Przegłos prasłowiański:

1. Przegłos prasłowiański był procesem towarzyszącym tzw. I palatalizacji.

2. Polegał on na tym, że wczesnoprasłowiańskie połączenia:

1. *ke przekształcił się w *ca

2. *ge przekształcił się w *za

3. *xe przekształcił się w *s

4. *je przekształcił się w *ja

3. Przykłady:

1. wcz.psł: *kesb-> psł. *casb-> pol. cas

2. wcz.psł: *kedb->psł. *cadb-> pol.cad( por. kadzić)

3. germ: *xetaz-> psł. *sata-> pol. sata

4. pie. *iero-> psł. *jarb-> pol. jar, jary

4. Istota fonetyczna przegłosu prasłowiańskiego była zbieżna z przegłosem lechickim. Cały element prepalatalny samogłoski e został „wchłonięty” w nowo powstające spółgłoski paratalne, a z pełnej, przedniej artykulacji e zachowało się tylko odpowiednie nieznaczne napięcie bardziej tylnej części języka w okolicy postpalatum i początkowej części praevelum, czyli pozycja właściwa samogłosce a.

5. Przegłos prasłowiański dokonywał się bez względu na jakość następnej spółgłoski, która wtedy miała zwykle artykulację niepalatalną.

Apofonia praindoeuropejska:

1. Jest to najstarsza, sięgająca doby wspólnoty pie., alternacja wokaliczna. Jej relikty zachowały się w polszczyźnie i innych językach słowiańskich, grece, łacinie i w językach germańskich. Przykład: łacińskie „tego”-„okrywam”, „toga”-„okrycie”.

2. Prymarna jest alternacja -e-:-o-. Pełni ona funkcje morfologiczne i semantyczne. Postać rdzenia z -e- najczęściej charakteryzuje formy podstawowe, postać z -o- formy pochodne.

3. Funkcje:

a) Funkcja werbalno-nominalna:

samogłoska -e- występuje w tematach werbalnych, samogłoska -o- w rzeczownikach dewerbalnych:

psł. *plesti: *plotb pol. pleść: płot

psł. *tekti: *tokb pol. ćec: tok

psł. *reką: *prorokb pol. rekę: prorok

alternacja e:o powtarza się również w połączeniach dyftongicznych:

er:or

psł. *merti: *morb pol. mreć: mór

psł. *perti: * pora pol. preć: podpora

psł. *verti: * vora pol. zavreć: zavora

el:ol

psł. *melti: * moltb pol. mleć: młot

psł. *peltti: *poltb pol. pleść: płot

psł. *kelpją: *kolpotb pol. klepę: kłopot

ei:oi

psł. *biti: *boib pol. bić: bój

psł. *piti: *poib pol. pić: napój

psł. *gniti: *gnoib pol. gńić: gnój

en:on

psł. *pęti: *pon- pol. spąć: opona

psł. *cęti: *kon- pol. pocątek: końec

psł. *klęcę: *klon- pol. klęcę: pokłon

b) funkcja duratywno-iteratywna:

samogłoska -e- występuje w czasownikach duratywnych, czyli oznaczających czynność trwającą, samogłoska -o-(-o-) w czasownikach iteratywnych, czyli oznaczających czynność wielokrotną, częstotliwych:

psł. *nesti: *nositi pol. ńeść: nościć

psł. *vedti: *voditi pol. veść: vodźić

psł. *vezti: *voziti pol. veźć: voźić

psł. *zeną: *goniti pol. zenę: gońić

c) funkcja receptywno-kauzatywna

alternacja -e-:-o-(-o-) w rdzeniach czasownikach jest wykładnikiem czasowników receptywnych( skutkowych) i kauzatywnych( przyczynowych):

psł. *lezati: *loziti pol. leżeć: łożyć

psł. *vreti: *variti pol. vreć: varyć

psł. *piti: *poiiti pol. pić: poić

psł. *ziti: goiiti pol. żyć: goić

d) apofonia jakościowa i ilościowa:

alternacja jakościowa( kwalitatywna) oraz alternacje ilościowe( kwantytatywne)- obok stopnia podstawowego -e-:-o- występował też stopień wzdłużony -e-:-o- oraz stopień zredukowany( już w prasłowiańszczyźnie przybierał postać jeru).

Alternacje jakościowe mogły się wiązać z alternacjami ilościowymi i w ten sposób powstawały szeregi apofoniczne:

psł. *grebą: *grobb: *po-grebati: *grabiti: *po-gribati: por. pol. grzebię, grób, pogrzebać

psł. *ryti:*rbvą:*rovb por. pol. ryć, rwę, rów

Charakterystycznym zjawiskiem było wycofanie się niektórych ogniw szeregu apofonicznego.

Przegłos lechicki a apofonia praindoeuropejska:

1. Przegłos jest procesem z natury swej diachronicznym, polega na przejściu( zmianie) jednej głoski w drugą *zena->zona

jednak nie powoduje on żadnych modyfikacji morfologicznych ani semantycznych.

Zachodził w określonych warunkach fonetycznych- w pozycji przed spółgłoską przedniojęzykowo-zębową.

2. Apofonia to alternacja, czyli współwystępowanie w tym samym morfemie różnych fonemów pozycyjnie niezależnych i uwarunkowanych morfologicznie. Apofonia jest z natury zjawiskiem synchronicznym, a alternujące formy są zróżnicowane morfologiczne.

Apofonia nie znała ograniczeń co do zachodzenia w określonych warunkach fonetycznych.

3. Ważna jest również różnica chronologiczna. Apofonia to zjawisko praindoeuropejskie, przegłos był pierwszym procesem polskim.

