Marian Pawlak, Jerzy Serczyk Podstawy badań historycznych (1)

MARIAN PAWLAK JERZY SERCZYK

PODSTAWY BADAŃ HISTORYCZNYCH

Skrypt dla studentów I roku historii

KOMITET REDAKCYJNY:

przewodniczący - EUGENIUSZ ROGALSKI

sekretarz - GRAŻYNA JARZYNA

członkowie - MAKSYMILIAN GRZEGORZ, JULIUSZ JUNDZIŁŁ

ANDRZEJ PRÓSZYŃSKI, WŁODZIMIERZ JASTRZĘBSKI

RECENZENCI: prof. dr hab. KAZIMIERZ MALISZEWSKI prof. dr hab. WACŁAW ODYNIEC

REDAKTOR: JAGNA URBAŃSKA

Wydanie VIII (uzupełnione)

ISBN 83-7096-050-2

ISBN 83-7096-223-8-Wyd. VII

ISBN 83-7096-313-7 Wyd. VIII

WYDAWNICTWO UCZELNIANE WYŻSZEJ SZKOŁY PEDAGOGICZNEJ W BYDGOSZCZY

Poz. 826

Ark. wyd. 7,21 Papier offsetowy ki. III 70x100 80g

Skład i druk: Dział Poligrafii WSP w Bydgoszczy

SPIS TREŚCI

OD AUTORÓW.............................................. 5
WSTĘP..................................................... 7
Historia jako nauka ........................................... 7
Metoda historyczna ...........................................11
HEURYSTYKA ..............................................17
Literatura naukowa ...........................................17
Literatura historyczna (typy naukowych opracowań historycznych) .....18
Źródła historyczne ............................................22
Podział źródeł pisanych ........................................30
BIBLIOTEKI ................................................36
Zarys dziejów bibliotek ........................................37
Największe biblioteki naukowe świata ............................38
Biblioteki naukowe w Polsce zawierające zbiory historyczne ..........41
Korzystanie z biblioteki ........................................62
BIBLIOGRAFIA .............................................65
Bibliografie ogólne polskie .....................................67
Historyczne bibliografie retrospektywne...........................70
Bieżące bibliografie historyczne .................................71
Bibliografie regionalne Kujaw, Pomorza, Warmii i Mazur.............75
Czasopisma .................................................77
DRUKOWANE WYDAWNICTWA ŹRÓDŁO WE ..................84
ENCYKLOPEDIE I SŁOWNIKI ................................90
ARCHWA ..................................................96
MUZEA ...................................................106
TECHNIKA PRACY Z KSIĄŻKĄ I ŹRÓDŁEM ................. 109
KRYTYKA ŹRÓDEŁ HISTORYCZNYCH ...................... 113
Uwagi wstępne ...................................'.......... 113
Krytyka zewnętrzna ......................................... 114
Krytyka autentyczności źródła..................................123
Krytyka wewnętrzna .........................................129
Nauki pomocnicze historii .....................................133
Ustalenie faktów ............................................140
Porządkowanie faktów ........................................142
Praca naukowa studenta historii ................................144
LEKTURA UZUPEŁNIAJĄCA ................................149

OD AUTORÓW

Pierwsze wydanie niniejszego skryptu, autorstwa Jerzego Serczyka, ukazało się w
roku 1963 nakładem Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. Został on
napisany jako swego rodzaju kontrpropozycja wydanego równocześnie przez
poznańskiego historyka Benona Miśkiewicza skryptu pt. Wstąp do badań
historycznych. Nad obydwoma skryptami odbyła się wówczas w Toruniu publiczna
dyskusja, w której -oprócz obu autorów - wzięli udział także historycy z innych
ośrodków uniwersyteckich. Głównym jej przedmiotem było zagadnienie, jak powinny
kształtować się proporcje między wiedzą teoretyczną: metodologią, teorią i
filozofią historii a wiedzą o charakterze warsztatowym: heurystyką, krytyką
źródeł, ich interpretacją i bibliografią w elementarnym podręczniku
przeznaczonym dla początkującego studenta historii. W dyskusji tej autor
niniejszego skryptu reprezentował stanowisko „praktyczne".
W latach następnych w uniwersytetach polskich używane były dwa skrypty w
zależności od preferencji prowadzących zajęcia ze „Wstępu do badań
historycznych". Skrypty te kilkakrotnie wznawiano, wprowadzając poprawki i
uzupełnienia. Wznowienia naszego skryptu ukazywały się nadal w Toruniu.
W roku 1990 skryptem zainteresowała się Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Bydgoszczy,
uznając go za właściwy tekst wyjściowy w nauczaniu podstaw wiedzy niezbędnej w
pracy naukowej studenta historii. W odróżnieniu od innych wydanych wcześniej
materiałów i podręczników skrypt: Podstawy badań historycznych był
metodologicznie neutralny i nie wymagał w tym zakresie przeróbek.
Inaczej rzeczy miały się z częścią informacyjną skryptu: opisami
bibliograficznymi wydawnictw, nazwami i adresami archiwów, bibliotek, muzeów itd.
Tu potrzebna była aktualizacja, gdyż od daty ostatniego wydania toruńskiego
ukazało się wiele nowych związanych z treścią skryptu publikacji.
Głębokie przemiany polityczne i ustrojowe, jakie nastąpiły w krajach Europy
Środkowej i Wschodniej, spowodowały zniknięcie szeregu instytucji typu
bibliotecz-

nego i archiwalnego (np. archiwum historii partii), zmiany ich usytuowania
organizacyjnego oraz nawet nazw miejscowości, w których się znajdowały (jak np.
powrót do nazwy Sankt Petersburg w Rosji). W związku z tym w niniejszym, ósmym
wydaniu Podstaw badań historycznych, część merytoryczna autorstwa Jerzego
Serczyka nie została zmieniona, natomiast niezbędne poprawki i uzupełnienia w
części informacyjnej skryptu wniósł Marian Pawlak.
Bydgoszcz, 1999
Marian Pawlak Jerzy Serczyk

WSTĘP

Historia jako nauka
Wyraz „nauka" nie jest terminem jednoznacznym. W języku polskim, w mowie
potocznej nauką często nazywamy sam proces uczenia się (o czym świadczą
rozpowszechnione wyrażenia takie, jak „nauka własna", „nauka języka polskiego" i
inne podobne). To znaczenie terminu „nauka" nie interesuje nas tutaj.
Nauka, w tym sensie, w jakim będziemy się nią zajmowali, to zbiorowy dorobek
intelektualny ludzkości - zdobyta i posiadana wiedza o przyrodzie,
społeczeństwie i o człowieku, rozumianym jako część składowa przyrody, jak i
część składowa społeczeństwa. W tym sensie nauka jest tylko jedna i tylko jedna
być może. Czasem nazywamy również nauką samo badanie naukowe, czyli zespół

czynności prowadzący do powiększenia zasobu naszej wiedzy o nowe elementy lub
zastępujący elementy zdezaktualizowane, przestarzałe, elementami nowymi. W obu
tych wypadkach posługujemy się zazwyczaj wyrazem „nauka" bez żadnych
przymiotników. Możemy na koniec obydwa interesuj ące nas znaczenia wyrazu
„nauka" łączyć ze sobą i mówiąc o nauce mieć na myśli zarówno zgromadzoną już
wiedzę, jak i samą czynność jej gromadzenia.
Nie każda wiedza, a przynajmniej nie wszystko to, co za wiedzę uchodzi, jest
wiedzą rzeczywiście i - co za tym idzie - nie każdy zbiór wiadomości może
pretendować do miana części składowej nauki. Również nie wszystkie rodzaje
poznawania rzeczywistości i jej przedstawiania mogą być uważane za badania
naukowe. Nie jest nauką religia, ale także nie jest nią sztuka, technika i
praktyka produkcyjna. Ścisłe zdefiniowanie nauki i badań naukowych nie jest
możliwe, jakkolwiek wydaje się to paradoksalne. Jesteśmy natomiast w stanie
wyliczyć kilka cech, co do których panuje zgodność, że przy ich pomocy da się
odróżnić naukę od innych rodzajów działalności umysłowej człowieka.
Cechy te są następujące: postępowanie badawcze zgodne z metodami właściwymi dla
danej gałęzi nauki, czyli dyscypliny naukowej; terminologia jednoznaczna,
zrozumiała i sprawdzalna; przyjmowanie za prawdziwe tylko takich twierdzeń,
które

dadzą się udowodnić, lub których prawdopodobieństwo jest wystarczająco
uzasadnione; uporządkowanie wyników danej dyscypliny w powiązany logicznie
system, który nie powinien zawierać wewnętrznych sprzeczności. Ponadto osoby
zajmujące się badaniami naukowymi winna cechować postawa krytyczna wobec
wypowiadanych przez siebie poglądów i wobec osiągniętych wyników. Wyniki te
trzeba nieustannie kontrolować i w razie stwierdzenia ich niezgodności z
obserwacjami - korygować, tak, aby każde wypowiadane zdanie pozostawało w
zgodzie z dającymi się sprawdzić faktami. Działalność badawcza nie może wreszcie
polegać na poznawaniu rzeczy już poznanych, lecz musi mieć charakter twórczy.
Występujące czasem wielokrotnie, a niezależne od siebie odkrycia naukowe mogą
być wytłumaczone trudnościami w przekazywaniu informacji, ale nie zmienia to
faktu, że właściwie dokonano tylko jednego odkrycia.
Ograniczone możliwości umysłu ludzkiego powodują, że równoczesne zajmowanie się
wszystkimi dyscyplinami naukowymi nie jest możliwe. Dzieje się tak m.in. i z
tego względu, że każda z nich, dążąc do poznania określonego wycinka
rzeczywistości, bada inne kategorie zjawisk, wymagające różnych metod dla ich
zaobserwowania, zrozumienia i włączenia w system danej dyscypliny naukowej.
Pojęcie dyscypliny naukowej jako części składowej nauki, mającej swój własny,
wybrany z całej rzeczywistości przedmiot badań i stosującej dla jego poznania
właściwe sobie metody badawcze, nie wymaga dodatkowych wyjaśnień. Czasem zamiast
o dyscyplinie naukowej mówimy o nauce z dodaniem odpowiedniego przymiotnika, np.
nauka historyczna.
Należy powiedzieć jeszcze kilka słów na temat klasyfikacji dyscyplin naukowych.
Najczęściej wymienianym i najlepiej znanym systemem porządkującym dyscypliny
naukowe jest ich sklasyfikowanie według przedmiotu badań. Dzielimy więc naukę na:
a) nauki przyrodnicze (zajmujące się przyrodą i człowiekiem jako jej częścią),
b) nauki humanistyczne, czyli społeczne (zajmujące się człowiekiem jako
członkiem społeczeństwa), do których należy także historia.
Można tu wspomnieć, że innym interesującym podziałem nauk jest rozróżnienie nauk
formalnych i empirycznych. Pierwsze z nich mogą uzasadniać swoje twierdzenia i
wynikające z nich systemy wyłącznie metodami dedukcyjnymi, bez odwoływania się
do doświadczenia. Takimi naukami są \ogika formalna oraz matematyka (ze

wszystkimi swoimi częściami składowymi, jak np. teoria gier, cybernetyka, teoria

informacji itd.). Wszystkie pozostałe nauki są naukami empirycznymi
uzasadniającymi swe twierdzenia zarówno przy pomocy indukcji, jak i dedukcji;
według tego podziału zatem, w którym za kryterium przyjęto najogólniejsze cechy
metody badań, historia należy do nauk empirycznych, czyli opartych na
doświadczeniu. Chociaż w dalszym ciągu nie będziemy już wracali do problemów
klasyfikacji nauk, warto uprzytomnić sobie, że w myśl zreferowanych systemów
klasyfikacyjnych historia jest nauką społeczną i zarazem empiryczną.
Wyraz „historia" bywa używany w dwojakim znaczeniu. Oznacza on bądź dzieje, tzn.
wszystko to, co wydarzyło się w przeszłości, bądź też dyscyplinę naukową, dział
nauki, zajmujący się badaniem dziejów. To drugie znaczenie wyrazu „historia", w
znaczeniu nauki historycznej stanowić będzie przedmiot naszych dalszych rozważań.
Historia nie jest nauką o przeszłości w ogóle. Są całe wielkie okresy
przeszłości, których nie bada historia, lecz inne nauki, także przyrodnicze. Np.
przeszłość świata roślinnego jest przedmiotem paleobotaniki, przeszłość zwierząt
- paleozoologii, przeszłością naszej planety Ziemi zajmuje się geologia, itd.
Historia natomiast bada przeszłość człowieka. Zdefiniowanie historii jako nauki
badającej przeszłość ludzi nie jest jednak wystarczające, albowiem są jeszcze
inne dyscypliny naukowe, których przedmiotem jest człowiek w przeszłości, jak np.
antropologia, badająca stanowisko człowieka w świecie istot żywych i jego
pochodzenie oraz inne pokrewne zagadnienia. Do takich dyscyplin można by
zaliczyć również archeologię, która nie jest nauką historyczną w węższym tego
słowa rozumieniu; trzeba tu wszakże od razu podkreślić, że istnieją również
zwolennicy poglądu uznającego archeologię za część szeroko rozumianej historii.
Pogląd ten jest o tyle uzasadniony, że dzieje ludzkości stanowią pewną całość;
badanie tej całości to właśnie nauka historyczna sensu largo (w szerokim
znaczeniu). Konieczne jest zatem dalsze sprecyzowanie, uściślenie przedmiotu
nauki historycznej.
Człowiek jest istotą społeczną, podejmującą świadome działania w związku z grupą
społeczną, w której żyje. Postępowanie jego, mające na celu zaspokojenie różnych
potrzeb materialnych, emocjonalnych i intelektualnych (te dwie ostatnie
kategorie bywają czasem określane łącznie jako potrzeby duchowe), może być
bardziej lub mniej uświadomione, ale zawsze związane jest ze społeczeństwem -
nawet wtedy, kiedy jest przeciw niemu skierowane. Co więcej, znaczna większość
ludzkich poczynań, wyjąwszy elementarne popędy wspólne ze światem zwierzęcym

(zdobywanie pożywienia, popęd płciowy itd. - ale już nawet nie sposób ich
zaspokajania) staje się zrozumiała i jasna dopiero na tle społeczeństwa, w
którym dana jednostka działa.
Dlatego najwłaściwsze wydaje się określenie historii jako nauki zajmującej się
przeszłością ludzi żyjących w społeczeństwie lub przeszłością człowieka jako
istoty społecznej.
Tym samym zajmująsię jednaki inne nauki społeczne, np. socjologia, ekonomia,
opierająca wyniki swoich badań na tym samym materiale faktograficznym, tzn.
uwzględniające te same fakty, co fakty będące przedmiotem badań historycznych.
Na czym więc polega różnica pomiędzy tymi dyscyplinami naukowymi a historią? W
XIX wieku różnicę tę widziano przede wszystkim w tym, że historia miała być
nauką opisową, doszukującą się co najwyżej prostych genetycznych związków
pomiędzy poszczególnymi faktami (??.: „II wojna światowa rozpoczęła się na
skutek uderzenia Niemiec hitlerowskich na Polskę" - zdanie to nie zawiera
nieprawdy, ale jednocześnie nie tłumaczy w sposób wystarczający całego splotu

okoliczności, które złożyły się na wybuch wojny), natomiast takie nauki
społeczne, jak socjologia, zajmować się miały ustalaniem ogólnych prawidłowości
przejawiających się w życiu grup i społeczeństw ludzkich, przy czym nie było
rzeczą całkowicie jasną, czy prawidłowości te istnieją obiektywnie, niezależnie
od tego, czy są przedmiotem badania, czy też nie, względnie, czy nie są one
tylko formą uporządkowania przez badacza (socjologa, ekonomisty) materiału
będącego chaosem nie powiązanych lub tylko luźno powiązanych ze sobą
jednostkowych faktów.
Historia będąca jedną z nauk społecznych również poszukuje prawidłowości w
rozwoju społeczeństw ludzkich. Zadanie jej polega przy tym na wykryciu, jak
prawidłowości te przejawiają się w konkretnym czasie i miejscu. Dlatego opis
jednostkowych faktów oraz związków pomiędzy nimi są istotnym elementem prac
historycznych. Stanowią one niezbędną podstawę uogólnień teoretycznych będących
celem zarówno badań monograficznych, dotyczących poszczególnych zagadnień, jak i
syntezy, stanowiącej ukoronowanie tych badań.
Tak więc powiedzieć możemy, że historia jest nauką badającą dzieje społeczeństwa
ludzkiego w konkretnych formach jego rozwoju.
Historyk, w odróżnieniu od przedstawicieli nauk przyrodniczych takich jak:
fizyka, chemia, czy nawet biologia, nie ma możliwości eksperymentowania, tzn.
dowolnego odtwarzania w warunkach laboratoryjnych faktów będących przedmiotem

jego badań. Ów brak bezpośredniego kontaktu z badanymi faktami powodował, że
pojawiały się głosy odmawiające historii charakteru nauki. Należy zatem zwrócić
uwagę, że jakkolwiek historyk nie obcuje bezpośrednio z faktem z przeszłości, to
jednak ma do dyspozycji środki, pozwalające mu na weryfikację (sprawdzenie
prawdziwości) faktów dziejowych w sposób dokładny i ścisły.
Tym samym potwierdza się słuszność przyporządkowania historii do kategorii nauk
empirycznych, czyli opartych na doświadczeniu. Doświadczenie historyczne jest
jednak szczególnego rodzaju. Niemożność bezpośredniego kontaktu z faktami i
zjawiskami stanowiącymi właściwy przedmiot jego badania zastępuje historyk
kontaktem z pozostałościami po tych faktach i wydarzeniach. Pozostałości te lub
ślady mogą być, jak zobaczymy, bardzo różnorodne. Mogą to być przedmioty
materialne (np. narzędzia pracy, części odzieży, elementy uzbrojenia, ozdoby,
budynki, przedmioty kultu), zapisane teksty (np. napisy nagrobne, tablice
pamiątkowe, kroniki, pamiętniki, gazety, czy wreszcie zwyczaje, tradycje, język.
Wszystkie te i inne ślady i pozostałości działalności ludzkiej nazywamy źródłami
historycznymi.
Naszą definicję historii jako nauki uzupełnić możemy w sposób następujący:
historia jest nauką badającą na podstawie źródeł dzieje społeczeństwa ludzkiego
w konkretnych formach jego rozwoju.
Metoda historyczna
Opis rzeczywistych faktów jest podstawą poznania historycznego i był nim także w
tzw. przednaukowym okresie historii. Stąd też metodę stosowaną w dziełach
najdawniejszych historyków (których może słuszniej byłoby zwać dziejopisami),
takich jak grecki historyk Tucydydes (ok. 460? - ok. 400 p.n.e., autor dzieła o
wojnie peloponeskiej), czy jego następca Ksenofont (430-354 p.n.e.) nazywamy
metodą opisową. Charakterystyczną jej cechą jest ścisłe trzymanie się w
kolejności chronologicznej opisywanych wydarzeń. Obok metody opisowej, a często
razem z nią występuje tzw. metoda pragmatyczna. Jest to metoda, którą bardzo
chętnie posługiwali się historycy europejscy w wiekach średnich. Oprócz opisu
wydarzenia, dzieła napisane metodą pragmatyczną zawierają wnioski i nauki
moralne. W Europie metoda pragmatyczna wiąże się często z tzw. prowidencjalizmem,

czyli poglądem, że Opatrzność (łac. providentia, stąd nazwa) bezpośrednio
ingeruje w sprawy ludzkie,

rozdzielając doraźne nagrody i kary (np. karząc monarchę przegraną wojną za
rozpustne życie). Pewną odmianą metody opisowej jest metoda synchronistyczna
polegająca na równoczesnym przedstawianiu ciągów wydarzeń, dziejących się
wprawdzie równocześnie, ale w różnych miejscach.
Wymienione tu metody: opisowa, pragmatyczna i synchronistyczna są
charakterystyczne dla okresu przednaukowego w historii, który trwał od początków
wszelkiej działalności historiograficznej (dziejopisarskiej) do XVII/XVIII wieku.
Jednak już w tym okresie historycy wykształcili pewne elementarne umiejętności,
które umożliwiły przeobrażenie historii z działu twórczości typu literackiego w
poddaną rygorom metodycznym dyscyplinę naukową. Do takich umiejętności należało
przede wszystkim łączenie opisywanych faktów w proste związki przyczynowe, a
nawet w dłuższe ciągi przyczyn i skutków.
Początkiem „unaukowienia" historii stało się wprowadzenie do niej metody
filologicznej, czyli analizy tekstów pisanych źródeł historycznych. Nastąpiło to
w większości krajów europejskich w pierwszej połowie XIX wieku i związane było z
zapoczątkowanym na szeroką skalę wydawaniem drukiem zabytków piśmiennictwa z
dawnych epok w postaci wielotomowych pomnikowych publikacji takich, jak
Monumenta Germaniae Historica. W tym samym stuleciu wytworzyła się w obrębie
historii, uprawianej już jako nauka, metoda genetyczna, doszukująca się związków
przyczynowych o bardziej złożonym charakterze niż proste związki wynikające z
następstwa czasowego (metodę tę omawia szczegółowo M. Handelsman w obydwu
wydaniach swojej Historyki). Jako trzecie wreszcie osiągnięcie metodyczne XIX
wieku wymieniamy metodę ewolucyjną, w której główną cechą charakterystyczną jest
założenie, iż dzieje społeczeństw ludzkich są procesem rozwojowym podobnym do
ewolucji odbywającej się w przyrodzie.
Rozwój historii w XX wieku spowodował wzbogacenie warsztatu historyka o nowe
metody. Pośród metod, które zostały wprowadzone do nauki historycznej w wieku XX
czołowe miejsce zajmuje metoda socjologiczna, powstała we Francji wokół
czasopisma Annales. Metoda ta prowadzi do badania struktur społecznych przy
zastosowaniu niektórych metod szczegółowych oraz wyników badań takich nauk
społecznych, jak przede wszystkim socjologia, ale także etnografia czy ekonomia.
Za głównych współtwórców metody socjologicznej uważani są Lucien Febvre (1878-
1956), Marc Bloch (1886-1944); - autor Pochwały historii, wyd. pol. Warszawa
1960 wyd. 2 i Fernand Braudel, autor pracy Historia i trwanie, przedmowa B.
Geremka i W. Kuli, Warszawa 1971.

