmianę: epoka prasł. - żywotne B=D

epoka nowopolska - męskoosobowość - l.mng. M -owie z D, B=D

Zaimki:

Pod względem morfologicznym były „imionami”, więc także miały 3-członową budowę.

_

W funkcji zaimka trzeciej osoby był zaimek pierwotnie wskazujący: on b, ona, ono.

Miał pierwotnie odmianę twardotem.: on b, onogo, onomu, a polszczyzna zrobiła miękkotem.

Reliktami pierwotnie wskazującej formy są wyrażenia: onego czasu, wonczas

Zaimki osobowe, pytajne, zwrotne - brak kategorii rodzaju

Kto, co ciebie - brak liczby

Innowacja polska - pluralis majestacis

Supletywizm form - ja : mnie, wy : was, on : jego (bo w M został twardotem. - kontaminacja)

Celownik zaimków osobowych (dziś: ci) miał także funkcję ekspresywną: dativus ethicus

Formy z nagłosowym „n” z połączeń z przyimkami:

_

k bn + jemu --> k niemu

(perintegracja) (absorpcja)

Archaizmy z dawnych zaimków, które zanikły: do siego roku, po kiego diabła

Przymiotniki:

W pie. nie było formalnej różnicy między przymiotnikami a rzeczownikami - też 3-członowe, ale inna ewolucja: żeńskie przeszły do a-tematowej, a męskie i nijakie do o-tematowej.

Tendencja do ograniczania użycia w formie orzecznika, przetrwało tylko: jest już PEŁEN.

- odmiana prosta (rzeczownikowa) = nieokreślona, odmiana złożona (zaimkowa) = określona

- przetrwała tylko złożona, a reliktami prostej są:

1. wyłączne: rad, kontent

2. oboczności: zdrów-zdrowy

3. urzeczownikowione:

- abstrakty: zło, dobro

- z dzierżawczych: Częstochowa

- z dzierżawczych: starościna

4) przysłówki:

- źle, dobrze (<--B)

- wyr. przyimkowe: po cichu (<--C)

z cicha, (<--D)

Liczebniki:

W języku pie. także nie tworzyły oddzielnej klasy, tak samo 3-członowa budowa i odmiana.

Kształtowanie się semantycznej grupy liczebników zaczęło się od zaimka „jeden” = jakiś:

l.poj - jeden, l.mng. - jedni, l.podw. - dbva. Do dziś tylko on ma l.mng., inne nie.

1. z zaimkow

3-5 z przymiotników

5-10 z rzeczowników

Substantywizacja - w rzeczownik

(przymiotniki: zło, chorąży, chory)

Adiektywizacja - w przymiotnik

(imiesłowy: łakomy, posiwiały)

Adwerbizacja - w przysłówek

(przymiotniki: dobrze, z cicha)

Czasy przeszłe prasłowiańszczyzny kontynuowane w staropolszczyźnie:

1. przeszły prosty

- aoryst (dokonany, momentalny): „strzelił”

- imperfektum (niedokonany): „widziałem”

2. czas przeszły złożony: „ja robił jeśm”

(potem: my robili jeśmy --> robiliśmy)

3. czas zaprzeszły: „ja zrobił był”

Imiesłowy:

Imiesłów czasu przeszłego czynny I --> imiesłów przysłówkowy uprzedni (-wszy, -łszy)

Im. cz. prz. cz. II --> adiektywizacja: 1) rzeczownikowo: „czuł”, 2) zaimkowo: „czuły”

Im. cz. prz. bierny (-t- -n- -en-) --> im. bierne (ne, na, ny, te, ta, ty, ony, ona, one) / -ono

Im. cz. ter. czynny: z końcówką -ę (kłamaję, buduję) -ęcy (chwalęcy) --> -ąc (kłamiąc)

(im. przysłówkowy współczesny)

---