4. W wyznaczaniu kolejnej różnicy między apofonią a przegłosem ważny jest nie tylko następnik samogłoski, lecz przede wszystkim jej poprzednik.

Samogłoski tylne pochodzące z przegłosu występują zawsze po spółgłoskach miękkich, w apofonii natomiast tylko po twardych.

! Praktycznym sprawdzianem, czy mamy do czynienia z wymianą przegłosową, czy z obocznością apofoniczną jest sąsiedztwo fonetyczne- charakter poprzedzającej spółgłoski:

bere- bore- zbory: przegłos

bere-zbory: apofonia

nese-ńosę: przegłos

ńeśe- nośić: apofonia

Ewolucja jerów

1. Geneza jerów:

Jery to tzw. półsamogłoski albo samogłoski zredukowane. Powstały one we wczesnej epoce prasłowiańskiej w wyniku skrócenia dawnych wysokich krótkich samogłosek i u oraz redukcji innych samogłosek( sonantów) o genezie praindoeuropejskiej.

System samogłoskowy tego okresu miał następującą postać:

	przednia		tylna
wysoka	i	(y) u	długa
półwysoka	b	b	półkrótka
średnia	e	o	krótka
niska	e	a	długa

2. Jery słabe i mocne:

W rozwoju systemu prasłowiańskiego ujawniła się tendencja do stopniowego obniżania artykulacji półsamogłosek, której towarzyszyła redukcja iloczasu, czyli tzw. osłabienie jerów. W wyniku tego jery zaczęły się różnicować obok istniejącej już opozycji jer przedni: jer tylny- wytworzyła się nowa opozycja jer słaby: jer mocny.

a) jer słaby zajmował w wyrazie następujące pozycje:

1) w wygłosie: * domb, *synb, *gostb

2) w zgłosce poprzedzającej sylabę z pełną samogłoską lub z jerem w pozycji mocnej: *dbva, *tbma, *pbsbkb, *sbvbcb

b) jer mocny zajmował pozostałe pozycje, tzn. pojawiał się w zgłosce poprzedzającej zgłoskę z jerem słabym: *dombkb, *bbzb, *pbsb, *lbnb

Ich zróżnicowanie dokonywało się poprzez wzdłużenie kompensacyjne o kierunku wstecznym, tzn, stopniowe „osłabienie” jerów słabych było kompensowane systematycznym wzmocnieniem jerów mocnych- mówiąc prościej: poprzedzająca półsamogłoska była wzdłużana o tyle, o ile skracał się następujący po niej jer.

3. Zanik jerów:

Zapoczątkowany w epoce prasłowiańskiej proces różnicowania jerów doprowadził w języku polskim do zupełnego zaniku jerów słabych, któremu towarzyszyły dwa rodzaje wyrównań kompensacyjnych- wokalizacja jerów i wzdłużenie zastępcze.

Zanik jerów można przedstawić w sposób następujący:

b->0 *synb->syn *dbva->dva

b->0 *konb->koń *tbma->t'ma->ćma

Jednak zanikając pozostawił on palatalność poprzedzającej go spółgłosce, przy czym ta palatalność nie w każdej pozycji została zachowana do dzić.

a) wokalizacja jerów:

to usamogłoskowienie, czyli przejście jeru mocnego w pełną samogłoskę, przy czym w języku polskim:

b->e *dbxb->dex *bbzb->bez

b->'e *pbsb->pes *vbsb->veś

w wyniku wokalizacji obu jerów powstaje jedna, przednia, średnia samogłoska e, a kontynuacją dawnej opozycji jer przedni:jer tylny jest opozycja palatalna: niepalatalna w zakresie spógłosek je poprzedzających:

psł. *konb: *synb- pol. koń-syn

psł. *vbsb: *lesb- pol. veś-las

psł. *tvarb: *varb- pol. tvar-var

Wokalizacja jerów mocnych sprowadza się do działań kompensacyjnych- iloczas przeznaczony na artykulację słabego jeru zostaje przerzucony na jer mocny, występujący w sylabie go poprzedzającej. Z sumy iloczasu dwu półsamogłosek powstaje jedna, pełna, choć o krótkim iloczasie, samogłoska e. Te wyrównania kompensacyjne były uzasadnione tym bardziej, że- w związku z zanikiem jerów- zmniejszyła się liczba sylab, składających się na formę wyrazową.

b) wokalizacja jerów w sąsiedztwie joty(j):

Sądzi się, że w późnej prasłowiańszczyźnie i w trakcie jej rozpadu występował tu tzw. jer napięty, jego artykulacja była bowiem wyższa, zbliżona do i(y). Pozostałością tej właśnie tendencji wymawianieniowej są polskie kontynuanty:

1) wygłosowa grupa -bjb-> -y *dobrbjb-> dobry *starbjb->stary

2) wygłosowa grupa -bjb-> -i *tanbjb->tańi D lmn. *kostbjb->kości

3) śródgłosowa grupa -bj- ->-ij- *bbją-> biję *vbją->viję

4) śródgłosowa grupa -bj- ->-ij- -> -yj- *sbja->sija->syja

*cbja->cija->cyja

5) nagłosowa grupa jb- ->i- ->

jeśli wyraz z jb- rozpoczynał zdanie, czyli był w nagłosie absolutnym, np.