Szerokie zastosowanie w badaniach opartych na faktach masowych tzn. składających
się z licznych, ale tożsamych faktów jednostkowych znalazła metoda statystyczna.
Pozwala ona je ustalać, opisywać, wyjaśniać ich związki oraz precyzyjnie
określić występujące w nich prawa. Zastosowanie metod statystycznych wymaga
jednak uprzedniego przeprowadzenia badań nad wiarygodnością danych zawartych w
źródłach poddawanych badaniom. Spośród różnych metod statystycznych w badaniach
historycznych najczęściej są stosowane: obliczenia szacunkowe, wyczerpujące,
reprezentacyjne i średnia arytmetyczna. Obliczenia szacunkowe są stosowane w
badaniach nad takimi zbiorowościami, o których brak bezpośrednich informacji w
źródłach historycznych np. podają tylko liczbę domów w mieście. Na podstawie
innego rodzaju źródeł możemy dowiedzieć się o przeciętnej liczbie mieszkańców
domu w badanej epoce. Mnożąc liczbę domów przez przeciętną liczbę mieszkańców
otrzymujemy prawdopodobną liczbę ludności miasta. Obliczenia wyczerpujące mogą

być zastosowane w badaniach zachowujących wiarygodny i pełny materiał
statystyczny np. spisy powszechne ludności, jej majątku trwałego i ruchomego,
sprawozdania statystyczne instytucji, organizacji, przedsiębiorstw itp.
Obliczenia reprezentacyjne są stosowane, gdy z jakichś powodów (np.
pracochłonności) nie badamy zjawisk społecznych, gospodarczych lub innych
zachodzących na jakimś większym terytorium, ale zastępujemy je badaniami na
mniejszych jednostkach administracyjnych uznawanych za typowe dla badanego
obszaru.
Średnia arytmetyczna jest bardzo często stosowana w różnych badaniach
historycznych np. przy obliczaniu średnich obciążeń czynszami i innymi
powinnościami gospodarstw chłopskich, zarobków określonych grup pracowników,
przeciętnej liczebności i uzbrojenia oddziałów wojska itp. Zastosowanie metod
Statystycznych w badaniach historycznych szeroko omówił J. Topolski w
Metodologii historii, Warszawa 1968 (wyd. 2 1972, wyd. 3 w 1984 ?.).
We współczesnych badaniach historycznych nad masowymi zjawiskami stosuje się
przy zbieraniu, klasyfikowaniu, przetwarzaniu i opracowywaniu danych
elektroniczne maszyny przetwarzające dane (komputery). Zastosowanie metod
matematycznych i technicznych (komputerów) znacznie przyspiesza wykonanie
obliczeń potrzebnych w badaniach historycznych.
Przy opracowywaniu przestrzennych faktów historycznych jak: wpływ warunków
geograficznych na rozwój osadnictwa i towarzyszącej mu sieci komunikacyjnej,
działalność gospodarczą różnych grap zawodowych, działania wojenne, stosowane

są metody geograficzne (kartograficzne). Konieczność analizy życia społeczeństw
w przestrzeni powoduje konieczność obecności metody geograficznej
(kartograficznej) w warsztacie historyka.
Metoda porównawcza może być stosowana przy opracowywaniu funkcjonowania
instytucji, urzędów, przedsiębiorstw, a nawet i życia politycznego, zarówno w
skali jednego państwa jak i międzynarodowej. Ułatwia wykrycie podobieństw i
różnic w rozwoju badanych podmiotów.
W niektórych badaniach, zwłaszcza dotyczących starożytności i średniowiecza -
ubogich w źródła historyczne, są też stosowane metody: genealogiczna,
progresywna, retrogresywna i z milczenia źródeł. Metoda genealogiczna ułatwia
ustalenie związków rodzinnych wśród rodzin panujących (ale też i innych) i tym
samym ułatwia poznanie kontaktów politycznych, kulturalnych, religijnych i
innych. Metoda progresywna zakłada badanie faktów z epoki bogatej w źródła, a
następnie rozpatrywanie tych samych problemów w następnych okresach uboższych w
źródła. Jej odwrotnością jest metoda retrogresywna. Ostatnie z wymienionych
źródeł nazywane wnioskowaniem z milczenia źródeł (argumentum ex silentio) polega
na przyjęciu założeń: 1) w źródłach brak jest wiadomości o wydarzeniach, co
świadczy, że nie wystąpiły one w rzeczywistości; 2) fakty miały miejsce, ale
były one tak powszechne, że piszący nie uważał ich za warte zanotowania.
Stosowanie tej ostatniej metody wymaga od badacza gruntownego opanowania
warsztatu historycznego i dojrzałości badawczej.
Specyficzny charakter nauki historycznej, pozbawionej możności sprawdzania swych
twierdzeń przez eksperymentowanie sprawiał, że przez długi czas odmawiano
historii charakteru nauki lub, jak to jeszcze dziś głosi wielu historyków
uważano, że badanie historyczne może sięgać jedynie do ustalenia i klasyfikacji
faktów, natomiast badanie prawidłowości występujących w procesie dziejowym
wykracza poza granice historii jako nauki i co najwyżej może być przedmiotem
dociekań filozofii spekula-tywnej, nie uważanej za naukę w ścisłym tego słowa
rozumieniu. Do najbardziej rozpowszechnionych poglądów tego rodzaju należała

opinia niemieckich filozofów Wilhelma Diltheya i Heinricha Rickerta, że nauki
historyczne i społeczne w przeciwieństwie do przyrodniczych nie formułują
ogólnych prawidłowości rozwojowych i są tylko naukami idiograficznymi
(opisowymi), podczas gdy tamte mają charakter monotetyczny, tj. wykrywający
prawa rozwoju.
Wilhelm Dilthey (1833-1911) w swym dziele Einleitung in die Geisteswissen-
schaften - Wprowadzenie do nauk humanistycznych 1883, dowodził, że dyscypliny

humanistyczne są pełnowartościowymi naukami, które różnią się od nauk
przyrodniczych przede wszystkim przedmiotem swych dociekań. Specjalną rolę
wyznaczył Dilthey w badaniach humanistycznych, a więc historycznych, psychologii.
Psychologia według Diltheya, to nie psychologia opierająca się na badaniach typu
przyrodniczego, lecz psychologia opisowo-analityczna, analizująca strukturę i
typy psychiki ludzkiej. Zgodnie z tym poglądem Dilthey uważał, że konkretne
dzieje jednostek i grup ludzkich nie mieszczą się w ramach ogólnych
prawidłowości rozwojowych, a nawet wątpił w istnienie takich prawidłowości.
Heinrich Rickert (1863-1936) uzupełnił pogląd Diltheya i innego jeszcze filozofa
niemieckiego, Wilhelma Windelbanda (1848-1915) w ten sposób, że obok przedmiotu
badań, różnego w naukach humanistycznych i przyrodniczych, za istotną różnicę
pomiędzy tymi dwiema grupami nauk uznał metodę: nauki przyrodnicze są nomote-
tyczne - ustalają prawa, natomiast nauki humanistyczne są idiograficzne -
ustalają tylko jednostkowe fakty i co najwyżej wykrywają związki pomiędzy nimi.
Poglądy wymienionych trzech uczonych: Diltheya, Windelbanda i Rickerta przez
długi czas wywierały wpływ na teorię nauk humanistycznych.
Nie da się zaprzeczyć, że praca polegająca na gromadzeniu źródeł i ustalaniu na
ich podstawie faktów przeszłości, a więc etap opisowy w badaniu historycznym,
zajmuje bardzo dużo miejsca i wielu historyków w swych pracach analitycznych na
tym tylko poprzestaje. Zarzuca się im wówczas „idiografizm", opisowość,
ograniczanie się do opisu faktów lub „przyczynkarstwo".
Praca badawcza jednak na tym się nie kończy. Dopiero po ustaleniu wystarczającej
ilości jednostkowych faktów historyk przystępuje do właściwej pracy
konstrukcyjnej; lepiej byłoby mówić o rekonstrukcyjnej, albowiem z reguły chodzi
o rekonstrukcję myślową, czyli odtworzenie pewnego wycinka procesu dziejowego
obejmującego klasyfikację faktów i ustalenie zachodzących pomiędzy nimi związków
oraz zbadanie występujących w nich prawidłowości.
W związku z tym metoda historyczna i nauka o niej, czyli metodologia historyczna,
składa się z następujących działów, będących zarazem etapami pracy badawczej
historyka:
l)heurystyka od greckiego wyrazu heurisko - szukam, znajduję -umiejętność
wyszukiwania i gromadzenia źródeł historycznych, zawierających informacje o
faktach przeszłości;

2) krytyka - umiejętność wydobycia ze źródeł tych informacji;
3) opracowanie- zwane także niekiedy syntezą - ustalenie faktów, ich
uporządkowanie czyli klasyfikacja, wykrycie związków między nimi i uogólnienie
(obejmujące m.in. badanie przejawienia się praw rozwojowych).
Dwa pierwsze działy: heurystyka i krytyka, obejmują umiejętności typu
technicznego, bywają też niejednokrotnie nazywane techniką badań historycznych.
Stanowią one podstawę wszelkich dalszych badań, w znacznym stopniu niezależną od
podstawy światopoglądowej badacza, która ujawnia się zasadniczo dopiero w
opracowaniu, jeśli nie będziemy brali pod uwagę samego wyboru badanego tematu.
Im też poświęcony jest przede wszystkim nasz skrypt.

HEURYSTYKA
Praca heurystyczna, czyli zbieranie materiału potrzebnego do naukowego
opracowania jakiegoś zagadnienia historycznego, składa się z dwóch równolegle
podejmowanych czynności:
1) studiowania literatury naukowej zajmującej się zagadnieniami zbliżonymi lub
identycznymi do przedmiotu naszych badań,
2) wyszukiwania i gromadzenia źródeł historycznych.
Należy tu z naciskiem podkreślić równoległość i równoczesność obydwu tych
czynności heurystycznych, które w praktycznej pracy badawczej przeplatają się i
uzupełniają nawzajem. Oczywiście, praca nad źródłami ma znaczenie podstawowe,
ale nie jest rzeczą dopuszczalną lekceważenie literatury naukowej, zawierającej
wyniki dotychczasowych badań.
Literatura naukowa
O tym, co to jest źródło historyczne, jakie rozróżniamy rodzaje źródeł i jak do
nich dotrzeć, będzie mowa niżej. Tu trzeba tylko powiedzieć od razu, że
opracowania naukowe (książki, artykuły) jakiegoś problemu historycznego np.
wojny trzynastoletniej z zakonem krzyżackim 1454-1466 czy powstania
wielkopolskiego 1918 roku nie są źródłami do tych zagadnień, jakkolwiek, bywają
tak nazywane przez niehistoryków. Ale dla historyka, podejmującego badanie
jakiegoś nowego zagadnienia, znajomość literatury zajmującej się tym
zagadnieniem i problemami zbliżonymi jest z różnych powodów podstawową
koniecznością.
Przede wszystkim, literatura naukowa wprowadza w problematykę badanej epoki i
dostarcza - zwłaszcza początkującemu historykowi - wiadomości o źródłach jej
dotyczących. Następnie, znajomość literatury naukowej pozwala na zorientowanie
się, w jakim stopniu i w jaki sposób zbadane są poszczególne zagadnienia i
umożliwia tym samym badaczowi podejmowanie kwestii nowych, naukowo płodnych oraz
unikanie „wyważania otwartych drzwi". Dlatego dokładna, wyczerpująca znajomość

literatury naukowej wiążącej się z badanym zagadnieniem, i to bez względu na
język, w jakim została napisana, jest obowiązkiem każdego historyka. Brak tej
znajomości, podobnie jak niedotarcie do źródeł drukowanych dyskwalifikuje pracę.
Powoduje, że nie można uznać jej za pełnowartościowe dzieło naukowe. Gdybyśmy
nie postawili tego - bez wątpienia rygorystycznego - wymogu, mogłoby się zdarzyć,
że powstawałyby prace poprawne pod względem metody, ale powtarzające wyniki
osiągnięte już w innych pracach na ten sam lub podobny temat. Pomijając nawet
niecelowość takiego powtarzania tematów, stanęlibyśmy przed zagadnieniem
oryginalności powtarzających się u dwóch lub więcej autorów twierdzeń; byłby to
rodzaj nieświadomego plagiatu. Ponieważ zaś nie istnieje sposób pozwalający w
sposób niezawodny odróżnić plagiat świadomy od nieświadomego, przeto mogłyby się
tu wyłonić dalsze trudności, a nawet otworzyć możliwości dla swoistych naukowych
nadużyć. Dlatego postulat znajomości literatury naukowej dotyczącej badanego
przedmiotu jest tak ważny nie tylko z poznawczego, ale i z etycznego punktu
widzenia. O tym, co dotychczas opublikowano drukiem na interesujący badacza
temat, badacz dowiedzieć się może ze specjalnych wydawnictw zawierających spisy
tytułów czyli bibliografii (poświęcamy jej niżej osobny rozdział) i -jeśli
chodzi o wydawnictwa wydane w ostatnim czasie - z recenzji, notek krytycznych i
bibliograficznych oraz bibliografii bieżącej, zamieszczanej w historycznych
czasopismach naukowych. Omówione one zostały w rozdziale o bibliografii.
Literatura historyczna

(typy naukowych opracowań historycznych)
W historycznej literaturze naukowej spotykamy różne typy opracowań. Omówimy
najważniejsze z nich i najczęściej spotykane.
Opracowanie syntetyczne (synteza) przybiera najczęściej, choć nie wyłącznie,
postać podręcznika naukowego. Podręczniki szkolne, używane w szkole podstawowej
i średniej nie są podręcznikami naukowymi, ani tym bardziej syntezami. Nie
znaczy to oczywiście, że zawierają one twierdzenia pozostające w niezgodzie z
wynikami badań naukowych. Dobry podręcznik szkolny powinien opierać się na
przyjętych poglądach obowiązujących w nauce, ale sposób przedstawiania w nim
materiału

przystosowany do celów dydaktycznych i wychowawczych, zbliża tę kategorię
publikacji historycznych raczej do prac popularnonaukowych, niż do opracowań
typu syntetycznego.
Opracowanie syntetyczne obejmuje zazwyczaj dzieje narodu, państwa lub dzielnicy
kraju w dłuższym okresie i uwzględnia cały proces historyczny. Przykładem
syntezy może być wielotomowa Historia Polski wydana przez Instytut Historii PAN
pod redakcją Tadeusza Manteuffla, lub wydawana przez Zakład Historii Pomorza
tegoż Instytutu Historia Pomorza pod redakcją Gerarda Labudy. Synteza stanowi
zwykle rodzaj naukowego podsumowania, zebrania wyników badań monograficznych i
dlatego co pewien czas powstają nowe opracowania syntetyczne, uwzględniające
narosłe od momentu ogłoszenia poprzedniej syntezy wyniki badań naukowych. Np. w
okresie międzywojennym istniały trzy podstawowe syntezy dziejów Polski
przedrozbiorowej: wydana w 1923 r. przez Polską Akademię Umiejętności w Krakowie
dwutomowa Historia polityczna Polski do r, 1772 napisana przez dziewięciu
autorów oraz R. Gródeckiego, St. Zachorowskiego i J. Dąbrowskiego Dzieje Polski
średniowiecznej do r. 1506 Kraków 1926 i pomyślana jako kontynuacja tego dzieła
Wł. Konopczyńskiego Dzieje Polski nowożytnej 1505-1795 wydane w 1936 roku i wyd.
PAX z 1986 r.
Rozpoczęte jeszcze w latach trzydziestych na szerszą skalę badania nad dziejami
gospodarczymi i społecznymi oraz kulturą dawnej Polski, jak również pogłębienie
wiedzy o dziejach politycznych spowodowały, że syntezy te stały się
niewystarczające i przestarzałe - zaistniała potrzeba zastąpienia ich syntezami
uwzględniającymi nowy etap rozwoju naukowego. Do takich wydanych w ostatnim
dwudziestoleciu należą m.in.: J. Wyrozumski, Historia Polski do roku 1505,
Warszawa 1976; J. Gierowski, Historia Polski 1505-1864, cz. 1 i 2; J. Buszko,
Historia Polski 1864-1948, Warszawa 1978 i nast. wyd. Podobny charakter mają
jednotomowe syntezy, takie jak: Dzieje Polski, praca zbiorowa pod red. J.
Topolskiego, Warszawa i nast. wyd. Zarys historii Polski, prac. zbiór, pod red.
J. Tazbira, Warszawa 1979; W. Czaplińskiego, Zarys dziejów do roku 1864, Kraków
1985; uzupełnione przez J. Małeckiego, N. Daviesa, Boże igrzysko Historia Polski
tłumaczyła E. Tabakowska, Kraków 1989-1991. Od 1987 r. KAW rozpoczął wydawanie
trzytomowego popularnonaukowego opracowania: Dzieje narodu i państwa polskiego.
I one z czasem ustąpią miejsca innym, w ten bowiem sposób m.in. uwzględnia się
postęp w nauce.
Opracowanie monograficzne (monografia, rozprawa) jest, zewnętrznie biorąc,
również najczęściej książką. Jej zakres tematyczny jest ściśle ograniczony i
węższy

niż zakres syntezy, choć może być stosunkowo szeroki. Przykłady tytułów
monografii: L. Kolanowski Zygmunt August, wielki książę Litwy Lwów 1913; J.
Tazbir Reformacja a problem chłopski w Polsce Wrocław 1953; T. Cieślak

Bismarckowska ustawa antysocjalistyczna 1878 r. Toruń 1952; W. Łazuga
MichałBobrzyński...
Monografia jest pracą opartą na dokonanym przez autora zgodnie z wymogami metody
naukowej badaniu źródeł i powinna przedstawiać wyniki badań nad problemem nowym,
jeszcze przez naukę nie opracowanym, bądź też nad problemem już uprzednio
podejmowanym, ale rozwiązanym w sposób nie wystarczający. Monografia winna
składać się z: 1) wstępu wyjaśniającego znaczenie naukowe zbadanego zagadnienia,
stan dotychczasowych badań w tym zakresie i omawiającego źródła, stanowiące
podstawę badawczą; 2) wykładu - podzielonego na rozdziały obejmujące zagadnienia
szczegółowe, wchodzące w zakres tematu monografii, w tym zagadnienie krytyki
źródeł; 3) zakończenia, rekapitulującego wyniki przeprowadzonych badań i
stwierdzającego, jakich problemów, mieszczących się w temacie monografii nie
udało się autorowi rozwiązać. Monografia winna także zawierać spis
wykorzystanych źródeł drukowanych i niedrukowanych - por. niżej w rozdziale o
źródłach i literaturze naukowej, spis treści i indeksy skorowidze: osobowy, nazw
geograficznych i - w miarę potrzeby - rzeczowy.
Artykuł naukowy bywa zwykle publikowany w czasopismach naukowych (o czasopismach
zob. w rozdziale o bibliografii) lub w zbiorach artykułów np. „księgach
pamiątkowych" wydawanych najczęściej dla uczczenia jubileuszów wybitnych
uczonych i może być artykułem typu monograficznego analitycznego, syntetycznego,
programowego lub polemicznego. Rozmiary artykułu wynoszą zwykle 1-3 arkuszy
(„arkusz wydawniczy" - 40 000 znaków drukarskich = około 20 stron druku).
Artykuł monograficzny jest niewielką monografią przedstawiającą wyniki badań nad
szczegółowym zagadnieniem. Artykuł syntetyczny stanowi próbę, często dyskusyjną,
podsumowania stanu badań nad jakimś szerszym zagadnieniem, mogącym stanowić
temat pracy syntetycznej i zwykle zawiera również postulaty programowe dotyczące
dalszych badań mających doprowadzić do pełnej syntezy. Artykuł programowy stawia
postulaty badawcze, wynikające z aktualnego stanu badań. Artykuł polemiczny
stanowi pisaną formę dyskusji naukowej i może dotyczyć zagadnień będących
przedmiotem ujęć syntetycznych lub badań monograficznych. Najczęściej w
artykułach spotykamy elementy wszystkich omówionych typów, z tym, że jeden z
nich zdecydowanie dominuje nad pozostałymi.