*jbdą->idę, *jbmati-> w staropol.imać/imieć

*jbgra->igra *jbskra->iskra

lub jb- -> 0, jeśli wyraz z jb występował po samogłosce poprzedniego wyrazu, por. meć, gra, skra, przy czym w późniejszym okresie fonetyczna postać tych wyrazów była warunkowana różnymi innymi czynnikami, np. semantycznymi, por. igrać-grać lub stylistycznymi por. iskra-skra

6) B lp. zaimka *jb->ji zastąpiony od XVI wieku przez „jego”, „go”

c) wyrównania analogiczne:

W obrębie jednego paradygmatu możliwe były różne procesy:

1) oddziaływanie form jednego przypadka, najczęściej M, na przypadki zależne:

M. lp. *sbmbrb->smer

D. lp. *sbmbra->semra(por. semrać)

C. lp. *sbmbru-> semru itd.

czyli upowszechnienie tematu z M smer-

2) oddziaływanie form przypadków zależnych na M:

M lp. *sbjbmb->sjem

D lp.*sbjbma->sejma

C lp. *sbjbmu-> sejmu itd.

Nieco inaczej przebiegało wyrównanie analogiczne w odmianie rzeczownika „piesek”:

M lp. *pbsbkb->psek

D lp. *pbsbka-> peska

C lp. *pbsbku->pesku itd.

3) rzadziej zdarzało się, że to przypadek zależny narzucał swoją postać mianownikowi i pozostałym przypadkom. Tak się stało z formą D lmn.

*dbskb->desk

który to temat uogólnił się w całym paradygmacie, a zarazem sam upodobnił się do form D lmn. innych rzeczowników i przyjął postać „desek”, jak:

misek, vosek, głosek

w których -e- było historycznie umotywowane mocną pozycją jera. W związku z tym pierwotny M lp.

* dbska->dska->cka

przyjął postać „deska”, a

D lp. *dbsky->dsky->cki przeszedł w „deski” itd.

4) odmienna sytuacja zachodzi w tych tematach rzeczownikowych, w których wtórne procesy fonetyczne spowodowane odmiennymi wynikami wokalizacji jerów doprowadziły do naruszenia jednolitości paradygmatu:

M.lp. *dbxb->dex

D.lp. *dbxa->dxa

C.lp. *dbxu->dxu itd.

po ubezdźwięcznieniu nagłosu form przypadków zależnych temat odmiany zróżnicował się: dech, tchu…

Rozbiciu uległ paradygmat rzeczownika deżdż-> deszcz w następujący sposób:

M.lp.*dbzdjb->dez

D.lp. *dbzdja->

C.lp. *dbzdju->

Wygłosowa grupa spółgłoskowa w M.lp. po zaniku jeru uległa ubezdźwięcznieniu i ustabilizowała się forma „desc”, do której dostosowano przypadki zależne:

descu, descovi, descem

d) analogiczne -e- ruchome:

pojawia się w pozycjach nie umotywowanych fonetycznie, np. w zdrobniałych formacjach derywowanych formami kontynuującymi psł:

*-dlbko

*-slbko

*-tvbka

które wbrew oczekiwanym formom, np.

mydłko, masłko, brytvka

przybierają postać:

mydełko, masełko, brytevka

Analogiczne -e- ruchome występuje też w zapożyczonym z języka niemieckiego sufiksie -unek(<- ung), który w staropolszczyźnie i w XVI w. funkcjonował w postaci -unk:

Mikołaj Rej „Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego” (1558)

! W zakresie wokalizacji zaczyna się też zróżnicowanie dialektalne- w gwarach północnych dominują formy bez -e- ruchomego:

paznokć, snopk

a w gwarach południowych -e- ruchome zachowuje się nie tylko w formach M, ale też w przypadkach zależnych:

mex-mexu-mexem

bez-bezu-bezem

e) wyrównania analogiczne w przyimkach:

przejawy wyrównań analogicznych dostrzegamy w dzisiejszych obocznych formach przyimków:

w-we

z-ze

nad-nade

pod-pode

przed- przede

Historyczne przyimki- jako formy proklityczne- stanowiły całość fonetyczno-akcentuacyjną z następującym wyrazem, który decydował o pozycji słabej lub mocnej wygłosowego jera w przyimku:

vb domu->v domu

vb dbne->ve dne

Postać przyimka z końcowym -e- lub bez niego jest uzależniona od postaci fonetycznej wyrazu, z którym przyimek się łączy. Przyimek z -e- występuje przed wyrazami zaczynającymi się od grupy spółgłoskowej, trudnej do wymówienia, np.

we wsi

we mnie

we śnie

niekiedy występują wahania

w trójkę/we trójkę

w czwartek/we czwartek

przy czym formy z „we” jako regionalizmy są współcześnie najczęstsze na obszarze południowej Małopolski i Śląska, rzadsze w centrum Polski i w Wielkopolsce:

we Wiedniu, we wodzie

Wzdłużenie zastępcze

1. Wzdłużenie zastępcze to wyrównań kompensacyjnych, zupełnie jak wokalizacja jerów. Różnica między tymi procesami polega na tym, że przy wokalizacji zanikający jer oddawał swój iloczas półsamogłosce, i w rezultacie powstawała pełna samogłoska, przy wzdłużeniu zastępczym natomiast zanikający jer oddawał swój iloczas samogłosce pełnej, powodując tym samym jej wzdłużenie.

*vozb: w związku z zanikiem jeru skracał się o jedną sylabę, żeby czas artykulacji wyrazu nie uległ redukcji o połowę( ponieważ były dwie sylaby, a po zaniku jeru pozostała jedna), nastąpiło wzdłużenie zastępcze samogłoski w poprzedniej sylabie. W ten sposób iloczas całego wyrazu pozostał wielkością stałą.

2. Zgodnie z koncepcją H. Konecznej należy przyjąć, że wzdłużenie zastępcze powstało wskutek zaniku słabych jerów. Konsonantyzm w języku polskim i innych językach słowiańskich ma to do siebie, że wszystkie spółgłoski dźwięczne mają krótki iloczas. Najsłabszą artykulację ustną i najkrótszy iloczas mają spółgłoski sonorne. Jeżeli spółgłoska wygłosowa jest dźwięczna, to samogłoska przed nią występująca ma iloczas dłuższy niż przed odpowiednią bezdźwięczną. Po zaniku b, b najłatwiej się wzdłuża samogłoska występująca przed sonorną, która już i tak, ze względu na swoją pozycję, była dość długa. Dotyczy to także pozostałych samogłosek w pozycji przed innymi dźwięcznymi. Zanik jerów po bezdźwięcznej musiał również wywołać pewne przedłużenie poprzedzającej samogłoski, lecz w tej pozycji powstawała samogłoska półdługa. Z biegiem czasu samogłoski o iloczasie niepewnym poprzez analogię do form przypadków zależnych uległy w języku polski skróceniu.

Tak więc psł. wyraz *nosb był kontynuowany w polszczyźnie jako jednosylabowy

iloczas zanikającego jeru przejęła samogłoska -o-, która ze względu na sąsiedztwo bezdźwięcznej s- była krótka i po wzdłużeniu zastępczym, stała się jedynie głoską półdługą, a następnie krótką jako regularny element opozycji iloczasowej samogłoska krótka:samogłoska długa.

Schemat:

psł. *nosb-> *nosb-> noos-> nos

3. Polszczyzna:

*rokb-*rokb

*bokb-*bogb

*plotb-*plodb

Zanik jerów słabych w wygłosie spowodował, że spółgłoski zaczęły ulegać ubezdźwięcznieniu. W konsekwencji obu tych procesów wymieniona pary wyrazowe musiałyby się utożsamić. Aby jednak taka identyfikacja nie nastąpiła, istniejącą w psł. opozycję spółgłoska dźwięczna- spółgłoska bezdźwięczna przejęły w polszczyźnie samogłoski w postaci opozycji samogłoska krótka: samogłoska długa:

rok- roog(rook)

bok-boog(book)

płot-płood(płoot)

a) wzdłużenie zastępcze przed spółgłoskami nosowymi:

w ramach procesu kompensacji wzdłużeniu uległy również samogłoski występujące przed spółgłoskami nosowymi, ale ich rozwój był nieco inny:

*domb->domb->doom->dom->dom

*konb->konb->kooń->koń->koń

W wyniku hiperpoprawności w stosunku do dialektów ludowych formy „dóm” czy „kóń” zostały usunięte z języka ogólnego, natomiast w dialektach pozostały do dziś w takich przypadkach jak: słuma, bruna- brona, słoma

w których ścieśnienie zostało wywołane sąsiedztwem spółgłosek nosowych. Wycofanie się ścieśnienia samogłoski ó w połączeniach -óm: dóm lub -ón, jak kóń można dodatkowo tłumaczyć analogią do grup -om, -on pochodzących z rozkładu samogłosek nosowych przed spółgłoskami zwartymi i zwarto-szczelinowymi:

zomb, domb, konty

Chronologia zaniku jerów:

a) chronologia bezwzględna:

metoda filologiczna: w żadnym z najdawniejszych polskich zabytków nie stwierdzono zapisu jerów. Wynika z tego, że jery zaginęły już w epoce przedpiśmiennej, a więc przed wiekiem XII.

b) chronologia względna:

metoda rekonstrukcji wewnętrznej:

1. w okresie zachodzenia przegłosu lechickiego jery jeszcze występowały. Jery miękkie, które lekko palatalizowały poprzedzające je spółgłoski, stanowiły przeszkodę fonetyczną w przeprowadzeniu przegłosu:

*kvetbnjb->kvetny, ale *kvetb->kvat

*merbnbjb->merny, ale *mera->mara

*vetrbnbjb->vetrny, ale *vetrb->vatr

-e- pochodzące z wokalizacji jerów nie ulegało przegłosowi:

*lbnb-> len, ale nie lon

*pbsb->pes, ale nie pos

*sbnb->sen, ale nie son

Jery musiały więc zaniknąć w tym okresie, w którym przegłos już nie zachodził. Zanik jerów nastąpił w XI wieku.

Konsekwencje zaniku jerów

Oprócz wokalizacji jerów i wzdłużenia zastępczego to:

a) zniesienie prasłowiańskiej korelacji miękkości

wokalizacja jeru mocnego twardego spowodowała powstanie samogłoski e pozbawionej zdolności palatalizujących. Co do korelacji miękkości- zgodnie z nią samogłoski przednie mogły występować tylko po spółgłoskach miękkich( ponieważ je palatalizowały), a samogłoski tylne po twardych. Przegłos polski spowodował, że po spółgłoskach miękkich mogła już występować samogłoska tylna, np.

m-asto, v-ara, l-as, z-ona, b-orę

wokalizacja jeru twardego wytworzyła nową sytuację- po spółgłosce twardej może występować e:

s-en, b-ez, m-ex, d-ex

b) nowe alternacje samogłoskowe:

nowy typ: e:0( wyjątkowo również o:0), czyli powstało tzw. e ruchome, a wtórnie również tzw. e ruchome analogicznie

c) nowe samogłoski długie:

od wzdłużenia zastępczego, przyczyniło się do wzmocnienia opozycji samogłoska krótka: samogłoska długa

d) uchylenie psł. prawa sylaby otwartej:

jest to ostateczne zakończenie( drugiej po korelacji palatalności) prasłowiańskiej tendencji rozwojowej- prawa sylaby otwartej, a w związku z tym można przyjąć, że jest to drugi etap kształtowania się polskiego systemu fonologicznego.