Recenzja jest krytycznym omówieniem wydanej drukiem publikacji historycznej:
syntezy, monografii, mapy lub atlasu historycznego, wydawnictwa źródłowego,
artykułu lub większej ilości opracowań naukowych stanowiących serię tematyczną.
Recenzje publikowane są w czasopismach naukowych. Rozmiary recenzji są różne, od
kilku do kilkunastu stron druku. Napisanie wartościowej recenzji wymaga
znajomości problemu przedstawionego w recenzowanej pracy, dorównującej
znajomości tego problemu przez jej autora. Recenzja powinna obejmować opis
bibliograficzny recenzowanej pracy, podanie jej treści z uwydatnieniem nowych
ustaleń dokonanych przez jej autora oraz wskazanie braków np. nieuwzględnienie
źródeł lub opracowań, czy błędy metodyczne i metodologiczne. Dobra recenzja
stanowi pożyteczne uzupełnienie recenzowanego wydawnictwa.
Formą pośrednią pomiędzy artykułem i recenzją jest polemika naukowa,
przybierająca w praktyce najczęściej postać listu do redakcji czasopisma
naukowego. List ten bywa odpowiedzią autora na zarzuty, postawione w recenzji
wobec napisanej przez niego pracy, może także być wyrażeniem stanowiska autora
wobec jakiegoś problemu naukowego. Może wreszcie stanowić element szerszej
dyskusji naukowej prowadzonej w formie drukowanych wypowiedzi poszczególnych
specjalistów. Prawidłowo prowadzona polemika naukowa winna ograniczać się do
zagadnienia, będącego jej przedmiotem: w wypowiedziach polemicznych można i

trzeba krytykować poglądy niesłuszne, będące np. wynikiem niezrozumienia źródeł,
niewystarczającej znajomości przedmiotu, lecz zarazem należy unikać wycieczek
osobistych pod adresem innych uczestników polemiki.
Oprócz omówionych wyżej i stanowiących podstawowe rodzaje współczesnej
twórczości naukowej w zakresie historii typów opracowań naukowych spotykamy
jeszcze, zwłaszcza w literaturze dawniejszej, przyczynki i szkice historyczne,
najbardziej zbliżone pod względem formy do artykułów.
Do prac naukowych w ścisłym znaczeniu nie należą natomiast, wbrew powszechnemu
mniemaniu, wydawnictwa (książki, czasopisma i artykuły) popularnonaukowe. W
Polsce np. są to wydawnictwa Wiedzy Powszechnej, seria Światowid, miesięcznik
Mówią Wieki i in., których celem jest jedynie przedstawienie w postaci dostępnej
dla nieprzygotowanego naukowo czytelnika wyników badań naukowych. Ich funkcja
społeczna jest bardzo doniosła, ponieważ pomagają one w upowszechnieniu wiedzy
naukowej. Same jednak nauki nie posuwają naprzód, nie to jest bowiem ich
zadaniem.

Zbliżony charakter do wyżej wymienionych prac popularnonaukowych ma esej. Różni
się on od innych utworów z zakresu historii większym subiektywizmem ujęcia,
swobodnym kojarzeniem pomysłów opartych często na paradoksie lub metaforze i nie
podlegających naukowej weryfikacji oraz dużą dbałością o sugestywny sposób
przekazu. We współczesnej polskiej literaturze dużym uznaniem miłośników
historii Polski cieszą się eseje J. Kotta, K. Wyki, M. Brandysa, L.
Kołakowskiego, a zwłaszcza P. Jasienicy.
Oczywiście powieści historyczne, będące w większym lub mniejszym stopniu
produktem twórczej fantazji ich autorów i mogące nieraz mieć dużą wartość
literacką i wychowawczą, nie mają nic wspólnego ani z nauką historyczną, ani z
jej popularyzacją, a nierzadko nawet ją utrudniają jak np. powieści Józefa
Kraszewskiego czy Henryka Sienkiewicza.
Rzecz w tym, że lektura powieści historycznej jest dla przeciętnego czytelnika
przyjemniejsza i łatwiejsza od czytania książki nawet popularnonaukowej. Fabuła
treści historycznej, w której z reguły występują obok siebie postacie fikcyjne i
osoby wzięte z rzeczywistości historycznej, narzuca autorowi powieści
konieczność rekonstruowania sytuacji, dla których brak odpowiednich danych
źródłowych. Braki te autor uzupełnia fantazją twórczą, co z punktu widzenia
walorów estetycznych utworu jest dopuszczalne i pożądane, ale z punktu widzenia
poznawczego całkowicie bezwartościowe. Ponadto autor powieści historycznej
reprezentuje pewne stanowisko wobec swych bohaterów: do jednych żywi sympatię,
do innych niechęć. W opisie powieściowym odpowiednio do tego rozkłada światła i
cienie, przy czym dokonuje tej operacji nie tylko na bohaterach fikcyjnych, lecz
również na postaciach historycznych, tworząc - jeśli jest przy tym dobrym
pisarzem - pewne wyobrażenia o tych postaciach i o sytuacjach, w jakich działały.
Następnie wnikają one w świadomość społeczną, tworząc schematy myślowe
powszechnie przyjmowane, chociaż oparte na fikcji literackiej.
Źródła historyczne
Historyk nie ma możliwości bezpośredniego badania zjawisk przeszłości. Poznać je
może i zrekonstruować przebieg wypadków oraz wykryć występujące w nich
prawidłowości jedynie pośrednio, przez badanie świadectw, z których przy

zastosowaniu różnych metod może wydobyć potrzebne do tego informacje. Świadectwa
przeszłości są bardzo różnorodne, choć w badaniu historycznym uwzględniamy te
spośród nich, które zawierają wiadomości o działalności ludzi. Nazywamy je
źródłami historycznymi.

W nauce historycznej istnieje bardzo wiele prób zdefiniowania źródła
historycznego, począwszy od uczonych XIX wieku, którzy, jak np/niemiecki
historyk Johann Gustav Droysen (1808-1884) uważali za źródła historyczne jedynie
teksty zapisane z myślą o przekazaniu wiadomości następnym pokoleniom,
zaliczając do tzw. pozostałości wszystkie inne świadectwa o przeszłości, a
skończywszy na bardzo prostym i przejrzystym określeniu, zastosowanym w 1962
roku przez uczonego francuskiego, Andre Leroi-Gourhan'a.
Według niego świadectwa, na których opiera się badanie historyczne
poszczególnych stadiów rozwoju społeczeństwa ludzkiego, są odbiciami zjawisk
życia technicznego, gospodarczego, religijnego i estetycznego, lub krótko -
życia społecznego.
Aby zilustrować trudności, na jakie napotykało i dziś jeszcze napotyka
zdefiniowanie pojęcia źródła historycznego, przytoczymy tu bardziej
rozpowszechnione w Polsce określenia:
„Źródło, to materiał, z którego czerpie się poznanie historyczne. Materiał ten
nie jest, inaczej, niż w większości innych nauk, zarazem bezpośrednim
przedmiotem poznania, ponieważ przedmiotem tym są czynności ludzi, które z kolei
są dostępne naszej bezpośredniej obserwacji tylko w niewielkiej cząstce, tej
mianowicie, którą sami przeżywamy" (Ernst Bernheim, 1850-1942).
„Źródłem historycznym nazywa się utrwalony i zachowany ślad myśli, działania,
lub najogólniej życia ludzkiego" (Marceli Handelsman, 1882-1945).
„Źródło historyczne jest to wszelki ślad istnienia, czy działania ludzkiego w
przeszłości, innymi słowy: wszelki ślad po fakcie dziejowym, służącym do
poznania, do rekonstrukcji tego faktu" (Stanisław Kościałkowski, 1881-1960).
„Źródłem historycznym może być wszystko, może być każda rzecz w najszerszym tego
słowa znaczeniu. Ściślej mówiąc, źródłem historycznym staje się każda rzecz z
chwilą, gdy rzecz tę poddamy obserwacji z punktu widzenia historycznego, tzn. w
celu zdobycia danych empirycznych dla poznania faktu historycznego, który
wzięliśmy sobie za przedmiot badania" (Wanda Moszczeńska, 1896-1974).

„Źródłem historycznym nazwiemy wszystkie pozostałości psychofizyczne i społeczne,
które, będąc wytworem pracy ludzkiej, a zarazem uczestnicząc w rozwijaniu życia
społeczeństwa, nabierają przez to zdolności odbijania tego rozwoju. Wskutek tych
swoich właściwości tj. wytworu pracy i zdolności odbijania źródło jest środkiem
poznawczym, umożliwiającym naukowe odtworzenie rozwoju społeczeństwa we
wszystkich jego przejawach" (Gerard Labuda, współczesny uczony).
Źródłem, na którym może opierać się badanie historyczne, może być zatem każdy
przedmiot związany ze świadomą działalnością człowieka. Dotyczy to zarówno
przedmiotów materialnych codziennego użytku, jak np. narzędzia rolnicze lub
rzemieślnicze, czy gotowe wytwory, np. odzież, budynki, osady miejskie i
wiejskie, jak i zabytków pisanych, jak też wreszcie świadectwa przeszłości
istniejących w zbiorowej świadomości grup ludzkich. Można najogólniej powiedzieć,
że ze wszystkich stron otaczają nas źródła historyczne i że każdy przedmiot
będący dziełem rąk ludzkich, i każdy przejaw działalności umysłu, z jakim się
codziennie spotykamy, może stanowi przedmiot badania historycznego.
Pióro, którym piszę, jest świadectwem określonej techniki wytwarzającej
narzędzia pisarskie. Różni się ono od piór używanych w XIX wieku i samo z kolei
coraz bardziej wypierane jest przez długopis. Dalsze badania nad sposobami
pisania przy pomocy tych narzędzi mogą doprowadzić do bardzo interesujących
wniosków, wykraczających nawet poza ramy dziejów technik pisarskich, a mogących
dostarczyć informacji z zakresu szerzej rozumianej historii kultury materialnej.
Np. pojawienie się piór wiecznych i długopisów z tworzyw sztucznych jest dowodem

udoskonalenia metod chemii przemysłowej itd. Podobnie ustalenie rozmiarów
produkcji narzędzi do pisania w XX wieku pozwala w zestawieniu z liczbą ludności
na postawienie przypuszczenia, że umiejętność pisania stała się przynajmniej w
niektórych krajach powszechna.
Ogromna ilość źródeł stanowiących lub mogących stanowić przedmiot badania
historycznego zmusza do wprowadzenia w tym wielkim zbiorze rzeczy jakiegoś
porządku, czyli podziału, systematyki lub klasyfikacji źródeł historycznych.
Pierwsze podziały źródeł historycznych powstały równocześnie z pierwszymi
próbami określenia, czym jest właściwie źródło historyczne. Najczęściej
przyjęcie pewnej definicji źródła pociągało za sobą również pewien system
klasyfikacji źródeł, gdyż definicja określająca zakresy pojęciowe źródła mieści
w sobie i zasady podziału. Np. podział Droysena przedstawiał się w ten sposób,
że główne jego kryterium

stanowiła świadomość twórców źródeł. Wszystkie materiały historyczne nazwał
Droysen pozostałościami. Pojęcie to obejmowało zatem wszystkie możliwe źródła.
Pośród pozostałości wyróżnił on zabytki, czyli źródła powstałe z myślą o
służeniu bieżącym potrzebom ich twórców, jak np. dokumenty, inskrypcje, pomniki,
monety, wizerunki herbów - oraz źródła właściwe, czyli takie, które powstały z
zamiarem bądź to poznania przeszłości, bądź przekazania wiadomości o
teraźniejszości przyszłym pokoleniom, jak np. pieśni historyczne, sagi i mity,
listy, czasopisma i gazety, pamiętniki i diariusze, kroniki i utwory
dziejopisarskie. Jak stąd wynika, Droysen używał terminu źródło w znaczeniu
znacznie węższym, niż to czynimy dzisiaj.
Podział źródeł według Droysena można przedstawić graficznie w sposób następujący:
Zakres dwóch okręgów wewnętrznych jest coraz mniejszy w porównaniu z okręgami
zewętrznymi, a zarazem mieści się w nich.
(według W. Bessona)
Natomiast podział zaproponowany przez Ernsta Bernheima w jego podstawowym
podręczniku metody historycznej (Lehrbuch der historischen Methode, 1889) jest
podziałem dychotomicznym, czyli dwuczłonowym, o zakresach wzajemnie się
wykluczających. Według niego źródła dzielą się na pozostałości, czyli to, co
bezpośrednio pozostało po minionych wydarzeniach, i na tradycję, czyli to, co
przekazano nam w postaci przetworzonej przez świadomość ludzką jako wiadomości o
tych wydarzeniach. Do pozostałości zaliczał Bernheim język, instytucje społeczne,
polityczne i prawne, dokumenty, inskrypcje i pomniki, a do tradycji malarstwo
historyczne, legendy, anegdoty i dziejopisarstwo.

Ten podział źródeł można również przedstawić graficznie:
Cały okrąg składa się z dwóch półokręgów o zakresach wzajemnie się
wykluczających: co należy do jednego, nie może tym samym należeć do drugiego, a
więc źródło nie może być jednocześnie pozostałością i tradycją.
(według W. Bessona)
Podział ten trafił również do polskiej nauki historycznej. Znalazł on swe
odbicie przede wszystkim w podręczniku Marcelego Handelsmana: Historyka (I
wydanie w 1921, II wydanie w 1928 ?.). Handelsman dzieli tu wszystkie źródła na
bezpośrednie i pośrednie. Źródła bezpośrednie „zachowane ślady bezpośrednie
istnienia i działania człowieka w przeszłości" to bernheimowskie „pozostałości",
natomiast źródła pośrednie „tradycja występująca w postaci ustnej, obrazowej lub
pisanej" to „tradycja" u Bernheima.
Przyjmując ten podział, Handelsman zdawał sobie jednak sprawę z jego małej
przydatności w praktycznej pracy badawczej.

Są źródła historyczne, które dadzą się zaliczyć - w myśl przyjętych przez
Handelsmana kryteriów podziału - zarówno do źródeł pośrednich, jak i do
bezpośrednich. Np. tablica nagrobna Filipa Bounacorsi, zwanego Kallimachem, w
kościele dominikanów w Krakowie jest źródłem bezpośrednim, jako wyraz zwyczajów
epoki, w której takie tablice wybitniejszym osobom poświęcano i po prostu jako
nagrobek konkretnej osoby; jest także źródłem pośrednim, gdyż zawiera informacje
dotyczące osoby zmarłego umieszczone wyraźnie w celu ich utrwalania i
przekazania tym wszystkim, którzy kościół dominikanów będą odwiedzali.
Fakt, że mogą istnieć źródła dające się zaliczyć, w zależności od punktu
widzenia, do jednej lub dragiej grupy klasyfikacyjnej, skłoni! Handelsmana do
opowiedzenia się za prostszą i w gruncie rzeczy mechaniczną zasadą podziału; a
mianowicie według sposobu wykonania źródeł.

W myśl tej zasady dzielimy wszystkie źródła historyczne na źródła pisane i
źródła nie pisane. Bardzo prosty i jednoznaczny ten podział miał jednak
zasadniczą z teoretycznego punktu widzenia wadę, polegającą na tym, że
Handelsman za właściwe źródła historyczne uważał wyłącznie źródła pisane. One to
miały stanowić podstawową domenę pracy historyka, natomiast źródła nie pisane w
zasadzie powinni byli pozostawiać historycy innym dyscyplinom naukowym:
archeologii, antropologii, etnografii, etnologii itp. To ograniczenie możliwości
badawczych nauki historycznej nie mogło się długo utrzymać, bo trudno znaleźć
historyka, który by choć w pewnym stopniu nie opierał swych badań na źródłach
nie pisanych. Np. historycy polscy zajmujący się dziejami wczesnego
średniowiecza muszą uwzględniać wyniki badań archeologicznych, jakkolwiek
istotnie - sami badań archeologicznych nie prowadzą.
W roku 1957 Gerard Labuda podjął próbę przeprowadzenia z gruntu nowej
systematyki źródeł historycznych, za którą opowiada się również Benon Miśkiewicz
w swoim skrypcie Wstąp do badań historycznych (Poznań 1963). Próba ta ma za
zadanie dostosowanie klasyfikacji źródeł historycznych do monistycznego
rozumienia dziejów. Wprowadza on podział źródeł na następujące grupy:
1. Źródła ergotechniczne - odbijające bezpośrednio gospodarczą, a pośrednio
społeczną i psychiczną stronę życia ludzkiego. Należą tu „wszelkie zabytki
kultury materialnej, a także źródła demograficzne, tzn. wszelkie szczątki kostne
oraz źródła pisane odzwierciedlające przyrost i ubytek naturalny ludności".
2. Źródła socjotechniczne - odbijające bezpośrednio „wszelkie oddziaływanie
człowieka na człowieka na płaszczyźnie życia rodzinnego, politycznego,
narodowego i stosunków produkcji, pośrednio rejestrujące stronę fizyczną i
psychiczną życia ludzkiego".
3. Źródła psychotechniczne -są to „wszelkie pozostałości powstałe na gruncie
materializowania się świadomości, dla przekazania innym myśli
odzwierciedlających sprzeczności zachodzące w przyrodzie, środowisku społecznym
i własnym myśleniu. Odbijają one bezpośrednio udział świadomości w przetwarzaniu
materialnych i społecznych warunków bytu, pośrednio zaś fizyczną i społeczną
stronę życia ludzkiego".
Te trzy podstawowe grupy ulegają dalszym kolejnym podziałom, w zależności od
kryteriów dodatkowych, zgodnych jednak z kryterium naczelnym całego podziału,
którym jest zasada, że każde źródło posiada zdolność odbijania całego procesu
historycznego na konkretnym jego etapie rozwojowym - dzięki tej właściwości
źródeł w ogóle możliwe są badania historyczne.

Źródła informują nas jednak w sposób niejednakowy. Pewne kategorie źródeł lepiej
potrafią mówić o określonych aspektach, płaszczyznach, czy stronach procesu

historycznego, dominuje w nich zarazem w związku z tym określona forma, gorzej
natomiast informują o pozostałych aspektach tegoż procesu.
I ten podział można przedstawić w postaci graficznej: uczynił to zresztą sam
autor. Wykres ten powtarzamy w nieco uproszczonej formie:
FORMA DOMINUJĄCA

TREŚĆ ŹRÓDŁA

FORMA WSPÓŁDZIAŁAJĄCA

KATEGORIA DZIAŁ

GRUPA

MATERIALNA

ERGO-TECHN.

DEMOGRAF.

SPOŁECZNA 1 PSYCHICZNA

SPOŁECZNA SOCJO-TECHN.

SOCJO-GRAF. INSTYTUCJON.

FAMILIJNE

ETNOGRAF.
URZĘDOWE MATERIALNA 1 PSYCHICZNA
PSYCHICZNA

PSYCHO-TECHN.