e) nowe spółgłoski i grupy spółgłoskowe:

1. powstały nowe spółgłoski palatalne:

*vbsb->veś

*dbnb->dzeń

*gołąbb->gołąb'

*żadbnb->żadzen->żaden

2. zanik jerów spowodował powstanie skomplikowanych grup spółgłoskowych:

* mqzbstwo-> męzstwo->męstwo

* vlosbskbjb-> vłossky-> włoski

3. uproszczenie systemu wokalicznego:

na miejscu dotychczasowego trójelementowego układu iloczasowego samogłoka długa: samogłoska krótka: samogłoska półkrótka powstała przejrzysta opozycja samogłoska długa: samogłoska krótka.

Geneza i ewolucja sonantów w okresie przedpolskim:

1. Sonanty to głoski sonorne:

r, l, m, n

które pełniły funkcję zgłoskotwórczą. Oprócz nich w językach pie. występowały niezgłoskotwórcze spółgłoski r, l, m, n.

2. W okresie wspólnoty bałto-słowiańskiej wytworzyła się opozycja fonologiczna sonanty twarde r, l, m, n: sonanty miękkie r, l, m, n. W okresie szeroko rozumianej wspólnoty psł. sonanty podlegały dość istotnym zmianom:

1. sonanty nosowe m, n twarde w pozycji przed spółgłoską przeszły w ą, miękkie m, ń dały- w takiej samej pozycji- samogłoskę ę:

pie. *dhm- ->psł. *doti-> pol. dąć

pie. *tus-k'mtom-> psł. *tysątjb-> pol. tyśąc

pie. *zwn- ->psł. *zvąkb-> pol. zvęk-> dźwięk

pie. *-gm-> psł. vy-zę-ti-> pol. wyząć

pie. *ng'hu-> psł. *językb-> pol. język

pie. *tn- ->psł. *tęti-> pol. ćąć

2. sonanty nosowe m, n twarde w pozycji przed samogłoską uległy zmianie w połączenia bm, bn, miękkie m, ń w połączenia bm, bn:

pie. *gn- ->psł. *gbnati-> pol. gnać

pie. *dhm- ->psł. dbmą-> pol. dmę

pie. *-gm-> psł. *vy-zbm-ą-> pol. wyzmę

pie. *zvn-> psł. *zvbneti „dźwięczeć”

Te przekształcenia spowodowały zanik sonantów nosowych w języku psł. i w językach słowiańskich.

3. sonanty ustne r, l, r, l w pozycji przed samogłoską przeszły- podobnie jak sonanty nosowe- w połączenia:

br, bl, br, bl

W językach słowiańskich brak dokumentacji występowania psł. form wyrazowych z grupami br, bl w tej pozycji, można natomiast zrekonstruować psł. formy wyrazowe z grupami br, bl:

*trbą, *dbrą, *pbrą, *umbrą, *stblati

4. sonanty ustne r, l, r, l w pozycji przed spółgłoskami zachowały się w języku psł:

*grdło

*grbb

*krkb

*krmiti

*trgb

W prasłowiańszczyźnie wytworzyła się jeszcze jedna opozycja, mianowicie sonant długi: sonant krótki.

Rozwój sonantów w języku polskim:

1. W początkowej fazie rozwoju polszczyzny sonanty uległy wokalizacji, tzn. zgłoskotwórcze spółgłoski przekształciły się w zwykłe spółgłoski, a w ich sąsiedztwie powstały samogłoski pełne, które przejęły funkcję sylabotwórczą.

2. Rozwoje:

a) r->ar

sonantyczne r uległo wokalizacji w ar. Krótkie ar jest kontynuowane do dzić bez zmiany brzmienia( barwy):

psł. *brkb-> stpol. bark-> pol. bark

psł. *brzo-> stpol. barzo-> pol. bardzo

psł. *grdło-> stpol. gardło-> pol. gardło

psł. *krcma-> stpol. karcma-> pol. karcma

psł. *krkb-> stpol. kark-> pol. kark

Długie ar uległo ścieśnieniu po zaniku iloczasu, a następnie- w związku z zanikiem a przeszło w ar:

psł. brscb-> stpol. barść-> śrpol. barść-> pol. barsc

psł. brtb-> stpol. barć-> śrpol. barć-> pol. barć

psł. grbb-> stpol. garb-> śrpol. garb-> pol. garb

psł. grstb-> stpol. garść-> śrpol. garść-> pol. garść

psł. trgb-> stpol. targ-> śrpol. targ-> pol. targ

b) r->ar

był uwarunkowany sąsiedztwem fonetycznym. Sonantyczne palatalne r w pozycji przed spółgłoską przedniojęzykowo-zębową ulegało dyspalatalizacji i przeszło w ar:

rT->ar (przegłos polski)

Krótkie ar zachowało się bez zmiany barwy samogłoski( zatraciło jedynie iloczas), natomiast długie ar dzieliło los samogłoski a. Po zaniku iloczasu uległo ścieśnieniu, a w XVIII wieku ponownie uzyskało postać ar:

psł. *crtb-> stpol. cart-> pol. cart

psł. *naprstbkb-> pol. naparstek

psł. *mrznąti-> pol. marznąć

psł. *crno-> stpol. carno-> śrpol. carno-> pol. carno

W polszczyźnie ogólnej zachowały się nieliczne przykłady dawnej miękkości r:

źarno, ćvartka, dźarski

W dialektach północnopolskich: Mazowsze i Kaszuby:

śarna, martvy, dźarno= Dziarnowo

zachowują one miękkość spółgłosek przed ar<- r

c) r W, K-> ir->er->er

sonantyczne r miękkie w pozycji przed spółgłoską wargową lub tylnojęzykową przechodzi w ir, które uległo zmianie w er. Jeżeli er kontynuowało sonant krótki, to pozostawało bez zmian, jeżeli natomiast sonant długi- zgodnie z rozwojem e- w XVI wieku uległo ścieśnieniu, by wreszcie utożsamić się z e:

psł. *prxnąti-> stpol. pirxnąć-> perxnąć-> śrpol. perxnąć

psł. *vrba-> srpol. virba-> verba-> śrpol. verba-> nwpol. verba

psł. *vrxb-> stpol. virx-> verx-> śrpol. verx-> nwpol. verx

d) rT'-> ir-> er:

sonantyczne miękkie r w pozycji przed spółgłoską palatalną ulega wokalizacji w ir, które następnie ulega rozszerzeniu do er. Krótkie er zachowuje się bez zmian, długie natomiast- po zaniku iloczasu- ulega ścieśnieniu, które wycofuje się w końcu XIX wieku i ponownie występuje grupa er:

Zjawiska anomalii i wyrównań analogicznych w rozwoju r, r:

1. Nieregularnym kontynuantem r jest ur:

kurć, burceć, turkotać, gurbić śę, kurpe, purxavka

Nieregularność tę można usprawiedliwić dwoma czynnikami:

a) onomatopeicznym w wyrazach typu

burceć, turkot

b) koartykulacyjnym w formach typu

kurć, kurpe, gurbić śę, burceć

ponieważ poprzedzające spółgłoski tylnojęzykowe i wargowe sprzyjają artykulacji samogłoski u- tylnej, wysokiej, okrągłej.

2. Nieregularny rozwój r wystąpił w wyrazie

*srpb-> śirp-> śerp

zamiast oczekiwanej formy śerp

Rozwój l:

1. Rozwój l polegał na tym, że element konsonantyczny sonantu był realizowany w postaci ł, wokaliczny natomiast rozwinął się w zależności od sąsiedztwa fonetycznego:

a) po spółgłosce zębowej l->łu-> łu:

b) po spółgłosce wargowej l->ol, oł. Następnie oł po zaniku iloczasu przeszło w oł, natomiast oł w ół i ostatecznie w uł:

c) po spółgłosce tylnojęzykowej l-> eł:

Rozwój l:

1. Rozwój l polegał na tym, że element konsonantyczny był realizowany w postaci ł, rzadziej l, elementem zgłoskotwórczym stała się zaś samogłoska, której jakość była związana z charakterem poprzedzającej ją spółgłoski:

a) po spółgłosce zębowej l-> łu:

b) po spółgłosce c, z( wywodzącej się z palatalizacji k, g), l-> el-> oł( po przegłosie lechickim)

następnie oł->oł

a oł->ół->uł

c) po spółgłosce wargowej rozwój l jest dwojaki:

- przed spółgłoską przedniojęzykowo-zębową twardą l'->eł:

- przed inną spółgłoską l->il:

Zjawiska anomalii i wyrównań analogicznych w rozwoju l, l':

1. Liczna grupa odstępstw od omówionych wyżej reguł wokalizacji l, l' ma podłoże regionalne.

Chronologia wokalizacji sonantów:

1. Chronologia bezwzględna:

metoda filologiczna: „Bulla gnieźnieńska” poświadcza, że wokalizacja sonantów dokonała się w epoce przedpiśmiennej. W „BGn” sonanty już nie istnieją, a na ich miejscu pojawiają się grupy samogłoskowo-spółgłoskowe:

Należy zatem przyjąć, że wokalizacja sonantów dokonała się wcześniej, a więc przed XII wiekiem.

2. Chronologia względna:

metoda rekonstrukcji wewnętrznej:

dyspalatalizacyjny rozwój r w pozycji przed spółgłoską przedniojęzykowo-zębową:

crtb->cart

oraz rozwój l w tej samej pozycji

vl'na->vełna

pozwalają odnieść wokalizację jerów do tego amego okresu, w którym zachodził przegłos lechicki.

W szerszej perspektywie czasowej można stwierdzić, że wokalizacja sonantów zaszła po palatalizacji psł. spółgłosek k->ć, g->ź:

bo jest forma carny-> a nie karny

a przed tzw. polską palatalizacją

metoda historycznoporównawcza:

W części języków słowiańskich sonanty nie zwokalizowały się całkowicie:

język czeski, słoweński, serbsko-chorwacki, macedoński i słowacki

w części natomiast zwokalizowały się:

język polski, dialekty pomorskie i połabskie, język wschodnio-słowacki)

zatem proces ten musiał zajść w okresie, gdy słowiańszczyzna była już w trakcie podziału terytorialno-językowego.

Wnioski: zasadnicza faza procesu wokalizacji sonantów przypadała prawdopodobnie na wiek X.

Geneza nosówek

1. Powstanie samogłosek nosowych wiąże się ściśle z działaniem prasłowiańskiego prawa sylaby otwartej. W jego bowiem wyniku połączenia dyftongoidalne

em

en

im

in

om

on

am

an

um

un

występujące przed spółgłoską i w wygłosie, uległy monoftongizacji i przeszły w samogłoskę nosową:

Wynika z przykładów, że pie. połączenia typu em, en, im, in były kontynuowane w prasłowiańszczyźnie w postaci ę, natomiast połączenia typu om, on, am, an, um, un w postaci ą. A zatem w prasłowiańskich zachowana była opozycja przednia ę i tylna ą.