MATERIALNA 1 SPOŁECZNA

Poza obrębem powyższego podziału pozostają, według terminologii wprowadzonej
przez G. Labudę, źródła będące syntezą, a zatem tradycją, czyli to wszystko, co
w formie pamięci o minionych czasach przetrwało w żywych ludziach.
System proponowany przez G. Labudę nie jest jedyną próbą klasyfikacji źródeł
historycznych nawiązującą do materializmu historycznego.
Rosyjski historyk L.W. Czerepnin dzieli źródła historyczne w następujący sposób:
1. Źródła rzeczowe (w szczególności archeologiczne);
2. Źródła etnograficzne (przeżytki dawnych obyczajów, technik produkcyjnych
itp.);
3. Źródła lingwistyczne (zabytki językowe);
4. Źródła ustne (legendy, pieśni, przysłowia itp.);
5. Źródła pisane.
Czerepnin stoi przy tym na stanowisku, że zadaniem źródłoznawstwa jest badanie
źródeł pisanych, a więc - podobnie jak Handełsman - uważa źródła pisane za
podstawę badań historycznych, jakkolwiek nie wyraża tego wprost.
Inny jeszcze podział źródeł zastosowano w wydanej pod redakcją Tadeusza
Manteuffla Historii Polski (I wydanie w r. 1957) (przytaczamy przykładowo

klasyfikację źródeł okresu feudalizmu w Polsce). Wyróżnia się tu grupy źródeł w
zależności od tego, kto jest ich twórcą. Są to:
1. Źródła wytwarzane przez klasę panującą w związku z jej działalnością
gospodarczą;
2. Źródła wytwarzane przez mieszczan i miasta oraz przez ludność chłopską;
3. Źródła wytwarzane w związku z działalnością wewnętrzną państwa;
4. Źródła wytwarzane w związku z działalnością zewnętrzną państwa;
5. Źródła wytwarzane przez kościół;
6. Historiografia;
7. Literatura naukowa i pękną;
8. Źródła materialne.
Przyjęty tu podział wychodzi zatem od samego materiału źródłowego odnoszącego
się do konkretnego miejsca i czasu i rezygnuje - w odróżnieniu od wszystkich
poprzednich - ze swoistego uniwersalizmu tamtych.
Podział źródeł historycznych jest więc, jak widzimy, zagadnieniem dyskusyjnym.
Wydaje się, że - mimo wszystko - problem systematyki źródeł jest przede
wszystkim zagadnieniem praktycznym i że w związku z tym powinien on być
rozstrzygany z punktu widzenia jego użyteczności w badaniu przeszłości. Należy
pamiętać także o tym, że podział źródeł nie jest celem samym w sobie, lecz tylko
środkiem mającym skutecznie ułatwić rekonstrukcję procesu historycznego. Dlatego
spośród przytoczonych podziałów systemy Bernheima i Handelsmana (podział na
źródła bezpośrednie i pośrednie) oraz propozycja Labudy mają znaczenie głównie
teoretyczne, natomiast bardziej praktyczne wydają się podziały uwzględniające

łatwo uchwytną różnicę między źródłami pisanymi i nie pisanymi, gdyż, jakkolwiek
historycy bardzo często korzystają z informacji zawartych w źródłach nie
pisanych, to jednak wydobywaniem tych informacji najczęściej nie zajmują się
sami, lecz pozostawiają to reprezentantom takich dyscyplin naukowych, jak
archeologia (nauka badająca dzieje społeczeństw pierwotnych na podstawie
wykopalisk), antropologia (nauka badająca pochodzenie człowieka oraz jego
stanowisko pośród istot żywych), językoznawstwo (nauka badająca istotę, budowę i
rozwój języka), etnografia (nauka badająca kulturę społeczeństw pierwotnych oraz
kulturę ludową wiejską i miejską), socjologia (nauka budująca procesy i zjawiska
społeczne oraz prawa rządzące instytucjami społecznymi i społeczną działalnością
człowieka). Systemy Czerepnina i Kościałkowskiego uwydatniające różnice między
źródłami pisanymi i wszelkimi

innymi oraz podkreślające fakt, że historyk opiera swoje poznanie przeszłości
przede wszystkim na źródłach pisanych, są zatem - z praktycznego punktu widzenia
- lepsze od bardziej poprawnych logicznie, ale nie zawsze praktycznych
systematyk proponowanych przez innych autorów.
Podział źródeł pisanych
Źródła pisane stanowią zbiór bardzo różnorodny i dlatego konieczne jest
wprowadzenie wewnątrz tej grupy dalszego, bardziej szczegółowego podziału.
I tutaj, podobnie jak poprzednio, kryterium podziału, czyli zasada, w oparciu o
którą podział taki winien zostać przeprowadzony, powinna być dobrana pod kątem
widzenia jego praktycznej użyteczności w dalszej pracy badawczej. Z tego punktu
widzenia najbardziej przydatny wydaje się podział źródeł pisanych na:
- źródła opisowe (narracyjne, opowiadające). Należą tu dzieła historiografi-
czne, biografie, hagiografie (żywoty świętych), pamiętniki, wspomnienia, relacje
oraz cała twórczość publicystyczna (czasopisma, gazety, dzienniki, ulotki,
materiały propagandowe itp.). Zaliczyć tu również należy korespondencję prywatną.
- źródła dokumentowe i aktowe, obejmujące zarówno wszelkiego rodzaju dokumenty
jak i zbiory akt powstałe w wyniku działalności urzędów i instytucji państwowych
i społecznych (łącznie z instytucjami religijnymi); mogą również istnieć akta
pochodzenia prywatnego, np. będące wynikiem działalności gospodarczej
poszczególnych osób lub grup ludzkich. Należą tu zatem np. akta władz
administracyjnych, skarbowe, sądowe, wojskowe, szkolne, kościelne, akta zrzeszeń
i organizacji itd.
Podział źródeł pisanych na opisowe i aktowe ma dwie zasadnicze zalety: ułatwia
on pracę heurystyczną, czyli odnajdywanie materiału źródłowego, jak również
przydatny jest przy krytyce źródeł.
Wszelkie źródła nie wydane drukiem, czyli rękopisy (zaliczamy tu również
nowożytne maszynopisy) przechowywane są w archiwach lub bibliotekach. Według
powszechnie przyjętego zwyczaju rękopisy typu opisowego są przechowywane w
bibliotekach, natomiast materiał aktowy - w archiwach. Od zasady tej zdarzają
się niekiedy wyjątki, ale generalnie biorąc, stosowana jest ona na całym świecie,
stanowiąc duże ułatwienie w pracy uczonych oraz bibliotekarzy i archiwistów.

Znaczenie przytoczonego wyżej podziału źródeł pisanych dla celów krytyki
historycznej polega na tym, że - znów traktując rzecz generalnie - źródło
opisowe uchodzi, najczęściej słusznie, za mniej wartościowy materiał, na
podstawie którego
m
można ustalić fakty historyczne i odtwarzać przebieg procesu historycznego, niż
źródło aktowe. Wynika to stąd, że źródło opisowe jest zazwyczaj dziełem jednej

osoby, a nawet w wypadku, gdy współtwórcami jest większa liczba ludzi (np.
redakcja gazety), są to zazwyczaj ludzie o zbieżnych poglądach i interesach. Na
skutek tego źródło opisowe obciążone jest swoistym subiektywizmem, który wpływa
na sposób przedstawienia zawartych w takim źródle informacji. Informacje te
przedstawiane są czasem w sposób tendencyjny, a więc zniekształcony, odbiegający
od rzeczywistego przebiegu wydarzeń. Ponieważ punktem wyjścia pracy historyka
rekonstruującego proces historyczny musi być ustalenie jednostkowych faktów,
przeto musi on sobie zdawać sprawę z możliwego kierunku zniekształceń prawdy w
badanym przezeń źródle. Zaliczenie źródła do kategorii opisów ułatwia wykrycie
występujących w nim tendencji. Będzie o tym mowa obszerniej w rozdziale
poświęconym krytyce źródeł historycznych.
Materiał aktowy - zwłaszcza wtedy, gdy mamy do czynienia nie z pojedynczymi
dokumentami, lecz z całymi zespołami akt, będącymi odbiciem ciągłej i
długotrwałej działalności różnych instytucji - jest, na ogół bardziej wiarygodny
i obiektywny. Wynika to co najmniej z dwóch przyczyn: 1) akta sporządzane są nie
w celu kształtowania wyobrażeń i poglądów czytelnika, jak to ma miejsce w
wypadku źródeł opisowych, lecz bądź dla zarejestrowania pewnego stanu
faktycznego, bądź też dla wprowadzenia w nim zmian. W obu tych wypadkach krąg
potencjalnych czytelników aktu ogranicza się do niewielkiej liczby osób
bezpośrednio zainteresowanych i na ogół zorientowanych w przedmiocie, którego
akt dotyczy; cel powstania aktu jest czysto praktyczny, użytkowy i związany z
codzienną działalnością zarówno osoby lub instytucji, która go wydała, jak też
osoby lub instytucji, dla której jest przeznaczony; 2) w powstaniu aktu (akt
sprawy) biorą udział co najmniej dwie strony. Obie kontrolują się nawzajem,
przez co zmniejsza się możliwość zniekształcenia stanu faktycznego.
Przykład źródła aktowego:
Książę nadający klasztorowi wieś określa w dokumencie granice terytorialne
nadania i inne uprawnienia przysługujące klasztorowi np. prawo połowu ryb,
dbając o to, by nie były większe, niż je pierwotnie przeznaczył; odbiorca
dokumentu

- w naszym wypadku obdarowywany klasztor - pilnuje, by w dokumencie nadawczym
znalazł się pełny opis darowizny, którą mu obiecano.
Przykłady źródeł opisowych:
Polityk piszący u schyłku życia pamiętniki, w których opisuje swą działalność
jako męża stanu, będzie w sposób mniej lub bardziej świadomy starał się
przedstawić swoją osobę w korzystnym świetle, co może prowadzić do odbiegania od
prawdy.
Redaktor gazety może pominąć pewne wiadomości, inne wyeksponować przez
wydrukowanie na pierwszej stronie, większą czcionką itd. Może też zredagować je
w sposób obliczony na budzenie sympatii lub niechęci czytelnika.
Nawet w wypadku, gdy interes jednostkowy lub grupowy wytwórcy akt każe mu
zniekształcić prawdę, zazwyczaj zapoznanie się z całym zespołem akt pozwoli na
odtworzenie przebiegu wypadków w sposób bardziej pewny, niż można by to uczynić
na podstawie samych tylko źródeł opisowych. Np. w wypadku policyjnego śledzenia
działaczy politycznych, które doprowadziło do ich aresztowania i skazania -
możemy na podstawie akt śledztwa i procesu odtworzyć m.in. poglądy społeczne
oskarżonych oraz ich działalność przed aresztowaniem - mimo że w powstaniu tych
akt udział ich był tylko bierny, zaś formalni twórcy owych źródeł reprezentowali
stanowisko przeciwstawne.
Akta sądów referendarskich Polski przedrozbiorowej pozwalają na uzyskanie
orientacji w sytuacji chłopów pańszczyźnianych. Wyższy w zasadzie stopień

wiarygodności źródeł aktowych, powodujących, że historycy, zwłaszcza nowożytni,
korzystają przede wszystkim z tego rodzaju źródeł, nie powinien jednak prowadzić
u początkującego adepta nauki historycznej do powstania poglądu o całkowitym
braku wartości i nieprzydatności źródeł opisowych w badaniach historycznych.
Źródła te mają bowiem nad materiałem aktowym jedną zasadniczą przewagę:
opowiadają o przebiegu wydarzeń w sposób ciągły, wiążąc poszczególne wypadki w
większe całości i pokazujące zachodzące między nimi w opinii autora związki.
Nawet jeśli opinia ta jest błędna lub wybitnie subiektywna, to wykrycie kierunku
tendencji prowadzącego do zniekształcenia prawdy umożliwia często historykowi
ustalenie rzeczywistych związków pomiędzy relacjonowanymi faktami.
Opis bitwy pod Grunwaldem podany przez Jana Długosza w jego Annales jest opisem
subiektywnym i jednostronnym, a ponadto nie wyszedł spod pióra naocznego świadka
bitwy, gdyż Długosz urodził się w pięć lat po niej; mimo to stanowi jedno z
podstawowych źródeł poznania przebiegu tzw. wielkiej wojny z zakonem krzyżac-

kim, o której wiedzielibyśmy bardzo mało, gdyby zachował się np. tylko tekst
kończącego ją traktatu pokojowego w Toruniu w 1411 roku.
Dlatego obowiązkiem historyka jest uwzględnienie w badaniu wszelkich rodzajów
źródeł, możliwie różnorodnych, gdyż dopiero wtedy uzyskać można pełne
zrozumienie związków zachodzących pomiędzy jednostkowymi faktami i na tej
podstawie wiązać je w większe całości. Historyków zajmujących się dziejami
starożytności i średniowiecza oraz wcześniejszych okresów dziejów nowożytnych w
historii Polski mniej więcej do końca XVIII wieku obowiązuje nawet wykorzystanie
wszystkich źródeł mogących zawierać wiadomości odnoszące się do badanego
zagadnienia, ponieważ źródeł tych zachowało się stosunkowo niewiele i
przebadanie ich w całości jest w zakresie węższej specjalizacji - możliwe dla
badacza.
Podział źródeł na opisowe i aktowe jest tylko wstępnym rozróżnieniem,
ułatwiającym, jak to już zaznaczono, zarówno pracę heurystyczną, jak i
przeprowadzenie krytyki źródeł. Pośród opisów i aktów można wyodrębnić szereg
dalszych grap źródeł, różniących się między sobą zarówno sposobem przedstawiania
zawartych w nich informacji, jak i stopniem wiarygodności.
Pośród źródeł opisowych wyróżniamy: 1. Źródła historiograficzne - są to dzieła
historyczne z minionych epok, odzwierciedlające ówczesny stan wiedzy
historycznej i przedstawiające wypadki najczęściej w formie ciągłego opisu, a
nierzadko starające się uchwycić - w postaci odpowiadającej sposobowi myślenia
historycznego w danej epoce- związki między faktami oraz przyczyny powodujące,
że dzieje miały taki, a nie inny przebieg. Należą tu więc wszelkiego rodzaju
roczniki i kroniki, dzieła biograficzne i hagiograficzne oraz dzieła historyczne
z okresu przednaukowego w historii.
Można tu dodać, że również dzieła naukowe z zakresu historii mogą być w pewnych
przypadkach traktowane jako źródło - szukamy w nim jednak wówczas nie wiadomości
o wypadkach, jakim jest poświęcone, lecz traktujemy je jako źródło mówiące o
poglądach naukowych, filozoficznych i społecznych jego autora.
Rocznikami nazywamy występujące w starożytności i średniowieczu zapiski o
ważniejszych wydarzeniach: roczniki średniowieczne prowadzone były na marginesie
tablic paschalnych (wykazów ruchomych świąt kościelnych). Od dawna przyjęty był
w nauce pogląd, że najstarsze roczniki polskie powstały w klasztorach (np.
Rocznik świętokrzyski dawny, pochodzący z pierwszej połowy XII wieku, ale
zawierający zapiski z X wieku przeniesione tam z roczników starszych oraz
Rocznik

kapitulny krakowski z drugiej polowy XIII wieku. Najnowsze badania nad
pochodzeniem tych źródeł wykazały, że powstały one nie tylko w klasztorach, lecz
i na dworze książęcym i arcybiskupim czy biskupim.
Dzieła hagiograficzne (zaliczamy tu żywoty świętych vitae, opisy męczeństw czyli
tzw. pasje - passiones, opisy cudów - miracula) są w Polsce kolejnym etapem
rozwojowym twórczości dziejopisarskiej. Najstarsze żywoty św. Wojciecha powstały
najprawdopodobniej poza Polską i dopiero żywoty św. Stanisława z XIII wieku są
tworami rodzimymi. Znaczniejsza liczba żywotów powstała w XIV wieku.
Biografie osób świeckich są znacznie późniejsze i rzadsze (biografia Piotra
Włostowica - druga połowa XII wieku) datują się bowiem u nas właściwie dopiero
od schyłku XV wieku.
Kroniki są najwyższą formą twórczości dziejopisarskiej średniowiecza. Zawierają
one zwarty, ciągły opis wydarzeń, związanych najczęściej z osobą panującego lub
szeregu panujących. Najważniejsze kroniki polskie to kronika anonimowego autora,
tzw. Galla z początku XII wieku, kronika mistrza Wincentego (Kadłubka) z
pierwszej połowy XIII wieku, kroniki śląskie z XIV wieku, tzw. kronika polsko-
śląska i kronika książąt polskich, kroniki: wielkopolska i Janka z Czarnkowa,
również z XIV wieku. Dzieło Długosza nazwane przez autora skromnie, „rocznikami",
powstałe w drugiej połowie XV wieku, jest ostatnią wielką kroniką średniowieczną
w Polsce.
Dzieła historyczne z XVI-XVII wieku mają bardzo różnorodny charakter, autorzy
ich niejednokrotnie znają wiele źródeł dawniejszych, głównie historiografi-
cznych i próbują godzić ze sobą zawarte w nich sprzeczne wiadomości, dzieje się
to jednak w sposób mało krytyczny. Ich wartość źródłowa jest stosunkowo niska,
tym bardziej, że pochodzą one z czasów, z których zachowało się stosunkowo sporo
materiału aktowego.
2. Źródła pamiętnikarskie - są spisywanymi wspomnieniami o własnym życiu i
działalności. Ten rodzaj twórczości, aczkolwiek sporadycznie uprawiany już
dawniej (Commentarii de bello Gauico i De bello dviii Juliusza Cezara są w
gruncie rzeczy też rodzajem pamiętnika), rozwinął się na szerszą skalę w XVIII
wieku i od tego czasu jest dość powszechnie uprawiany. Dla historyka
interesujące są nie tylko pamiętniki polityków i mężów stanu, zawierające
nierzadko przekręcenia i przeinaczenia, lecz również pamiętniki osób prywatnych,
podające cenne szczegóły dla historii kultury i obyczajowości.

3. Źródła publicystyczne - bardzo liczne w naszych czasach. Początki
publicystyki uprawianej w postaci krótkich tekstów, przepisywanych i
rozpowszechnianych jako odwołanie się do poparcia społecznego znane były
sporadycznie i w średniowieczu (np. w czasie sporu cesarstwa z papiestwem o
inwestyturę w XI wieku). Publicystyka rozwinęła się po wynalezieniu druku, w
Europie szczególnie w okresie Reformacji. Z chwilą powstania periodycznie
wydawanych gazet i czasopism (La Gazette w Paryżu w 1631 roku) publicystyka
skoncentrowała się w nich; silnie uwydatniło się to w XVIII wieku, kiedy pisma
periodyczne zaczęły uzyskiwać wpływ na bieżącą politykę przez kształtowanie
opinii publicznej. Dalszy postęp techniczny, ulepszenie środków przekazywania
informacji, które zaczęło się w XIX wieku (komunikacja kolejowa, telegraf, potem
telefon, radio i telewizja) spowodowały ogromny rozwój prasy i wzrost jej
znaczenia. Poszczególne ugrupowania społeczne i stronnictwa polityczne dążą do
posiadania własnych organów prasowych, jednocześnie zaś prasa staje się
elementem działalności gospodarczej, przynoszącej dochody; wszystkie te czynniki
wpływają na treść publikowanych materiałów i wymagają od historyka dużej
ostrożności przy korzystaniu z prasy jako ze źródła.

4. Korespondencja urzędowa należy do materiału aktowego, natomiast
korespondencja prywatna i półprywatna zawiera relacje o wydarzeniach i dlatego
wypadnie ją zaliczyć do źródeł opisowych. Wartość korespondencji prywatnej jest
bardzo różna od szeregu czynników, m.in.. od tego, czy zachowała się w całości
(listy otrzymane i wysłane), od wzajemnego stosunku korespondujących osób i
dlatego nie można tu wydać generalnego sądu o przydatności tego rodzaju źródeł w
badaniach historycznych.
Źródła aktowe dzielimy, jak to już uprzednio zaznaczyliśmy, na dokumenty, będące
jednostkami w pewnym stopniu samodzielnymi, oraz akta właściwe, stanowiące
zespoły i różnej wielkości jednostki, z reguły zawierające większą ilość
pojedynczych akt. Niezależnie od tego podziału oraz od podziału wynikającego z
proweniencji, czyli pochodzenia akt (np. akta komisji rządowych Królestwa
Polskiego, akta Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, akta departamentu szkół
wyższych w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego), można tu
wprowadzić podziały formalne, biorące za kryterium wygląd zewnętrzny aktu i
sposób ich łączenia w jednostki. Podziały te dla historyka posiadają mniejsze
znaczenie, ważniejsze są natomiast dla archiwisty zajmującego się porządkowaniem
materiału aktowego (por. uwagi na ten temat w rozdziale o archiwach).
BIBLIOTEKI
Biblioteki - obok archiwów, a w mniejszym stopniu także muzeów - stanowią bardzo
często warsztat pracy historyka. W bibliotecie znajduje różne potrzebne mu do
pracy materiały, począwszy od literatury i czasopism naukowych, poprzez
drukowane wydawnictwa źródeł, aż do źródeł rękopiśmiennych.
Biblioteką bywa potocznie nazywany każdy większy zbiór książek. Jest to jednak
niesłuszne, gdyż nawet posiadacze kilku tysięcy książek mogą mówić tylko o swoim
księgozbiorze, a bardzo rzadko o bibliotece. Księgozbiór musi spełnić pewne
warunki, aby stać się biblioteką. Przede wszystkim powinien zostać uporządkowany,
tzn. po prostu ustawiony według jakiegoś jednolitego systemu, a następnie
zinwentaryzowany i skatalogowany. Uporządkowany księgozbiór może być
udostępniony czytelnikom i dopiero wtedy można go nazwać biblioteką. Oczywiście,
udostępnienie księgozbioru czytelnikom musi - podobnie jak porządkowanie -
odbywać się według jakichś ustalonych zasad, które obowiązują zarówno
bibliotekarzy, jak i czytelników.
Nie każda biblioteka posiada odpowiednie warunki do tego, by mógł z niej z
pożytkiem korzystać historyk. Badania historyczne zazwyczaj opierają się na
zbiorach bibliotek naukowych, a tylko w wyjątkowych wypadkach - na zbiorach
bibliotek oświatowych lub powszechnych.
W Polsce istnieje rozbudowana sieć publicznych bibliotek powszechnych,
dostosowana do podziału administracyjnego kraju. Są to biblioteki oświatowe,
gromadzące i udostępniające przede wszystkim literaturę piękną i wydawnictwa
popularnonaukowe, a więc nie nadające się do uprawiania w nich badań naukowych.
Ponadto istniejąbiblioteki szkół, urzędów i instytucji państwowych oraz
społecznych, które również tylko wyj ątkowo mogą stać się przedmiotem
zainteresowania historyka.
Materiały, zarówno drukowane jak i rękopiśmienne, stanowiące przedmiot badań lub
pomoc w badaniach historycznych, znajdują się w naszym kraju, podobnie jak i w
innych krajach, w stosunkowo niewielu bibliotekach naukowych. Biblioteki te
najczęściej są powiązane organizacyjnie bądź ze szkołami wyższymi, bądź też z
instytucjami naukowo-badawczymi. Jedyną biblioteką naukową w Polsce będącą
całkowicie samodzielną jednostką organizacyjną, jest Biblioteka Narodowa w
Warszawie (zob. niżej).