Trzeba pamiętać, że samogłoski nosowe powstały w języku prasłowiańskim z wcześniejszych sonantycznych połączeń mT, nT->ą oraz mT, ńT-ę.

2. Samogłoska nosowa ę, podobnie jak pozostałe samogłoski przedniego szeregu, miała zdolności palatalizujące i w formach wyrazowych zmiękczała poprzedzające je spółgłoski.

3. Występowała tu też opozycja iloczasowa. Prasłowiańska para wyrazowa:

*mąka „męka”

*mąka „mąka”

różniły się między sobą tylko tą jedną cechą dystynktywną ą:ą, która różnicowała ich znaczenia.

Rozwój samogłosek nosowych w okresie staropolskim:

1. W okresie przedpolskim istniały dwie oddziedziczone z języka prasłowiańskiego samogłoski nosowe:

przednia, średnia, palatalizująca

tylna, średnia, niepalatalizująca

obie w dwóch wariantach: ę, ę, ą, ą

2. Zmiany( takie jak przy samogłoskach ustnych):

a) przegłos: samogłoski nosowe przednie w pozycji przed spółgłoską przedniojęzykowo-zębową twardą ulegały dyspalatalizacji i przechodziły w `ą:

`ęT, `ęT-> `ąT, `ąT

więc w X wieku samogłoski nosowe wyglądały tak:

`ę, `ę, `ą, `ą, `ą, `ą

Przegłos spowodował więc, że samogłoski tylne mogły występować nie tylko po spółgłoskach twardych, lecz również po samogłoskach miękkich, jak np. w Bgn:

Drugi rodzaj zmian polegał na wzmocnieniu opozycji iloczasowej. W początkach polszczyzny występowały nosówki długie, które kontynuowały- ze względów intonacyjnych- tylko część prasłowiańskich nosówek długich. Wzdłużenie samogłosek pierwotnych dokonywało się przede wszystkim w dwu pozycjach:

1) w wyniku przedpolskiej kontrakcji grup -oją, -eją, bją:

2) po zaniku jerów jako wynik stpol. wzdłużenia kompensacyjnego:

Zmiany te miały charakter ilościowy- fonetyczny, tzn. zmieniały w okresie stpol. długość nosówek w danych formach wyrazowych, nie zaś jakościowy-fonologiczny, bo nie wprowadzały do systemu nowych jakościowo samogłosek nosowych.

W tym okresie najważniejszą zmianą było systematyczne obniżenie artykulacji obu nosówek aż do poziomu samogłoski niskiej, czyli nosowego a. Zmiana ta była spowodowana tendencją do podtrzymania i wzmocnienia rezonansu nosowego, który znajduje najlepsze warunki artykulacyjne podczas wymawiania niskiej samogłoski a. Proces ten przebiegał w dwóch etapach:

1) w pierwszym w XII-XIII wieku powstające nosowe a miało dwa warianty- przedni i tylny: a a w zależności od tego, czy było wynikiem przekształcenia pierwotnego ę czy ą:

W tym etapie zostały częściowo zatarte wyniki przegłosu lechickiego: co prawda spółgłoski ą, ą występowały po spółgłosce miękkiej, ale samogłoski ą, ą mogły występować zarówno po miękkiej, jak i po twardej, a więc kontynuowały zarówno etymologiczne ą, jak i ą pochodzące z przegłosu.

2) w drugim etapie w XIV-XV wieku ta nieznaczna różnica barw całkowicie zaginęła, a została zachowana jedynie różnica iloczasu, który był wtedy najważniejszą kategorią fonologiczną w systemie wokalicznym:

Dokumentacja filologiczna zmian samogłosek nosowych w okresie staropolskim:

1) Bogurodzica: zapisy an, am na oznaczenia obu nosówek

2) Kśw: wprowadzają nowy znak graficzny na oznaczenie obu samogłosek nosowych, np. s0-śę

3) Pfl: podobna grafia co u Kśw- z0by-zęby

4) Rs. poznańskie z XIV wieku stosują m.in. dwuznaki na oznaczenie asynchronicznej artykulacji samogłoski nosowej:

sand-sąd

a także tzw. „o” rogate na oznaczenie obu nosówek w wygłosie, tj. artykulacji synchronicznej:

zappraw0=za prawą

5) w niektórych tekstach, ściślej w BZ, spotyka się z dużą niekonsekwencją zaznaczenie iloczasu samogłosek nosowych w ten sposób, że długie zapisywane były podwojoną literą:

b0d00- będą

Rozwój samogłosek nosowych w okresie średniopolskim:

1. Zróżnicowanie iloczasowe samogłosek trwało najprawdopodobniej do końca XV wieku. Pojawiające się po przełomie XV i XVI wieku różnice iloczasowe miały charakter wyłącznie fonetyczny, fonologiczne nie były już ważne, dokonała się więc neutralizacja opozycji iloczasu.

2. Wytworzyła się natomiast nowa opozycja barwy głoski. Kontynuantem stpol. krótkiej samogłoski nosowej stało się ę, długiej zaś ą.