Zarys dziejów bibliotek
Najstarszymi bibliotekami były babilońskie zbiory tabliczek glinianych,
zapisanych pismem klinowym, jak np. biblioteka Assurbanipala w Niniwie, licząca
około 10 tysięcy skatalogowanych dzieł (VII w. p.n.e.). Do najważniejszych
bibliotek starożytności greckiej należała biblioteka aleksandryjska. Założona w
III w. p.n.e. przez Ptolemeusza II Filadelfosa, gromadziła niemal całe
piśmiennictwo greckie, a ponadto etiopskie, hebrajskie, indyjskie i perskie
licząc według różnych źródeł od 400 do 700 tysięcy zwojów rękopisów. Katalog tej
biblioteki, ułożony przez poetę Kallimacha z Kyreny (305-240 p.n.e.), tzw. p i n
? e s , liczył 120 ksiąg i stanowił podstawę historii literatury greckiej. Inna
ważna biblioteka grecka znajdowała się w Pergamonie. Wraz z przyjęciem się w
Rzymie kultury greckiej powstały i tu biblioteki: w 39 r. p.n.e. Asinius Pollio,
polityk i pisarz rzymski, stronnik Juliusza Cezara, założył pierwszą rzymską
bibliotekę publiczną. WIV wieku istniało już w Rzymie 28 takich bibliotek.
Biblioteki starożytne najczęściej były połączone ze świątyniami: znamy
rozplanowanie bibliotek w Pergamonie i w Efezie; istniał już w nich podział na
magazyny i czytelnie, zarzucony następnie w europejskim średniowieczu, gdy
książki z formy zwoju przeobraziły się w formę kodeksu czyli książki składającej
się ze zszytych razem kart - jak i nasze współczesne książki, powstały pierwsze
biblioteki związane z kościołem chrześcijańskim - w Cezarei, Edessie i
Konstantynopolu. W okresie wczesnego średniowiecza klasztory były jedynymi
miejscami, gdzie przechowywano literaturę. Kassiodor, uczony rzymski (490-580),
założył w swoich dobrach w Kalabrii klasztor Vivarium; dla jego zakonników
powstała tam biblioteka, mająca przez gromadzenie dzieł pisarzy antycznych
doprowadzić do pogłębionych studiów nad Biblią. Później powstaje w Europie
szereg bibliotek klasztornych o podobnym charakterze. Najważniejsze spośród nich,
to Monte Cassino (klasztor powstał ok. 529 ?., biblioteka liczy dziś m.in. 80
tysięcy tomów), Korbeja (zał. 662), Cluny (zał. 910) i inne. W okresie
powstawania uniwersytetów powstawały również związane z nimi biblioteki
(Salamanka 1243, Paryż 1257, Oksford 1163-1249, Praga 1348, Kraków 1364-1400).
Biblioteki średniowieczne były niewielkie, rzadko przekraczały liczbę tysiąca
tomów rękopiśmiennych, toteż zwykle zajmowały 1-2 sale, służące jednocześnie
jako czytelnie i magazyny. Istniały jednak katalogi i odbywało się wypożyczanie.

Wynalazek druku oraz okres Odrodzenia i Reformacji przyniosły znaczny rozwój
bibliotek. Cosimo de Medici założył w roku 1441 bibliotekę publiczną we
Florencji. W tym okresie powstają w Italii i inne głośne biblioteki, np.
Laurentiana we Florencji, Marciana w Wenecji i biblioteka watykańska w Rzymie.
Na terenie objętym prądami reformacyjnymi w Niemczech liczne biblioteki
klasztorne przekształcono na biblioteki miejskie, do których dostęp był
łatwiejszy. Panujący również zakładają biblioteki przeznaczone do użytku
uczonych: w ten sposób powstają zaczątki późniejszych bibliotek narodowych, nie
mają one jednak jeszcze całkowicie charakteru bibliotek publicznych, tzn.
ogólnie dostępnych, a korzystanie z nich wymaga uzyskania specjalnego zezwolenia.
Pierwszą publiczną biblioteką naukową była założona w Anglii w 1602 roku ? o d 1
e i a n a (Bodleian Library - od nazwiska Tomasza Bodleya, jej twórcy) w
Oksfordzie, która w 1610 roku zaczęła otrzymywać egzemplarze obowiązkowe
wydawanych w Anglii książek. We Francji zasadę dostarczania bezpłatnych
egzemplarzy drukowanych w kraju książek do biblioteki królewskiej wprowadzono
już w 1536 roku.
Zmienia się wygląd zewnętrzny bibliotek, w czytelniach zamiast wysokich pulpitów
średniowiecznych, przy których trzeba było stać pojawiają się stoły; powstają

też oddzielnie od sal przeznaczonych dla czytelników pomieszczenia przeznaczone
wyłącznie do przechowywania książek - magazyny biblioteczne.
W XVIII wieku w okresie Oświecenia powstają pierwsze próby opartej na zasadach
naukowych wewnętrznej organizacji bibliotek, jak np. w f. 1737 w bibliotece
uniwersyteckiej w Getyndze. Na przełomie XVIII i XIX wieku, w wyniku rewolucji
francuskiej i przemian, jakie nastąpiły w okresie wojen napoleońskich, większość
dawnych bibliotek klasztornych i kościelnych przeszła na własność państwa i
uległa reorganizacji. Typ nowoczesnych bibliotek naukowych wytworzył się i
przyjął w większości krajów świata w drugiej połowie XIX wieku.
Największe biblioteki naukowe świata
1. Biblioteka narodowa w Paryżu (Bibliotheąue nationale de France).
Adres: Bibliotheąue nationale de France - Tolbiac Quai Francois Mauriac 75 706
Paris cedex 13. Tel: +33 1 53 79 53 79

Bibliotheque nationale de France - Richelieu 58 rue de Richelieu 75 002 Paris.
Standard. Tel: + 33 1 47 03 81 26. Fax: + 33 1 42 96 85 47
Zaczątkiem jej stał się księgozbiór króla Ludwika XI (1461-1483) oraz zbiory
zamku Fontainebleau: następnie Franciszek I w roku 1534 włączył zbiory zamku
Blois. Karol IX (1560-1574) przeniósł bibliotekę do Paryża; publiczną stała się
w roku 1734. Po rewolucji otrzymała w roku 1792 swą obecną nazwę, po czym
włączone zostały do niej księgozbiory kościelne oraz arystokracji, która
wyemigrowała.
Zbiory: ponad 10 000 000 woluminów i jednostek, a w tym: 530 000 manuskryptów,
155 000 starodruków, 890 000 map i planów, ogromne zbiory nut i muzykaliów oraz
dokumentów utrwalonych na technicznych środkach przekazu. Inne informacje w
internecie: http://www.bl.uk gabriel/fr/countries/france. html
2. Biblioteka Brytyjska (The British Library - BL)
Adres: The British Library, 96 Euston Road, London, NW 1, 2DB, Great Britain Tel.
Centr.: + 44 171 412 7000
BL rozpoczęła działalność 1 lipca 1973 r. - powstała z istniejącej od 1753 r.
Biblioteki Muzeum Brytyjskiego (Library of the British Museum) i innych
księgozbiorów.
Zbiory w 1994 r. liczyły około 51 000 000 woluminów i jednostek, w tym 11 757
000 książek i czasopism, bogate zbiory starodruków, rękopisów, kartograficzne,
filatelistyczne, a także mikrofilmów, dyskietek i innych środków przekazu.
Internet: http: www.bl.uk gabriel de countries united-kongdom.html
3. Biblioteka Akademii Nauk, Sankt Petersburg 19-9034, ul. Birzewaja linija 1,
Tel: 218 35 92, Fax:218 74 36-
Zbiory: około 20 milionów woluminów i jednostek.
4. Russijskaja nacjonalnaja biblioteka, Sankt Petersburg 19-1069, ul. Sadowaja
18, Tel. 310 98 50. Fax. 310 6148.
Najstarsza publiczna biblioteka w Rosji. Założona w 1795 r. z przywiezionych z
Warszawy zbiorów Biblioteki Załuskich i udostępniona w 1814 r. jako Cesarska
Biblioteka Publiczna. Od roku 1810 otrzymuje egzemplarz obowiązkowy. W 1932 r.
otrzymała nazwę im. Michaiła J. Sałtykowa-Szczedryna. Zbiory ponad 32 miliony
woluminów i jednostek.

5. Rosyjska Biblioteka Państwowa (Rossijskaja gosudarstwennaja biblioteka -RGB),
Rosyjska Federacyjna Republika, 101 000 Moskwa, ul. Wosdwizhenka 3/5, Tel.
Centrala + 7-095-2023565, Fax Centrala + 7-095-2002255. Otwarta jako biblioteka
państwowa w dniu 1 lipca 1862 r. razem z Muzeum ks. Mikołaja Rumiancewa.
Zbiory: 41 milionów 700 tysięcy woluminów i jednostek. Internet:

http://www.bl.uk/gabriel/de/countries russia sl. html
6. Biblioteka Watykańska w Rzymie (Biblioteca Apostolica Vaticana - BAV),
Centralny Adres, Cortile del Belvedere 000 120 Citta del Vaticano, Tel. Centr.:
+ 39 6 6988 5051, Fax Centr.: + 39 6 6988 47-95, Telex Centr.: 2024 Dirigental
VA. Założona w V lub VI wieku. Obecny charakter nadał jej papież Mikołaj V
(1447-1455), pierwszy „papież renesansowy".
Zbiory: ponad 2 miliony woluminów i jednostek, w tym liczne kolekcje rękopisów,
m.in. odpisy i kopie autorów starożytnych, Pisma św. itp. Internet:
http://www.bl,/uk/gabriel/en/countries/vatican. html
7. Narodowa Biblioteka Czeskiej Republiki (Narodni knihovna Ceske republiki -NK).
Adres: Klementinum 190 CZ 110 01 Praha 1 Tel. Centr.: + 420 2 24229500, Fax
Centr.: + 420 2 24227796. Założona w roku 1348 przez Karola IV. W ciągu wieków
włączono do niej kilka innych dużych księgozbiorów, m.in. jezuickiego Kolegium
Clementianum (zał. 1566 ?.). Od 1807 r. posiada egzemplarz obowiązkowy. W 1918 r.
została uznana za Bibliotekę Uniwersytecką i Narodową. Zbiory ponad 2 miliony
woluminów i jednostek, m.in. kolekcje rękopisów i książek do historii i języków
ludów słowiańskich, a zwłaszcza Rosjan, Ukraińców i Białorusinów.
Internet: http://www.bl.uk/gabriel/en/countries/czech. html
8. Biblioteka Niemiecka we Frankfurcie n. Menem i w Lipsku (Die Deutsche
Bibliothek Frankfurt am Main - Leipzig - DBL).
Adresy: Adickesallee 1 D-60322 Frankfurt am Main, Deutscher Platz 1 D-04103
Leipzig. Tel. Centr: DBF + 49-69-1525-0, DBL + 49-341-2271-0. Fa Centr.: DBF
+49-69-1525-1010, DBL + 49-341 -2271 -444. Założone: Frankfurt n. Menem w 1947,
w 1970 r. wcielono do niej Niemieckie Archiwum Muzyczne z Berlina. Lipsk-w 1912
r. przez związek księgarzy niemieckich jako biblioteka narodowa, od 1913 r.

gromadzi całość piśmiennictwa w języku niemieckim.
Zbiory: Frankfurt n. Menem w 1997 r. około 7 000 000 wol. i jedn. Lipsk: około 9
milionów woluminów i jednostek, w tym kilka specjalnych kolekcji jak: Anne-
Frank-
Shoah-Bibłioteka.
Internet://http: www.bl.uk/gabriel/de/countries/germany.html
9. Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej w Waszyngtonie
(Library of Congres). Adres: 101 Independence Ave. S.E. Washington, D.C. 20540
(202) 707-5000.
Założona w roku 1800 początkowo jako podręczna biblioteka parlamentu
amerykańskiego, stała się następnie publiczną biblioteką narodową. Zbiory: stan
z 1998 ?.: 26 000 0000 woluminów książek i czasopism (w tym liczne kolekcje
rękopisów i starodruków przywiezionych z Azji i Europy), 4 miliony 350 tysięcy
jednostek map i zbiorów kartograficznych, 3 800 000 mikrofilmów, 2 220 000
jednostek taśm i innych materiałów audiowizualnych i dźwiękowych. Internet:
http://lcweb.loc.gov./homepage/lchp,html
? ?? S|C
Informacje o większych bibliotekach w Europie i na świecie można znaleźć w: The
World of Learning 1999, London, England 1998, s. 2080
World Guide to Librar'es. 13 th edidion, K.G. Saur, Munchen 1998, s. 1187 -ten
informator znajduje się też w internecie.
Internet - programy: Gabriel Gateway to Europę's National
Libraries http://www.bl.uk/gabriel/
Bibliotheca universalis a G-7 global information society pilot
project http://www.bl.uk./gabriel/bibliotheca-universalis/index.htm
Biblioteki naukowe w Polsce zawierające zbiory historyczne

Biblioteka Narodowa (Centralna Biblioteka Państwowa) w Warszawie, al.
Niepodległości 213. Założona w roku 1919, udostępniona czytelnikom w roku 1928.
Podstawę zbiorów stanowiły księgozbiory wywiezione przez Rosję w okresie zaborów,
zwrócone przez ZSRR, w tym zbiory dawnej biblioteki Załuskich (które w

Petersburgu dały początek tamtejszej Cesarskiej Bibliotece Publicznej w roku
1795), biblioteki Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawskiego
Towarzystwa Przyjaciół Nauk; weszły tu również zbiory utworzone przez Polaków na
emigracji, jak np. Biblioteka Raperswilska. Biblioteka Narodowa od początku
swego istnienia otrzymuje egzemplarz obowiązkowy. Poważne straty poniosła
Biblioteka w czasie II wojny światowej (powstanie warszawskie): spalone zostały
zbiory rapers-wilskie, rękopisy i starodruki. W okresie powojennym nastąpiła
odbudowa zbiorów. Kierunek kompletowania zbiorów: rękopisy, druki, materiały
kartograficzne, muzyczne, ikonograficzne, płyty i taśmy w dwóch podstawowych
grupach: dokumenty polskie powstałe na terenie Polski bez względu na ich język
oraz dokumenty w języku polskim, autorów polskich, treścią dotyczące Polski i
Polaków, przeznaczone dla Polaków powstałe poza granicami Polski; dokumenty
zagraniczne - publikacje informacyjne o uniwersalnym lub wielodziedzinowym
profilu tematycznym oraz naukowe z zakresu nauk humanistycznym i społecznych,
nauki o książce i informacji, literatura piękna (wydania klasyków literatury
światowej i pisarzy współczesnych); mikroformy obejmujące poza dokumentami z
własnych zbiorów najcenniejsze dokumenty znajdujące się w bibliotekach polskich.
W ramach Biblioteki Narodowej działają m.in. Instytut Bibliograficzny, Instytut
Książki i Czytelnictwa, Biuro Międzynarodowej Wymiany Wydawnictw, stacja
mikrofilmowa i inne jednostki. Zbiory specjalne znajdują się w budynku przy PI.
Krasińskich 3/5.
Biblioteki Polskiej Akademii Nauk
1. Biblioteka PAN w Warszawie, Pałac Kultury i Nauki, VI p. Założona w 1951 r.
Kierunek kompletowania zbiorów: naukoznawstwo, technoznastwo z historią nauki i
technoznawstwa, prognozologia, prakseologia, nauka organizacji i zarządzania,
bibliotekoznawstwo i informacja naukowa, wydawnictwa informacyjne (ekcyklope-die,
słowniki, bibliografie, informatory).
2. Biblioteka Instytutu Historii PAN w Warszawie, Rynek Starego Miasta 29/31
założona w 1951 r. Gromadzi krajową i zagraniczną literaturę naukową oraz
czasopisma historyczne.
3. Biblioteka Instytutu Badań Literackich PAN w Warszawie, ul. Nowy Świat 72.
Gromadzi: naukę o literaturze, o naukach pomocniczych historii literatury,
literaturę

polską i obcą w przekładach, oryginalne wydania klasyków światowych,
językoznawstwo, filozofię, historię, historię kultury, prasoznawstwo.
4. Biblioteka Gdańska PAN, ul. Wałowa 15 (dawna Biblioteka Miejska założona w
1597 r.)- Kompletuje zbiory: nauki społeczne z uwzględnieniem historii i
współczesności Gdańska, Pomorza i problematyki morskiej, bałtyckiej, gospodarcze,
polityczne i kulturalne stosunki polsko-skandynawskie. Posiada liczne (ponad 100
tysięcy jednostek) zbiory specjalne, głównie dotyczące dziejów Gdańska i Pomorza.
5. Biblioteka Kórnicka PAN, Kórnik, Zamek (filia w Poznaniu, Pałac Działyńskich
przy Starym Rynku) założona w 1829 r. przez Tytusa Działynskiego. Zbiory:
historia Polski i literatury polskiej (w tym dzieła literackie), szczególnie
regionu wielkopolskiego, emigracja polska, piśmiennictwo francuskie z zakresu
historii i literatury Francji oraz kultury europejskiej.
6. Biblioteka PAN w Krakowie, ul. Sławkowska 17 (założona w 1873 roku jako

biblioteka Akademii Umiejętności, w roku 1951 przejęta przez PAN). Zbiory:
zagraniczne wydawnictwa ciągłe z zakresu nauk społecznych i matematyczno-
przyrodniczych, literatura i źródła odnoszące się do przeszłości Krakowa i
regionu krakowskiego, materiały historyczno-literackie i naukoznawcze, grafika
zachodnioeuropejska do końca XVIII w. Biblioteka posiada m.in. odpisy źródeł
odnoszących się do historii Polski, znajdujących się we Włoszech, Szwecji,
Francji i na Węgrzech; kartoteki studentów polskich z XVI-XVIII wieku
sporządzone przez prof. dr Henryka Baryczą, kartoteki posłów sejmowych z epoki
staropolskiej.
7. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, ul. Szewska 37
(założona w 1817 r. we Lwowie, przekazana częściowo Polsce w 1946 r. przez rząd
Ukraińskiej SRR). Zbiory: wydawnictwa humanistyczno-społeczne krajowe, ze
szczególnym uwzględnieniem historii Polski i słowianoznawstwa, historii
literatury, kultury i sztuki, językoznawstwa, bibliołogii i bibliotekoznawstwa,
prawa, polonica zagraniczne, materiały i pamiętniki związane z dawną i
współczesną kulturą polską, literatura piękna (wydania klasyków literatury
światowej i pisarzy współczesnych), dokumenty życia społecznego, zasobne zbiory
specjalne z zakresu kultury polskiej i obcej, rękopisy, stare druki, ikonografie,
kartografia, numizmatyka i sfragistyka, zbiory mikrofilmów.

Biblioteki uniwersyteckie i niektórych szkół wyższych (wszystkie biblioteki
uniwersyteckie otrzymują egzemplarz obowiązkowy druków z terenu całej Polski).
1. Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, Al. Mickiewicza 22. Założona w 1364 ?.;
po odnowieniu akademii krakowskiej przez Władysława Jagiełłę, zaczęto tworzyć
przy poszczególnych kolegiach księgozbiory. Spośród nich na czoło wysunęła się w
XVI wieku biblioteka Collegium Maius (przy ul. św. Anny), która stała się
właściwą biblioteką uniwersytecką. Zbiory wzrastały głównie dzięki darom i
zapisom profesorów w XV i XVI wieku, natomiast w wieku XVII rozwój ten został
zahamowany. Na wniosek Komisji Edukacji Narodowej w roku 1775 Hugo Kołłątaj - w
ramach reformy Akademii Krakowskiej - doprowadził do scalenia bibliotek
wydziałowych w jedną bibliotekę uniwersytecką, której siedzibą stał się gmach
Collegium Maius. W okresie dyrekcji Jerzego Samuela ?andtkiego (1811-1835)
zbiory zostały uporządkowane i skatalogowane. Z czasem Biblioteka Jagiellońska
stała się - nieoficjalną -polską biblioteką narodową. Wytworzył się zwyczaj
przesyłania jej bezpłatnie wydawanych przez polskie firmy księgarskie publikacji
z terenu wszystkich trzech zaborów, jakby samorzutny i dobrowolny „egzemplarz
obowiązkowy". Biblioteka Jagiellońska rozwinęła się szczególnie w okresie
dyrekcji Karola Estreichera (1869-1905), autora Bibliografii polskiej. Obecnie
Biblioteka Jagiellońska dąży do zebrania kompletu druków polskich do roku 1800.
Po 1945 r. Biblioteka Jagiellońska jest biblioteką główną Uniwersytetu
Jagiellońskiego i w celu lepszej obsługi zorganizowała uczelnianą sieć
biblioteczno-informacyjną, złożoną (w 1998 r.) z 46 Bibliotek Instytutowych i
Wydziałowych. Pełni też funkcję II Centralnej Biblioteki Nauk Społecznych w
Polsce i gromadzi zagraniczną literaturę naukową z zakresu wszystkich nauk
humanistyczno-społecznych.
Zbiory wg stanu na dzień 31 grudnia 1997 liczyły około 4,5 miliona woluminów i
jednostek w tym: około 3 313 000 wol. i jedn. w Bibliotece Głównej i ponad 1 536
000 wol. i jedn. w Bibliotekach Instytutowych i Wydziałowych. Zbiory specjalne:
stare druki ponad 103 tys., graficzne 44 tys. jednostek, kartograficzne około 13
tys. jedn., muzyczne ponad 34 tys. jedn., 74 tys. jedn. mikroform, 2 tys. jedn.
kserokopii i fotokopii.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg

klasyfikacji własnej, przedmiotowy książek, tytułowy książek. Bazy danych własne
w trakcie opisów książek.

System komputerowy (stan z 1995 ?.): ISIS, MAK, VTLS
Bazy na CD-ROM: ART AND HUMANITIES CITATIONINDEX, INTERNATIONALE
KUNSTLER -
DATENBANK, HUMANITIES INDEX, VERZEICHNIS LIEFERB ARER BUCHNER,
RANDOM HOUSE
UNABRIDGED DICTIONARY, SPRINGER COMPLETE CATALOGUE 1842-1992, FINDER
XPRES ON
DISC, ELSEVIER SCIENCES CATALOGUE.
2. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie (BUW, dawniej Biblioteka Uniwersytetu
Warszawskiego), Krakowskie Przedmieście 32. Założona jako biblioteka
uniwersytetu królewskiego w 1817 r. Była kilkakrotnie reorganizowana w XIX w. i
stała się biblioteką rosyjskiego uniwersytetu w Warszawie (do 1915 ?.). Zawiera
w związku z tym największy w Polsce zbiór druków rosyjskich z XIX i początku XX
wieku. Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją nauki humanistyczne i
społeczne. Kierunki kompletowania: piśmiennictwo z zakresu dyscyplin
reprezentowanych na Uniwersytecie Warszawskim, a pozostałych - tylko monografie,
syntezy i kompedia; piśmiennictwo zagraniczne z zakresu nauk społecznych i
humanistycznych; uzupełnienia zasobów książek i czasopism z XIX i XX w., m.in.
rossików i publikacji z obszaru Królestwa Polskiego; uzupełnienie kolekcji
historycznych zbiorów specjalnych (starych druków, rękopisów, zbiorów
graficznych, muzycznych, kartograficznych i dokumentów życia społecznego).
Wielkość zbiorów opracowanych ogółem (stan na 31 12 1997): 2 380 890, w tym:
książki - 1 498 463 wol, czasopisma - 597 227 wol., zbiory specjalne - 285 200
jedn. bibl.
BUW posiada sieć Bibliotek Instytutowych i Wydziałowych - 24. Katalogi:
alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, przedmiotowy książek, wydawnict
zbiorowych i seryjnych, centralny bibliotek zakładowych UW, centralny mikroform
bibliotek UW, różnych typów zbiorów specjalnych. Bazy danych własne:
opracowywane dla książek, czasopism zagranicznych w bibliotekach UM, prac
doktorskich wykonanych na UM od 1975 r. (2 000 opisów), kartoteki haseł
wzorcowych (30 000) opisów. System komputerowy: ISIS, VTLS, UNIKAT
Bazy na CD-ROM: ERIC 1982-, PSYCLIT 1974-, SOCIOFILE 1974-, LIBRARY LITERATURĘ
1984-1992, ART INDEX, GENERAL SCIENCES INDEX 1984-1992, RANDOM HOUSE
UNABRIDGED
DICTIONARY - baza tekstowa, ELSE-VIER SCIENCES CATALOGUE, SPRINGER
COMPLETE
CATALOGUE -

katalogi wydawnicze, SILVER PLATTER DIRECTORY OF ELECTRONIC RESOURCES,
PETERSON'S GRADLINE, ESTIC.
3. Biblioteka Główna Uniwersytetu w Białymstoku, ul. Skorupska 9. Rok założenia
1968 - powstała z kilku księgozbiorów studium nauczycielskich i ogromnej liczby
darowizn z całego kraju.
Zakres zbiorów: uniwersalny.
Biblioteka Główna wraz z 14 bibliotekami zakładowymi tworzy system
biblioteczno-informacyjny uczelni.
Zbiory: ogółem 403 536 (stan w 1998), w tym: książki 336 217, czasopisma 55 362,
zbiory specjalne 11 957.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, przedmiotowy książek,

zbiorów specjalnych, centralny bibliotek zakładowych. Bazy danych własne: w
opracowaniu książki i wydawnictwa zbiorowe. System komputerowy: UNIKAT
Bazy na CD-ROM: ECONLIT, BIOCHEMISTRY BIOPHYSICS CITATION IN-DEX,
EDUCATION
INDEX, ERIC.
4. Biblioteka Główna Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot, ul. Armii Krajowej 110. Rok
założenia 1970 na bazie bibliotek WSE i WSP.
Zakres zbiorów: uniwersalny.
Posiada sieć bibliotek wydziałowych i instytutowych m.in. Instytutu Historii,
Gdańsk, ul. Wita Stwosza 55.
Zbiory: ogółem ponad 1 000 000 wol. i jedn. (stan na 31. 12. 1997), w tym:
książki 706 982 wol., czasopisma 243 986 wol., stare druki 820 wol., kartografia
10 800 jedn., grafika 1550 jedn., zbiory audiowizualne 7 912 jedn., mikroformy
68 634 jedn., liczba tytułów czasopism bieżących 4 673 wol.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg
klasyfikacji własnej, przedmiotowy książek. Katalog ON-LINE: stan na 31. 12. 197,
rekordy bibliograficzne 21563, rekordy khw 32 313, rekordy opisu egzemplarza 51
445, rekordy bibliograficzne tytułów czasopism 660, rekordy zasobu 1 204. Bazy
danych własne: publikacje pracowników UG System komputerowy: VTLS

Bazy online: CURRENT CONTENTS - AGRICULTURE, BIOLOGY AND ENVI-RONMENTAL
SCIENCES
1994.
Bazy na CD-ROM: CD MARC BIBLIOGRAPHIC 1994, CD MARC NAMES 1994, CD MARC
SUBJECT
1994, ?????? - EEC EXTERMINAL TRADE 1994, ECONLIT 1993, 1994, INTERNATIONAL
STATISTICAL YEAR BOOK 1991, 1992, 1993, 1994, SCI (nauki matematyczno-
przyrodnicze 1991), SPRINGER COMPLETE CATALOGUE 1994.
5. Biblioteka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, ul. Chopina 27 (założona w
1918 ?., w roku 1925 otrzymała przekazane przez ZSRR zbiory byłej petersburskiej
akademiii duchownej).
Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: teologia, filozofia, nauki
społeczne. Bibl. KUL posiada sieć Bibliotek Zakładowych - 38.
Stan zbiorów w Bibl. Gł. KUL oraz 38 Bibl. Zakł. nadzień 17.06.1998 r. wynosił:
ogółem 1 684 521 jedn. bibliotecznych, w tym: starych druków 49 215 (inkunabułów
-136), albumów, atlasów, map, nut 27 180, grafik 15 796, rękopisów 4 728,
czasopism 336 325 (35 000 tytułów), druków zwartych nowych 877 687. Katalogi:
alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism i wydawnictw zbiorowych, działowy
starych druków, topograficzny poloników, topograficzny inkunabułów,
chronologiczny inkunabułów, wydawnictw seryjnych, map i atlasów, nut, albumów.
Bazy danych własne: książek w opracowywaniu. System komputerowy: MAK, VTLS
Bazy na CD-ROM: ERIC, SOCIAL WORK ABSTRACTS DATABASE, ISA INFORMATION
SCIENCE
ABSTRACTS PLUS DATABASE.
6. Biblioteka Główna Uniwersytetu M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie,
ul. I. Radziszewskiego 11. Rok założenia 1944
Zakres zbiorów: uniwersalny, druki lubelskie oraz dotyczące Lublina i regionu,
tzw. „lubliniana"; przedwojenne wydawnictwa polskie z terenów wschodnich
historycznej Rzeczypospolitej; judaika. Egzemplarz obowiązkowy od 1954 r.
Bibl. Gł. wraz z siecią bibl. zakładowych (26 bibl. wydziałowych, instytutowych
i zakładowych) tworzą jednolity system biblioteczno-informacyjny uczelni. Zbiory:
cały zasób systemu bibl.-informacyjnego liczy 2 290 745 wol. i jedn.obl. (stan

na 31.12.1997), a w tym zbiory Bibl. Gł. liczą 1499 337 wol. i jedn. obi.: druki
zwarte

nowe 697 502, wydawnictwa ciągle 319 594 (2 698 tyt. czas. bieżących), zbiory
specjalne 482 241, w tym: stare druki 19 109, rękopisy 780, prace doktorskie 2
002, kartografia 33 900, ikonografia 31 500, plakaty 10 278, nuty 14 000,
fonoteka 3 400, dokumenty życia spol. 7 980, mikroformy 6 214, opisy patentowe
363 100. Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny
książek, przedmiotowy książek.
Bazy na CD-ROM; MATHEMATICAL REVIEWS 1940-1979, PHILOSOPHER'S INDEX,
GRANTS
DATABASE, WORLD RESEARCH DATABASE, LIFE SCIENCES COLLECTION, CHEM-
BANK,
CHEMISTRY CITATION INDEX, WORLD WAR IIARCHIVES, HUTCHINSON
ENCYCLOPEDIA.
7. Biblioteka Uniwersytecka w Łodzi, ul. Matejki 34/38. Rok założenia 1945,
egzemplarz obowiązkowy od 1946 r.
Księgozbiór powstawał z książek zabezpieczonych na Pomorzu Zachodnim i na Śląsku
oraz z darów krajowych i zagranicznych. Zakres zbiorów: uniwersalny.
W skład Głównej Biblioteki Uniwersyteckiej w Łodzi wchodzi sieć 70 bibl.
zakładowych.
Zbiory: stan na dzień 30 12 1996 r. - ogółem 2 273 000 wol., a w tym: książki
930 214 wol, czasopisma 368 678 wol., stare druki 28 029 wol., rękopisy 6 641
wol., kartografia 14 428 wol., muzykalia 51 569 wol., ikonografia 42 836 wol.,
mikrofilmy 2 907 jed., mikrofisze 26 877 jedn., zbiory bibl. zakładowych 800 896
wol. Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, przedmiotowy
książek, przedmiotowy czasopism.
Bazy danych własne: księgozbiór podręczny Oddziału Informacji Naukowej,
prenumerata czasopism zagranicznych. System komputerowy: MAK Bazy na CD-ROM:
BOOKS IN PRINT
8. Biblioteka Główna Uniwersytetu Opolskiego, Opole, ul. Strzelców Bytomskich 2.
Rok założenia 1951
Zakres zbiorów: specjalistyczny dla dyscyplin uprawianych w uniwersytecie
opolskim, a w tym historii.

Zbiory: w 1998 r. zbiory Biblioteki Głównej i sieci bibliotek wydz. instytut, i
zakł.
liczyły ponad 550 000 wol. książek i 1 100 tyt. czasopism.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg
UKD, alfabetyczny zbiorów specjalnych.
Bazy danych własne: w trakcie tworzenia książek i artykułów z czasopism,
informacja
systemu PEDAGOG.
System komputerowy: SOWA
Bazy na CD-ROM: ERIC
:
9. Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, ul. F. Ratajczaka 38/40. Rok zał. 1919.
Powstała na bazie niemieckiej Biblioteki im. cesarza Wilhelma zorganizowanej w
roku 1894 dla potrzeb niemieckich organizacji społecznych i naukowych
zajmujących się germanizacją ludności polskiej. Została przejęta przez powstały
w 1919 r. uniwersytet poznański i przystosowana do jego potrzeb.
Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: niemcoznawstwo, skandynawistyka,

zbiory regionalne. Biblioteka posiada również jeden z największych w Europie
zbiór literatury wolnomularskiej w ilości około 80 000 wol. Wśród dzieł w jęz.
niemieckim, angielskim, francuskim i polskim są encyklopedie wolnomularskie,
monografie, podręczniki, literatura polemiczna, katalogi bibliotek
wolnomularskich i czasopisma. Sieć Bibliotek Wydziałowych, Instytutowych
(Instytutu Historii, ul. Św. Marcina 78), Zakładowych i innych.
Zbiory: około 2 500 000 wol. i jedn. w zbiorze głównym (w tym 400 000 zbiorów
specjalnych) i około 1 700 000 wol. i jedn. w bibl. sieci.; zbiory specjalne, w
tym: stare druki, rękopisy, kartografia, ikonografia, nuty i muzykalia, dok.
audiowizualne i inne. Katalogi: alfabetyczny książek i czasopism, systematyczny
książek i czasopism wg klasyfikacji O. Hartwiga.
Bazy na CD-ROM: ART INDEX, BIOGRAPHY INDEX, ECONLIT, ERIC, GPO, HUMANITIES
INDEX,
LISA PLUS, LLBA, MLA, PAIS INTERNATIONAL, PHILOSOPHER'S INDEX, PSYNDEX,
SOCIOFILE, ULRICH'S PLUS, BOOK-BANK, BOOKS IN PRINT PLUS, ELECTRE BIBLO,
RUSSIAN
BOOKS IN PRINT, VIB AKTUELL, ENCYKLOPEDIA OF ASSOCIATIONS ON CD-ROM,
GALE
DIRECTORY OF DATABASES, CD-ROM DIRECTORY 1993.

10. Biblioteka Główna Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, ul. Bankowa 14 Rok
zal. 1969
Zakres zbiorów: uniwersalny; zbiory odpowiadają kierunkom studiów i badań
naukowych uprawianych w Uniwersytecie Śląskim (nauki matematyczno-przyrodnicze,
społeczne, prawo, filozofia, filologia, historia, pedagogika, psychologia, nauki
o ziemi, technika).
Bibl. Gł. posiada sieć bibliotek wydziałowych, instytutowych i zakładowych.
Zbiory: ogółem (stan z 1998 r.) 1 100 000 wol. i jedn. Bibl. gromadzi: książki,
czasopisma (2 614 tyt. - ok. 40 000 wol.) i zbiory specjalne podzielona na 3
zręby: 1. księgoznawczy (rękopisy, stare druki), 2. kartograficzny (zbiory map,
atlasów, planów współczesnych), 3. grafika i cymelia wydawnicze.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg
UKD
Bazy danych własne: w trakcie tworzenia bazy książek i bazy publikacji
pracowników Uniwersytetu Śląskiego System komputerowy: ISIS
Bazy na CD-ROM: ANALYTICAL, ABSTRACTS, ENVIRONMENTAL ABS-TRACTS 1975
11. Biblioteka Główna Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, ul. Mickiewicza 16.
Rok. zał. 1985. Biblioteka powstała na bazie biblioteki byłej WSP w Szczecinie.
Posiada sieć bibliotek wydziałowych i instytutowych.
Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją nauk uprawianych w uniwersytecie
szczecińskim. Gromadzi też zbiory związane z historią Pomorza Zachodniego
i zagadnieniami morskimi.
Zbiory: Ogółem ponad 1 000 000 wol. i jedn., w tym ponad 800 000 wol. książek,
ponad 100 000 wol. czasopism, stare druki, rękopisy, kartografia, dokumenty
audiowizualne.
Katalogi: alfabetyczny książek, systematyczny książek wg UKD, przedmiotowy
książek.
Bazy danych własne: w trakcie opracowywania książki, czasopisma, publikacje
pracowników USz., aktualne problemy społeczno-gospodarcze.
System komputerowy: ISIS, własny system komputerowy Biblio-Info. opracowany
dla potrzeb Bibl. Gł. oparty na systemie Novell i włączony do szczecińskiej

Akademickiej Miejskiej Sieci Komputerowej. Bazy na CD-ROM: SOCIOFILE, LIFE
SCIENCES COLLECTION, CHOICE REVIEWS, PAIS, ERIC, WILSON BUSINESS
ABSTRACTS,
ECONLIT.
12. Biblioteka Główna Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, ul.
Gagarina 13 (założona w roku 1945). Podstawę księgozbioru stanowiły książki
zabezpieczone głównie na Warmii, Mazurach i Pomorzu Zachodnim oraz dary różnych
bibliotek polskich. Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: Pomeranica,
Baltica, Copernicana.
Biblioteka Główna posiada sieć (17) bibliotek Wydziałowych i Instytutowych.
Zbiory: ogółem na dzień 31. 12. 1997 r. 1 486 501 wol. i jedn., a w tym: książek
860 700 wol., czasopism 447 200 wol., książek wydanych przed 1800 r. - 1 800,
inkunabułów i starodruków 62 518, rękopisów 213, map i jedn. kartograficznych 4
600, publikacji muzycznych 10 000, mikrofilmów i mikrofisz 84 000, jedn.
audiowizualnych 5 470, nagrań dźwiękowych 10 000, oraz zbiory graficzne i inne.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg
klasyfikacji własnej, przedmiotowy książek, poszczególnych rodzajów zbiorów
specjalnych.
Bazy danych własne: są opracowywane książek i czasopism zagranicznych System
komputerowy: ISIS, MARQUIS Bazy online: CURRENT CONTENTS ISSN COMPACT
Bazy na CD-ROM: ISSN COMPACT, DIALOG DLUESHEETS, HUMANITIES INDEX,
CHOICE
REVIEWS, SILVER PLATTER INFORMATION DICTIONA-RY OF ELEKTRONIC
RESOUREES, SŁOWNIK
WIELOJĘZYCZNY, WORLD ATLAS, WHITAKER BOOK-BANK, SPRINTGER COMPLETE
CATALOGUE
1842-1994, RANDON HOUSE UNABRIDGED DICTIONARY, CD MARC SUB-JECT, CD
MARC
BIBLIOGRAPHIC, CD MARC NAMES.
13. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, ul. Szajnochy 79. Rok zał. 1945,
założona na bazie zbiorów dawnej biblioteki miejskiej; przedwojenna biblioteka
niemieckiego uniwersytetu wrocławskiego uległa zniszczeniu w czasie oblężenia
Wrocławia wiosną 1945 r. Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: nauki
humanistyczne i społeczne; ponadto: regionalia śląskie i łużyckie,
niemcoznawstwo i bibliotekoznawstwo.

Zbiory opracowane: ogółem 3 231 814 wol. (stan z 31. 12. 1997), w tym: książki 2
223 804 wol, czasopisma 587 134 wol., zbiory specjalne 420 876 jedn.
Sieć bibliotek wydziałowych, instytutowych (Instytutu Historycznego,
ul. Szewska 49) i zakładowych - 37.
Katalogi: Bibl. Gł. i biblioteki w sieci posiadają katalogi alfabetyczne
książek i czasopism oraz katalogi przedmiotowe. Bazy danych własne: w trakcie
opracowywania.
Bibl. Gł. i sieć posiadają zbiory CD-Romów.
Biblioteki Wyższych Szkół Pedagogicznych
1. Biblioteka Główna WSP w Bydgoszczy, ul. Chodkiewicza 30. Rok założenia 1969.
Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: nauki społeczne.
Biblioteka posiada sieć bibl. wydziałowych i instytutowych (Instytutu Historii,
ul. Przemysłowa 34).
Zbiory: ogółem (stan z 1998 r.) około 390 000 wol. ijedn., w tym: książek 343
000 wol., czasopism 11 104 wol., starych druków 2 372 wol., incunabułów 15 wol.,
rękopisów 42 jedn., publikacji kartograficznych 279 jedn., mikrofilmów i

mikrofisz 7 783, nagrań dźwiękowych 5 995 jedn., zbiory graficzne i inne 14 122.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg
UKD, przedmiotowy książek.
Bazy danych własne: w opracowaniu bazy książek i publikacji pracowników WSP.
System komputerowy: SOWA
Bazy na CD-ROM: NEW GROLIER MULTIMEDIA ENCYKLOPEDIA BERTELSMANN
LEXICODISC,
OXFORD ENGLISH DICTIONARY
2. Biblioteka Główna WSP w Częstochowie, ul. Al. Armii Krajowej 36a. Rok
założenia 1971.
Zakres zbiorów: uniwersalny
Zbiory: ogółem (stan 1998 r.) ok. 240 000 wol. i jedn., w tym: książki 205 986
wol., czasopism 17 797 wol., oraz zbiory specjalne, wśród których są stare druki
z Drukarni Janogórskiej dotyczące historii Częstochowy, zakonu paulinów i
regionu.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg
UKD
Bazy danych własne: w opracowywaniu książki.
System komputerowy: UNIKAT
Bazy na CD-ROM: INSPEC, SOCIOFILE
3. Biblioteka Główna WSP im. Jana Kochanowskiego, Kielce, ul. Leśna 16.
Rok .założenia 1969.
Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: pedagogika
Zbiory: Około 330 000 wol. i jedn., w tym książki ok. 300 000 wol., czasopisma
ponad 17 000 wol., zbiory specjalne.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg
UKD.
Bazy danych własne: w opracowywaniu: książki, czasopisma, publikacje pracowników
WSP, prace magisterskie napisane w WSP. System komputerowy: SOB
4. Biblitoeka Główna WSP im. Komisji Edukacji Narodowej, Kraków, ul.
Podchorążych 2. Rok założenia 1946.
Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: pedagogika i psychologia.
Zbiory: ogółem (stan 1998) 613 087 wol. i jedn., w tym: książki 559 879 wol.,
czasopisma 43 552 wol., zbiory specjalne 9 656 jedn.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek
wg UKD
Bazy danych własne: w opracowaniu książki.
System komputerowy: ISIS
Bazy online: CURRENT CONTENTS - LIFE SCIENCES 1994
Bazy na CD-ROM: OCLC EDUCATION LIBRARY - 1993, MATHEMATICAL
SCIENCES 1988
5. Biblioteka Główna WSP, Olsztyn, ul. Szrajbera 11. Rok założenia 1970. Zakres
zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: nauki społeczne.
Zbiory: około 250 00 wol. i jedn., w tym książki ok. 200 000 wol., czasopisma ok.
25 000 wol., zbiory specjalne.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg
UKD, systematyczny czasopism wg klasyfikacji własnej.
Bazy danych własne: w trakcie opracowywania: książki, artykuły z czasopism,
publikacje pracowników WSP.
System komputerowy: ISIS, MAK, SOWA

Bazy online: CURRENT CONTENTS - AGRICULTURE, BIOLOGY AND ENVI-
RONMENTAL SCIENCES
6. Biblioteka Główna WSP w Rzeszowie, ul. Rejtana 16 b. Rok założenia 1965.
Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: nauki społeczne.
Zbiory: ogółem (stan 1998) 655 892 wol. i jedn., w tym: książek 597 006 (w tym
10 000 księgozbiór polonistyczny prof. Stanisława Pigonia), czasopism 38 082 wol.
(prenumerowanych czasopism krajowych 720, zagranicznych 113), zbiory specjalne
(w jedn. inwentarzowych) 20 804, w tym: stare druki 357, kartograficzne 2 725,
fotokopie 100, rękopisy 9, sprawozdania szkół galicyjskich 2 292, grafika 28,
kserokopie 154, taśmy magnetofonowe i video 1337, mikrofilmy 252, dyskietki i
płyty CD ROM 170, dokumenty życia społecznego 317, normy 39, przeźrocza 121,
raria (książki XIX w.) 2278, zbiory muzyczne 10 625. Katalogi: alfabetyczny
książek, alfabetyczny czasopism.
7. Biblioteka Główna Wyższej Szkoły Rolniczo-Pedagogicznej, Siedlce, ul. Gen.
Orlicz Dreszera 19/21. Rok założenia 1969.
Zakres zbiorów: specjalistyczny: nauki społeczne, pedagogika, matematyka, nauki
przyrodnicze, rolnicze.
Zbiory: książki ok. 235 000 wol., czasopisma ok. 13 550 wol.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek
wg UKD
Bazy danych własne: w opracowywaniu książki.
System komputerowy: UNIKAT
8. Biblioteka Główna WSP w Słupsku, ul. Arciszewskiego 22c. Rok założenia 1969.
Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: nauki społeczne, matematyka, nauki
przyrodnicze, neofilologia, wychowanie muzyczne.