Ewolucja samogłosek nosowych:

1. Procesy językowe nie przebiegały z jednakową siłą na całym terytorium i w tym samym czasie.

2. Jeżeli chodzi o ortografię:

znak graficzny ę oznacza e nosowe

znak graficzny o oznacza o nosowe

znak graficzny ą oznacza a nosowe

3. Nowe polskie samogłoski nie są bezpośrednią kontynuacją stanu prasłowiańskiego. Obok ę pierwotnie palatalizującego występuje współcześnie ę, które takiej zdolności nie ma( usunięta została więc korelacja palatalności):

śvęty, vźęty ale sę a, ręka

Obok ą po twardej spółgłosce: dąb, ząb występuje ą po spółgłosce miękkiej:

vźąć, pąty

Ogólna zasada: zarówno ę, jak i ą po spółgłosce twardej są kontynuacją stanu prasłowiańskiego o. Różnice między nimi są spowodowane iloczasem, tzn. ę pochodzi z nosówki krótkiej, o z długiej. Nosówki ę, o, które występują po spółgłoskach środkowojęzykowych ś, ź, ć, są kontynuacją prasłowiańskiej nosówki przedniej, przy czym pierwotną krótką kontynuuje ę, pierwotną długą o.

4. Trudności w rekonstruowaniu pierwotnej nosówki sprawia sąsiedztwo j i sąsiedztwo spółgłosek spalatalizowanych przez j:

ś, ź, ć,

po j bowiem mogła występować samogłoska ę lub o.

5. Ewolucja samogłosek nosowych w języku polskim zakończyła się w XVI wieku. Ostatecznie dokonał się fonologiczny rozkład nosówek grupy

eN oN

przed zwartymi i zwarto-szczelinowymi wraz z odnosowieniem ę w wygłosie, a obu nosówek przed l, ł.

Zjawiska anomalii w rozwoju samogłosek nosowych:

1. Nazalizacja, czyli wtórna nosowość:

2. Denalizacja, czyli odnosowienie:

3. Alternacje- samogłoska nosowa: samogłoska ustna

W tym wypadku chodzi o pary wyrazów, w których występuje lub występował rdzeń w obocznej postaci. Oboczności te są wynikiem dziedzictwa języka psł. lub późniejszych zapożyczeń z języków obcych. Niejednokrotnie alternacje te wiążą się ze zróżnicowaniem znaczeń wyrazów:

4. Zróżnicowanie form zaimków:

mę, ćę, śę i bez nosowości- me, će, śe

Te staropolskie oboczności, będące dziedzictwem epoki prasłowiańskiej, występowały tylko w pozycji po czasowniku: po przyimku nosówka występowała zawsze.

Dialekty północnopolskie: Wielkopolska, Mazowsze miały zawsze formy z nosówką

Dialekty południowe: Śląsk, Małopolska miały mę, ćę, śę po przyimku- pred śę, za śę, prez ćę oraz bez nosowości po czasowniku: vi ę će.

5. Archaizmy ortograficzne

Iloczas. Ewolucja samogłosek ścieśnionych. Akcent.

1. Dziedzictwo języka prasłowiańskiego:

W języku praindoeuropejskim wszystkie samogłoski występowały w opozycji samogłoska długa:samogłoska krótka. W dialektach przedpolskich zachowały się dawne długie samogłoski w pozycji bezpośrednio przed akcentem( który w tej epoce był swobodny i ruchomy) w wyrazach dwusylabowych, pozostałe uległy skróceniu, natomiast dawne krótkie uległy wzdłużeniu pod intonacją nowoakutową. W konsekwencji tych zmian system wokaliczny polszczyzny- we wstępnej fazie jej rozwoju- składał się z następujących par fonemów identycznych co do barwy i zróżnicowanych iloczasowo:

Pierwszym więc źródłem samogłosek długich w staropolszczyźnie było dziedzictwo prasłowiańskie.

2. Kontrakcje:

Drugim źródłem samogłosek długich była kontrakcja, czyli ściągnięcie dwu samogłosek przedzielonych -j-:

A j A-> A

Mogło także zachodzić ściągnięcie dwu samogłosek występujących bezpośrednio obok siebie, schematycznie:

A A ->A

a) w okresie przedpolskim kontrakcja dokonywała się z dużą regularnością w wygłosie rzeczowników:

M rzecz zak. na -bje

M lp. rzecz. zak. na -bja:

N lp. rzecz. zak. na -a

N lp. rzecz. zak. na -i-

D lmn. rzecz. zak. na -i-

b) również w okresie przedpolskim dokonywała się kontrakcja w odmianie złożonej przymiotników:

c) formy rzeczowników, w których nastąpiła kontrakcja w śródgłosie:

W wymienionych formach imiennych regułą było zachowywanie po kontrakcji barwy samogłoski występującej po j.

d) czasowniki z psł. koniugacji -jo-//-je- w bezokoliczniku kontrakcja przebiegała w sposób następujący:

w formach osobowych czasu teraźniejszego natomiast:

W wyniku tego ściągnięcia powstała zatem samogłoska długa o barwie samogłoski występującej przed j. Niektóre dialekty zachowują do dziś formy nieściągnięte:

bojać śę, stojać

e) najpóźniej dokonała się kontrakcja w formach zaimków dzierżawczych:

Polszczyzna ogólna do dziś zachowuje- zróżnicowane stylistycznie- formy ściągnięte i nieściągnięte.

3. Wzdłużenie zastępcze:

Jest to kompensacja ubytku iloczasu spowodowanego zanikiem jeru w następnej sylabie. Wzdłużenie zastępcze dokonało się w dobie przedpiśmiennej polszczyzny, tj. przed wiekiem XII.

4. Wpływy spółgłosek półotwartych:

Wzdłużenie samogłosek mogły też powodować różnorodne czynniki fonetyczne, m.in. sąsiedztwo płynnych spółgłosek r,l:

PREZENTACJA: „AKCENT”, „ILOCZAS”

1 | Strona

---