Zbiory: książki ponad 225 000 wol., czasopisma około 35 000 wol., zbiory
specjalne
około8 000jedn.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek
wg klasyfikacji działowej BN, starodruków, prac magisterskich, zbiorów
specjalnych.
Bazy danych własne: książki najnowsze, depozyty PTH, Przewodnik Bibliograficzny
od 1990 ?., Literatura Drugiego Obiegu.
System komputerowy: MAK, UNIKAT
Bazy online: CURRENT CONTENTS - PHYSICAL, CHEMICAL AND BARTH
SCIENCES.
9. Biblioteka Główna WSP w Zielonej Górze, Aleja Wojska Polskiego 69.
Rokzał. 1971.
Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją nauki społeczne.
Zbiory: 283 345 wol. książek oraz 44 250 wol. druków ciągłych (stan na
31.12.1997).
Biblioteka prenumeruje na bieżąco 120 tyt. czasopism zagranicznych i 456 tyt.
czasopism polskich. Posiada kolekcję zbiorów specjalnych: rękopisy, starodruki,
zbiory graficzne (grafika dawna i współczesna - 2 300 jedn.), ekslibrysy,
plakaty,
mikrofilmy i dyskietki, wydawnictwa bibliofilskie.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek
wg klasyfikacji własnej.
Bazy danych własne: dysponuje 13 bazami danych, w tym pedagogiczną bazą ERIK,
Current Contents. Life Science oraz bazami wydawanymi przez Bibliotekę Narodową.
System komputerowy: SCHOLA PROLUB

Inne ważniejsze biblioteki
Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy, ul. Koszykowa 26 (powstała w roku 1893
jako czytelnia dzieł i czasopism naukowych. Organizatorami jej byli m.in. Samuel
Dickstein - brat znanego działacza socjalistycznego i Henryk Sienkiewicz. W roku
1914 E. Kierbedziowa ofiarowała bibliotece gmach wraz z wyposażeniem przy ul.
Koszykowej). W czasie II wojny światowej została zniszczona w 80%. Odbudowana w
okresie powojennym jako biblioteka publiczna z wyodrębnionym działem naukowym.
Kompletuje zbiory: humanistyka, bibliologia, bibliografia

polska, książki dla dzieci z XIX i XX w., rękopisy z okresu pozytywizmu,
biblioteka otrzymuje egzemplarz obowiązkowy wszystkich wydawnictw krajowych.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg
UKD, systematyczny czasopism wg UKD.
Bazy danych własne: nowości księgarskie, opisy książek i rękopisów w trakcie
tworzenia.
System komputerowy: ISIS, MAK
Bazy na CD-ROM: SOFTWARE TOOLWORKS MULTIMEDIA ENCYKLOPEDIA.
Biblioteka i Informacja Naukowa Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Warszawa, ul.
Warecka la. Rok zał. 1947.
Zakres zbiorów: specjalistyczny: międzynarodowe stosunki polityczne i
gospodarcze po 1945 ?.; międzynarodowe prawo publiczne; teoria stosunków
międzynarodowych; wydawnictwa ONZ.
Zbiory: ogółem około 150 000 wol. i jedn.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg
UKD, wydawnictw ONZ, systematyczny artykułów i czasopism. Bazy danych własne: w
trakcie tworzenia książek i artykułów z czasopism. System komputerowy: CO-LIBER
Biblioteka Instytutu Badań Edukacyjnych, Warszawa, ul. Górczewska 8.
Rok założenia 1949.
Zakres zbiorów: specjalistyczny: wydawnictwa pedagogiczne, historia wychowania
i szkolnictwa, dydaktyka, metodyka, oświata dorosłych, psychologia rozwojowa i
wychowawcza, podstawowe dzieła z nauk pokrewnych oraz książki i wydawnictwa
o charakterze informacyjnym z różnych dziedzin wiedzy, polskie i obce czasopisma
pedagogiczne, dawne i bieżące.
Zbiory: ogółem około 100 000 wol. i jedn., w tym książki, czasopisma, rozprawy
doktorskie (ponad 350) i inne.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, przedmiotowy książek.
Bazy danych własne: książki w trakcie tworzenia.
System komputerowy: ISIS

Centralna Biblioteka Wojskowa, Warszawa, ul. Ostrobramska 109.
Rok założenia 1919.
Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: nauki wojenne, wojskowość, siły
zbrojne, literatura naukowa z zakresu historii, polityki, ekonomii, prawa,
filozofii,
pedagogiki, socjologii, geografii.
Biblioteka otrzymuje egzemplarz obowiązkowy druków wojskowych. Zbiory: ogółem
około 400 000 wol. i jedn., a w tym: książki, czasopisma, kartografia,
ikonografia, stare druki, rękopisy, dokumenty audiowizualne i inne. Katalogi:
alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg UKD,
systematyczny książek wg SKD.
Bazy danych własne: w trakcie opracowywania książek; kartoteka haseł
przedmiotowych. System komputerowy: MAK, EWA/UNIX.

Biblioteka XX. Czartoryskich, Kraków, ul. Św. Marka 17.
Rokzał. 1876.
Zakres zbiorów: specjalistyczny: historia, filozofia, historia sztuki,
religioznawstwo,
archeologia, językoznawstwo.
Zbiory: ogółem ponad 350 000 wol. i jedn., a w tym: książki, czasopisma, stare
druki
(około 45 000), rękopisy (ponad 13 500), kartografia i inne.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism.
Bazy danych własne: nowości.
System komputerowy: ISIS
Biblioteka im. Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego, Płock, PI.
Narutowicza 2. Rok założenia 1820.
Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: regionalia płockie (starodruki,
rękopisy, kartografia), nauki społeczne, nauki przyrodnicze. Zbiory: ogółem
około 230 000 wol. i jedn.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg
UKD, seryjny druków nowszych.

Biblioteka Instytutu Zachodniego im. Zygmunta Wojciechowskiego, Poznań. Stary
Rynek 78/79. Rok założenia 1945.
Zakres zbiorów: specjalistyczny: zagadnienia niemcoznawcze, całokształt
stosunków polsko-niemieckich na tle szeroko pojętych stosunków międzynarodowych
ze szczególnym uwzględnieniem zjednoczenia Niemiec, najnowsza historia Polski i
Niemiec na tle powszechnej, dzieje Ziem Zachodnich, integracja Europy Zachodniej,
stosunki międzynarodowe w aspekcie historycznym, prawnym, politycznym,
socjologicznym i ekonomicznym.
Zbiory: około 90 000 książek, czasopism, rękopisów i innych. Katalogi:
alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, przedmiotowy książek i czasopism.
Bazy na CD-ROM: PAIS INTERNATIONAL, ZEITUNGSINDEX
Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań, ul. Mielżyńskie-
go 27/29. Rok założenia 1857.
Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: historia (zwłaszcza druki
wielkopolskie
i Wilkopolski dotyczące XIX w.), językoznawstwo (w tym indoeuropejskie),
literaturoznawstwo (głównie piśmiennictwo polskie i serbołużyckie).
Zbiory: ponad 250 000 wol. i jedn. książek, czasopism, starych druków, rękopisów,
kartografii, mikrofilmów, dokumentów audiowizualnych.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek,
systematyczny czasopism, drukarzy dla starych druków preweniencji.
Biblioteka Raczyńskich, Poznań, PI. Wolności 19. Rok założenia 1829.
Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: regionalia dotyczące Wielkopolski
Zbiory: ponad 1 600 000 wol. i jedn., w tym: książki ponad 1 400 000, czasopisma
ponad 30 000 wol., stare druki około 18 000 wol., rękopisy około 8 800 jedn.,
kartografia, ikonografia, dokumenty audiowizualne i inne.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek
wg UKD (od 1988 r. - poprzednio własny system Biblioteki).
Biblioteka Żydowskiego Instytutu Historycznego. Instytut Naukowo-Badawczy,
Warszawa, ul. Tłomackie 3/5. Rok założenia 1936.
Zakres zbiorów: literatura historyczna, religijna oraz beletrystyczna dotycząca
historii

i szeroko pojętej kultury Żydów w językach hebrajskim, jidysz, polskim i innych
językach współczesnych, rękopisy i starodruki, gazety i czasopisma żydowskie.
Zbiory: około 70 000 wol. i jedn.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg
UKD.
Biblioteka Związku Nauczycielstwa Polskiego, Warszawa, ul. Smulikowskiego 6/8.
Rok założenia 1933.
Zakres zbiorów: specjalistyczny: działalność i wydawnictwa ZNP, pedagogika,
szczególnie historia wychowania i szkolnictwa, psychologia rozwojowa i
wychowawcza, nauki pokrewne oraz literatura piękna, polskie czasopisma
pedagogiczne, związkowe i inne. Zbiory: książki około 70 000 wol.
Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg
UKD, przedmiotowy książek.
Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Książnica Miejska im. M. Kopernika w Toruniu,
ul. J. Słowackiego 8. Powstała w 1923 roku z połączenia Bibliotek Gimnazjum,
Towarzystwa Naukowego i Copernicus Verein. Obok Biblioteki Gdańskiej PAN
największa biblioteka pomorzoznawcza. Zbiory: nauki humanistyczne, szczególnie
historia regionalna Pomorza, Kujaw, ziemi chełmińskiej i dobrzyńskiej; Toruniana,
Copernicana, historia sztuki; starodruki i zbiory specjalne gromadzone od XVI w.;
przechowuje i udostępnia księgozbiór Towarzystwa Naukowego w Toruniu od 1875 r.
Obowiązkowy egzemplarz regionalny. Zbiory: ogółem około 900 0000 (do 1997 ?.), w
tym: książki, czasopisma, starodruki (26 293), rękopisy (ok. 1 600), kartografia,
grafiki, nuty i muzykalia, reprinty i inne. Katalogi: alfabetyczny, książek,
alfabetyczny czasopism, przedmiotowy książek, tytułowy książek. System
komputerowy: MAK
Biblioteka Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie, Plac Defilad 1,
Pałac Kultury i Nauki (Piętro 17)
Zakres zbiorów: specjalistyczny: gromadzi zbiory dotyczące historii terytoriów

niemieckojęzycznych oraz historii Polski od wczesnego średniowiecza do czasów
współczesnych, dziejów Żydów w Niemczech i Polsce, prace metodologiczne z
zakresu zachodnioeuropejskich i anglo-amerykańskich nauk historycznych. Zbiory:
ponad 30 000 wol. i 250 tyt. czasopism (w większości prenumerowane od roku 1993).
Bazy na CD-ROM: biblioteka udostępnia 10 baz na CD-ROM.
Biblioteka Sejmowa, Warszawa, ul. Wiejska 4. Rok założenia 1919.
Zbiory zniszczone w latach 1939-1944. Odbudowana po 1945 Biblioteka Sejmowa jest
biblioteką naukową. Jej działalność służy przede wszystkim zaspokajaniu potrzeb
Sejmu i Senatu, klubów parlamentarnych, posłów i senatorów, służb badawczych
parlamentu oraz innych pracowników Kancelarii Sejmu i Senatu. Ze zbiorów i usług
BS mogą także korzystać pracownicy nauki oraz wszyscy zainteresowani
problematyką parlamentarną. W krajowym systemie bibliotecznym pełni funkcję
centralnej biblioteki legislacyjnej.
Biblioteka Sejmowa jest jednostką organizacyjną Kancelarii Sejmu. W jej skład
wchodzą także Archiwum Sejmu i Wydział Muzealiów.
Zakres zbiorów: specjalistyczny: prawo, nauki polityczne, historia, ekonomia,
wydawnictwa parlamentarne i urzędowe polskie i zagraniczne oraz organizacji
międzynarodowych.
Zbiory: (stanna31.12.1997 r.) ponad 435 000 jednostek. Zbiory składają się z
dwóch odrębnych fizycznie kolekcji, różniących się pochodzeniem, charakterem i
lokalizacją. Pierwsza z nich - tzw. zbiory główne Biblioteki Sejmowej zawierają
materiały związane z podstawową funkcją Biblioteki Sejmowej jako biblioteki
parlamentarnej, gromadzone od początku jej istnienia. Drugą, stanowi włączony w

1991 r. do Biblioteki Sejmowej księgozbiór Archiwum Lewicy Polskiej (poprzednio:
Centralne Archiwum ?? PZPR), przechowywany i udostępniany w Wydziale Zbiorów
Historii Społecznej Biblioteki Sejmowej.
Katalogi: Alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg
UKD, systematyczny czasopism. Bazy danych własne: książki, czasopisma i inne
dokumenty. System komputerowy: ISIS, MAK, ALEPH
Bazy na CD-ROM; JUSTIS CELEX, INDEX TO LEGAŁ, PERIODICALS, INDEX TO UNITED
NATIONS DOCUMENTS AND PUBLICATIONS, LEGGIDTTTA-

LIA, IBERLEX, CD-ROM INDEX TO HOUSE OF COMMONS PARLIAMENTA-RY PAPERS,
PRESSDOK,
HUNDOK, UNITED STATES CODĘ ANNOTATED, JUSTIS EASTERN EUROPĘ.
Ważniejsze biblioteki w Bydgoszczy
Biblioteka Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego - została sprzedana Instytutowi
Historii WSP w Bydgoszczy, ul. Przemysłowa 34.
Posiada wydawnictwa BTN i zbiory poświęcone dziejom Bydgoszczy.
Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka, ul. M. Skłodowskiej-Curie 4. Zbiory: ogółem
około 120 000 woluminów i jedn.: dydaktyka, pedagogika, psychologia, literatura
piękna dla dorosłych, zbiory specjalne.
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna, ul. Długa 39, 41 i Stary Rynek 22,
24.
Zbiory: około 400 000 wolum. i jedn.: nauki humanistyczne, regionalia dotyczące
okręgu nadnoteckiego, Kujaw, Pomorza, bydgostiana, zbiory specjalne dotyczące
dziejów Bydgoszczy.
*##
Bardziej szczegółowe informacje o polskich bibliotekach można znaleźć w:
- Informator o placówkach informacji w Polsce (biblioteki, ośrodki informacji
naukowej, technicznej i ekonomicznej) w oprać. Ireny Klimowiczowej, Marii
Załuskiej, Warszawa 1978, s. IV 629
- Informator o bibliotekach i ośrodkach informacji w Polsce 1995 oprać, zespół
pod kier. Jadwigi Sadowskiej i Elżbiety Stefańczyk, Biblioteka Narodowa,
Warszawa 1995, s. 279
- Informator o bibliotekach kościelnych w Polsce, oprać. ks. Roman Nir,
„Chrześcijanin" 56-57 77 s. 200-277. Uwaga - zawiera informacje tylko o
bibliotekach należących do kościoła rzymskokatolickiego w Polsce.
- Informator o bibliotekach województwa toruńskiego, Biblioteka UMK, Toruń 1989,
s. 379

- w internecie ??. ? Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego
http://www.bu.uni.wroc.pl/inf. og. i.html
Korzystanie z biblioteki
Korzystanie z każdej biblioteki wymaga dokonania pewnych formalności wstępnych,
które dają uprawnienia czytelnicze i które zazwyczaj nieco różnią się od siebie
w poszczególnych bibliotekach. Większe biblioteki naukowe mają najczęściej
własne regulaminy, z którymi trzeba się zapoznać przed dokonaniem wpisu i
uzyskaniem prawa wstępu.
Korzystanie z biblioteki naukowej różni się zasadniczo od korzystania z
biblioteki oświatowej. Różnica polega przede wszystkim na tym, że czytelnik w
bibliotece oświatowej najczęściej nie wie, co będzie czytał, natomiast czytelnik
naukowy, także student, powinien dokładnie zdawać sobie sprawę z tego, czego w
bibliotece poszukuje. Musi on zatem przychodzić do biblioteki z gotową listą
tytułów wydawnictw jakie są mu potrzebne, opracowaną na podstawie bibliografii i

nie powinien liczyć np. na pomoc bibliotekarza, lecz umieć poradzić sobie sam.
Oczywiście, potrzebne do tego bibliografie znajdzie również w każdej większej
bibliotece naukowej.
Zbiory biblioteczne udostępniane są czytelnikom bądź w obrębie budynku
biblioteki - w czytelniach i pracowniach, bądź przez wypożyczenie do domu. Ta
ostatnia forma, jakkolwiek lubiana przez czytelników, jest jednak o tyle
niekorzystna, że książka wypożyczona staje się niedostępna na pewien czas dla
innych czytelników, będąc przy tym bardziej narażona na zagubienie lub
zniszczenie. Dlatego cenniej szych książek biblioteki nie wypożyczają do domu, a
niektóre wielkie biblioteki naukowe zezwalają na korzystanie ze swych zbiorów
tylko na miejscu.
Informacji o zawartości danej biblioteki dostarczająkatalogi. Podstawową formą
katalogu bibliotecznego jest kartkowy katalog alfabetyczny. Każda książka
posiada w nim osobną kartkę, która zawiera następujące dane: 1) nazwisko i imię
autora lub autorów, jeśli jest ich więcej; 2) tytuł i podtytuł książki; 3)
miejsce i rok wydania; 4) firmę nakładcy; 5) ilość stron, tablic i ilustracji,
map itp.; 6) sygnaturę książki, czyli jej numer biblioteczny pozwalający
bibliotekarzowi na szybkie jej odnalezienie w zbiorach. Czasem mamy jeszcze
dodatkowe wiadomości, jak np. oznaczenie serii

wydawniczej, w skład której książka wchodzi, opis stanu posiadanego przez
bibliotekę egzemplarza itd. Podobne karty katalogowe posiadająrównież czasopisma,
z tym, że nie podaje się tu autorów, bo czasopisma zawierają prace bardzo wielu
autorów, lecz tylko tytuł i miejsce wydania oraz wyliczenie znajdujących się w
zbiorach numerów czasopism.
Karty w katalogu alfabetycznym układa się według kolejności alfabetycznej
nazwisk autorów. Jeśli książka ma 2 lub 3 autorów, decydujące jest nazwisko
pierwszego. Jeśli autorów jest więcej niż trzech, wówczas książka zaszeregowana
jest według tzw. hasła tytułowego, którym w nowoczesnych katalogach (np. w
Bibliotece Głównej UMK w Toruniu) jest pierwszy wyraz tytułu, a w katalogach
starszych (np. w Bibliotece Jagiellońskiej) główny rzeczownik tytułu. Tytuły
książek wydrukowanych w alfabetach innych niż łaciński oraz nazwiska ich autorów
są w katalogu transliterowane. Każdej literze obcej odpowiada litera lub kilka
liter łacińskich. Podajemy obowiązującą w Polsce międzynarodową transliterację
naukową stosowaną nie tylko w bibliotekach, lecz również w publikacjach
naukowych alfabetu rosyjskiego.
TRANSLITERACJA ALFABETU ROSYJSKIEGO
?? =? ??= P Ocb = F IIJiii = ŚĆK>k> = JU
?? =L Pp=R Xx =??? = l) ?? = 1?
?? = M Cc = S ?? = ? ?? = Y 1}„twardy znak"
?? = N ?? = T ?? = ? ? = ' (nie transliteruje
Oo =0 Yy = U ?? = Ś ?? = E się)
Oprócz katalogu alfabetycznego obejmującego wszystkie druki nowoczesne (od 1800
do 1850 roku) i alfabetycznego katalogu czasopism, większe biblioteki mają
również katalogi rzeczowe, w których karty książek ułożone są według kryterium
ich treści. Mogą to być katalogi tzw. przedmiotowe, systematyczne lub działowe.
Stanowią one pomoc w poszukiwaniu druków nie objętych istniejącymi
bibliografiami. Dlatego poszukiwania bibliograficzne należy uzupełnić
przejrzeniem katalogów rzeczowych w bibliotekach, mogących z racji swej
specjalizacji naukowej zawierać potrzebne nam materiały. Nigdy jednak katalog
rzeczowy nie może zastąpić bibliografii i dlatego sięgnięcie doń powinno być
zakończeniem, a nie początkiem czynności heurystycznych.

= c

?? =?

= B

?? =Ż

= v

?? =Z

= G

?? =1

= D

?? =J

Zwykle katalogi zbiorów specjalnych (zob. wyżej) są osobno wydzielone, a
katalogi rękopisów publikowane drukiem w postaci książek.
Książki i inne zbiory przechowywane są w specjalnych pomieszczeniach
(magazynach), do których dostęp mają tylko bibliotekarze i personel techniczny
biblioteki. Zazwyczaj osobno przechowuje się książki wydane po roku 1800,
których jest najwięcej i których zbiór najszybciej się powiększa, gdyż stale
przybywają książki wydane współcześnie. Książki i inne druki pochodzące z XVI,
XVII i XVIII wieku noszą nazwę starodruków i stanowią oddzielną grupę magazynową.
Książki wydrukowane w XV wieku stanowią dużą rzadkość i przechowywane są ze
specjalną pieczołowitością. Noszą one nazwę inkunabułów („incunabula" łac.
kołyska) -inkunabuły są więc drukami pochodzącymi z okresu, gdy drukarstwo
znajdowało się jeszcze w kolebce. Osobno również przechowywane są rękopisy, nuty,
mapy i plany.
Chcąc otrzymać potrzebną nam publikację do czytelni, dokonujemy zamówienia -
zwykle przy pomocy tzw. rewersu, tj. kartki formularza, na której wypisujemy
nazwisko autora, tytuł i sygnaturę, czyli biblioteczny numer książki. Z
niektórych zbiorów bibliotecznych można korzystać tylko w specjalnych
pracowniach; dotyczy to szczególnie rzadkich i cennych druków, rękopisów, nut,
map i planów, a także mikrofilmów.

BIBLIOGRAFIA
Bibliografią nazywamy najczęściej spis tytułów prac wydanych drukiem w postaci
książek lub artykułów w czasopismach. W tym znaczeniu będziemy posługiwali się
dalej tym terminem. Nazwą bibliografii bywa czasem oznaczana również sama
metodyka zestawienia spisów bibliograficznych lub nawet jedna z dziedzin nauki o
książce. Ściślej należałoby bibliografię określić jako ułożony według przyjętego
kryterium zbiór opisów bibliograficznych druków.
Opis bibliograficzny powinien zawierać co najmniej te elementy, które są
konieczne do zidentyfikowania danego druku, np. w wypadku książki powinien on
składać się z: nazwiska i imienia autora, tytułu, miejsca i roku wydania. Oprócz
tego w opisie bibliograficznym mogą znajdować się następujące dane: podtytuł,
wydawca i drukarz, format, ilość stron, ilustracji i map, a nawet informacje o
treści i krótka ocena jej wartości. W przypadku druków rzadkich, zachowanych
tylko w niewielkiej ilości egzemplarzy lub zgoła w jednym egzemplarzu (unikatów)
podaje się również, gdzie znajdują się zachowane egzemplarze.
Przykład opisu bibliograficznego starodruku: Harfknoch Krzysztof
Respublica Polonica, duobus libris illustrata, ąuorum prior Historiae Polonicae
memo-rabiliora ... complecitur, posterior vero Jus Publicum Rei publicae
Polonicae, Lithuanicae, provinciarumque ????????... comprehendit. His adiecta
est dissertatio historica de originibus Pomeranicis. Opera et studio M.
Christophori Harfknoch, Passenheimensis Prussi.
Francofurti et Lipsiae, Impensis Martini
Hallervordii; Jenae, typis Johannis Nisi,
1678 16° s. 58ł + 36nlb + 99. Przykład pełnego opisu bibliograficznego książki
współczesnej: Miśkiewicz Benon Wstęp do badań historycznych. Skrypt dla
studiujących historię

Poznań 1963 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza,
Drukarnia Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu,
8° s. 2 nlb +161 + 1 nlb

Ta sama książka w skróconym opisie bibliograficznym:
Miśkiewicz Benon
Wstęp do badań historycznych, Poznań 1963, s. 161
Jak widać, opis bibliograficzny jest bardzo podobny do opisu katalogowego.
Różnica polega na tym, że opis bibliograficzny odnosi się do wszystkich
egzemplarzy danego druku, natomiast opis katalogowy dotyczy tylko jednego
egzemplarza -znajdującego się w skatalogowanej bibliotece; opis katalogowy może
np. zawierać dane o stanie zachowania egzemplarza, jego oprawie, odręcznych
dedykacjach i dopiskach czy glossach itp.
W zależności od przyjętego kryterium podziału, wyróżniamy szereg typów
bibliografii. Oto najczęściej spotykane:
1. Bibliografie ogólne - obejmujące ogół wydanego drukiem piśmiennictwa
zazwyczaj jednego kraju bez względu na treść zarejestrowanych pozycji.
Bibliografie specjalne (zagadnieniowe) - obejmujące piśmiennictwo z określonej
dziedziny. Należą tu zarówno bibliografie obejmujące piśmiennictwo wielkich
działów wiedzy (np. historii, biologii, etnografii), jak bibliografie
poszczególnych dziedzin, stanowiących części wielkich działów wiedzy (np.
Historia Polski, Śląska, Pomorza) oraz bibliografie obejmujące piśmiennictwo
dotyczące zagadnień jednostkowych, np. Mikołaja Kopernika, Diariuszy sejmowych z
XVII wieku.
2. Bibliografie retrospektywne - obejmujące publikacje w określonym zamkniętym
okresie. Bibliografie bieżące - zazwyczaj ukazujące się periodycznie i
rejestrujące publikacje ukazujące się w kolejnych okresach.
3. Bibliografie „c z ? s t e" - podające tylko pełne lub skrócone opisy
bibliograficzne zarejestrowanych druków. Nazywamy je też rejestrującymi.
Bibliografie adnotowane lub „rozumowane" - podające oprócz opisu
bibliograficznego także dalsze informacje o treści książki, przybierające nawet
czasem postać krótkiej recenzji.
Ponadto można jeszcze mówić o bibliografiach kompletnych podających opisy
wszystkich publikacji odnoszących się do danego zagadnienia i selekcyjnych
(podających tylko wybór opisów bibliograficznych), o bibliografiach prymarnych
(w których opisy sporządzone są na podstawie oględzin - autopsji - wszystkich
zarejestrowanych druków) i pochodnych (sporządzonych na podstawie innych
bibliografii - wiele bibliografii specjalnych sporządza się w oparciu o
bibliografie ogólne). Łatwo zauważyć, że do jednej bibliografii można zastosować
kilka z podanych

wyżej określeń, pod warunkiem, że nie wykluczają się one nawzajem. Tak więc
jedna i ta sama bibliografia może być jednocześnie np. specjalna, retrospektywna,
adnotowana, selekcyjna i prymarna, natomiast nie do pomyślenia jest bibliografia,
która byłaby zarazem ogólna i specjalna.

* * *

Zebranie informacji bibliograficznych winno stanowić punkt wyjścia każdej pracy
naukowej. Celem tej pracy -jak już poprzednio wspomniano -jest bowiem ustalenie
nowych faktów lub wykrycie nowych związków pomiędzy znanymi już faktami.
Potrzebne jest do tego nie tylko dotarcie do źródeł, ale i wiedza o tym, co w
danej gałęzi wiedzy zostało już dokonane. Ważne jest to szczególnie w naukach
humanistycznych, do których należy historia. Znajomość prac naukowych z jego

własnej dziedziny oraz z dziedzin pokrewnych jego zainteresowaniom chroni
historyka przed podejmowaniem zagadnień już zbadanych w przeświadczeniu, że
przystępuje się do pracy na „nieznanym terenie".
Bibliografie ogólne polskie
Nie wszystkie bibliografie są historykowi potrzebne, a istnieje ich bardzo wiele,
tak wiele, że istnieją również bibliografie bibliografii, tzn. wydawnictwa
będące spisem tytułów bibliografii, stanowiące niezbędny wstępny etap poszukiwań
bibliograficznych. Bibliografie bibliografii najczęściej mają charakter narodowy,
obejmując bibliografie rejestrujące piśmiennictwo określonego kraju lub narodu.
Istnieją również bibliografie bibliografii bibliografii, jak gdyby bibliografie
„trzeciego stopnia", mające charakter międzynarodowy.
Podstawowa polska bibliografia tego rodzaju została po raz pierwszy opracowana i
wydana przez Wiktora Hahnaw roku 1921. Ostatnie, trzecie jej wydanie z
uzupełnieniami Henryka Sawoniaka ukazało się w roku 1966 i ono stanowi obecnie
punkt wyjścia wszelkich kwerend bibliograficznych w zakresie piśmiennictwa
polskiego, bez względu na przedmiot badań.
Hahn Wiktor, Bibliografia bibliografii polskich, wydanie 3,
Warszawa 1966 (poprzednie wydania z lat 1921 i 1953 są już dziś przestarzałe).

Podstawową polską bibliografią ogólną jest Bibliografia Polska Karola
Estreichera, opracowana jeszcze w XIX wieku i obejmująca w założeniu całe
piśmiennictwo polskie i Polski dotyczące od chwili ukazania się pierwszego druku
na ziemiach polskich w roku 1473 do końca XIX wieku. Autor jej (1827-1908) był
dyrektorem Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie i opracował 23 tomy Bibliografii.
Wydawnictwo to kontynuował następnie jego syn, profesor Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Stanisław Estreicher (1869-1939), doprowadzając je do 36tomów.
W 1959 roku rozpoczęto nowe wydanie Bibliografii pod kierunkiem prof. Karola
Estreichera, wnuka twórcy Bibliografii. Dotychczas ukazało się 14 tomów. Cała
Bibliografia została też wydana techniką reprintu (1977) i to wydanie jest w
powszechnym użyciu w bibliotekach naszego regionu.
Układ Bibliografii Polskiej Estreicherów jest nieco skomplikowany, gdyż wydawcy
przyjęli zasadę dwukrotnego rejestrowania każdego druku; raz w układzie
alfabetycznym, a drugi w chronologicznym, przy czym opisy druków w układzie
alfabetycznym są pełne, a opisy w układzie chronologicznym skrócone.
Z grubsza układ Bibliografii Polskiej jest następujący: t. I-V: Stulecie XIX do
1880 r. (układ alfabetyczny), t. VI-VII: Dodatki do tomów I-V (układ
alfabetyczny), t. VIII-IX: Stulecie XV-XVIII (układ chronologiczny), t. X: Lata
1800-1870 (układ chronologiczny), t. XI: Lata 1871-1880 (układ chronologiczny),
t. XII-XXXIV: Stulecie XV-XVIII (układ alfabetyczny).
Ponadto 4 tomy poza ogólną numeracją obejmujące lata 1881-1900 (układ
alfabetyczny).
Należy zwrócić uwagę na to, że we wszystkich tomach Bibliografii Estreicherów
umieszczone są na końcu uzupełnienia do tomów poprzedzających. Nieznalezienie
więc tytułu jakiegoś druku w podstawowym spisie alfabetycznym lub
chronologicznym nie oznacza jeszcze, że druk ten nie został w Bibliografii
Estreicherów zarejestrowany. Dla ułatwienia korzystania z Bibliografii Polskiej
opracowany został specjalny przewodnik po niej:
T. Kalicki i A. Mikucka, Bibliografia Polska Karola Estreichera. Przewodnik
dla korzystających. Kraków 1936. Oprócz opisu słownego książeczka ta zawiera
również ujęty w formie bardzo przejrzystej tablicy schemat układu „Estreichera".

Informacje o tej bibliografii i sposobie korzystania z niej czytelnik znajdzie

też
w pracach m.in. J. Korpały, Dzieje Bibliografii Polskiej Karola Estreichera,
Przegląd Biblioteczny, 1952 oraz M. Dembowskiej, Metoda bibliografii polskiej
Karola Estreichera, Warszawa 1954. Wydanie 2 rozszerzone i uzupełnione.
Warszawa 1970.
Oprócz Estreichera jako swego rodzaju bibliografia ogólna służyć może Literatura
polska Gabriela Korbuta, będąca zbiorem bibliografii osobowych podmiotowych
pisarzy polskich i podająca również podstawowe wiadomości biograficzne. Obecnie
w powszechnym użyciu jest drugie wydanie tej bibliografii przygotowane w
Instytucie Badań Literackich PAN pod kierunkiem prof. dr. Kazimierza Budzyka (zm.
1965). Została wydana pt.: Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut". W
latach 1963-81 ukazały się tomy 1-9 i 12-17. Literatura polska. Przewodnik
encyklopedyczny, T. I A-M, Warszawa 1985, T. II N-Ż, tamże, 1985, Uzupełnienia
do wyd. I, tamże, 1986.
Tylko w niektórych przypadkach może być pomocną bibliografia A. J ? ? h e -r a,
Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce, wydana w latach
1840-54 -jest ona całkowicie przestarzała.
Uzupełnieniem retrospektywnej bibliografii ogólnej, jaką jest Bibliografia
Polska Estreicherów, są ogólne bibliografie bieżące. W Polsce pełna i dokładna
bibliografia bieżąca pojawiła się dopiero w roku 1928; zaczął się wtedy ukazywać
Urzędowy wykaz druków wydanych w Rzeczypospolitej Polskiej rejestrujący w 28
działach rzeczowych wszystkie druki samoistne wydane na terenie państwa
polskiego. Wydawanie Urzędowego wykazu druków przerwał wybuch II wojny światowej
w 1939 roku. W roku 1946 wydawnictwo to wznowiono pod tytułem Przewodnik
Bibliograficzny, urzędowy wykaz druków..., pod którym wychodzi po dzień
dzisiejszy. Oprócz tego ukazują się w Polsce następujące ważne bibliografie
bieżące o charakterze ogólnym:
Bibliografia zawartości czasopism od 1951, zaś w 1964 roku zmieniono zasady
selekcji, dopuszczając tylko czasopisma naukowe i poważniejsze literacko-
społeczne.
Bibliografia czasopism i wydawnictw zbiorowych; od r. 1958 - wydany w roku 1960.
Polonica Zagraniczne - rocznik wydawany na prawach rękopisu, od roku 1956 -
wydany w roku 1960.
Bibliografia bibliografii i nauki o książce - wychodzi od roku 1948, publikując
materiały od roku 1945.

Należy pamiętać, że w polskiej bibliografii ogólnej istnieje luka czasowa,
obejmująca lata 1901-1927. W pewnym stopniu tylko wypełniają ją czasopisma
bibliograficzne takie, jak: Przewodnik Bibliograficzny, wydawany w latach 1878-
1914 przez Władysława Wisłockiego, kontynuowany następnie z przerwami do 1933
roku. Nawiązując do jego tradycji, jako pierwszej polskiej ogólnej bibliografii
bieżącej, nadano w roku 1946 Urzędowemu wykazowi druków tytuł Przewodnika
Bibliograficznego lub Książka wydawana w latach 1901-1914, oraz Nowa Książka
wydawana w latach 1934-1939. Dopiero obecnie częściowo lukę tę wypełniła wydana
przez Ossolineum Bibliografia Polska 1901-1939 pod red. Janiny Wilgat, t. 1 (A-
Bars), Wrocław 1986. Omówienie bibliografii ogólnej polskiej daje w swym
artykule M. Biernacka, Dwadzieścia lat polskiej bibliografii 1944-1964, Przegląd
Biblioteczny, R. 33:1965, z. 3.
Historyczne bibliografie retrospektywne
Z bibliografii ogólnych korzystają jednak historycy rzadziej, niż ze specjalnych
bibliografii historycznych, informujących o wydawnictwach źródeł i opracowań z
zakresu historii. Bibliografie te stanowią czasem rozszerzone i uzupełnione

wyciągi z bibliografii ogólnych, najczęściej jednak są samoistnymi dziełami
przystosowanymi do potrzeb i celów badania historycznego.
Pierwszą polską bibliografię historycznąpołączonązdziejami książki opracował
Joachim Lelewel pt. Bibliograficznych ksiąg dwoje (1823).
Spośród polskich bibliografii retrospektywnych tego rodzaju najważniejsza jest:
Ludwika F i n ? 1 a, Bibliografia historii polskiej, cz. I-III, Lwów-Kraków
1891-1914. Fotograficzny przedruk tej bibliografii, będący wierną, także pod
względem wyglądu zewnętrznego, jej kopią, tzw. wydanie fotooffsetowe, ukazał się
w Warszawie w 1955 roku.
Zakres tej bibliografii obejmuje dzieła dotyczące historii Polski do roku 1815,
wydane do roku 1910, tzn. dzieła dotyczące np. powstania listopadowego, Wielkiej
Emigracji lub Wiosny Ludów, nie zostały przez F i n ? 1 a odnotowane. Jest to
już dziś bibliografia w znacznej mierze przestarzała. Wadą jej jest nadmiar
pozycji błahych, artykułów drukowanych w tygodnikach, a nawet gazetach, o
niskiej wartości naukowej już w chwili ogłoszenia, a tym bardziej po
osiemdziesięciu pięciu latach. Jej miejsce zajęła: Bibliografia historii Polski,
wydana przez Instytut Historii PAN

?. I: cz. 1-3, do roku 1795 pod red. H. Madurowicz-Urbańskiej, Warszawa 1965 T.
II: cz. 1-2 (1795-1918) pod red. H. Madurowicz-Urbańskiej, Warszawa 1967, T. III:
cz. 1-2 (1918-1945) pod red. W. Bieńkowskiego, Warszawa 1974-78.
Uwaga: tom I zawiera w swej części pierwszej obszerny dział ogólny, rejestrujący
opracowania dotyczące całości dziejów Polski i źródeł wraz ze źródłoznawstwem i
naukami pomocniczymi historii. Od zapoznania się z tą bibliografią należy
rozpoczynać wszelkie badania nad dziejami Polski.
Bieżące bibliografie historyczne
Bibliografia F i n ? 1 a i inne bibliografie retrospektywne rejestrują
publikacje wydane do momentu zakończenia prac redakcyjnych nad każdą z tych
bibliografii. Skutkiem tego nie znajdziemy w nich wiadomości o źródłach i
opracowaniach najnowszych, wydanych ostatnio. Dlatego konieczne jest, aby badacz
korzystał nie tylko z bibliografii retrospektywnych, od których oczywiście
zawsze należy rozpoczynać poszukiwania, ale i z bibliografii bieżących,
ukazujących się najczęściej w powiązaniu z czasopismami naukowymi bądźjako
dodatki do nich, bądźjako zawarte w nich w postaci recenzji, omówień i notek
bibliograficznych informujących o nowowydanych publikacjach.
Bibliografia bieżąca historii Polski zaczęła się ukazywać od 1902 roku w
Kwartalniku Historycznym. W latach 1929-34 wydawano ją w postaci osobnych
zeszytów, dodawanych do Kwartalnika Historycznego. W roku 1952 Jan Baumgart
wydał, jako samoistną publikację, Bibliografię historii Polski za rok 1948. Od
tego czasu ukazały się dalsze tomy tej bibliografii w opracowaniu Jana Baumgarta,
obejmujące lata: 1944-47,1949,1950-51,1952-53,1954,1955, aod 1956 roku przy
współudziale Anny Malcówny. Od 1967 roku opracowała ją A. Malcówna przy
współpracy Stanisława Głuszka i Ireny Perzanowskiej. W latach osiemdziesiątych
nastąpiły dalsze zmiany w zespole redakcyjnym m.in. w 1985 roku odeszła A.
Malcówna. Jak z tego wynika, w bieżącej bibliografii historii Polski istnieje
luka, obejmująca lata 1935-1943. W poszukiwaniach bibliograficznych dotyczących
tych lat musimy sięgać do Bibliografii historii Polski, t. III (1918-1945) pod
red. W. Bieńkowskiego lub do materiałów bibliograficznych rozsianych po różnych
czasopismach naukowych.

Specjalistyczne bibliografie historyczne
Rozwój badań naukowych nad dziejami Polski spowodował konieczność opracowywania

wyspecjalizowanych bibliografii poświęconych szczególnie ważnym dla badaczy
epokom, problemom a nawet wybitnym postaciom. Na użytek historyków -
regionalistów rozpoczęto przygotowywanie i publikowanie, zwłaszcza po 1950 roku,
licznych bibliografii regionalnych rejestrujących publikacje dotyczące całych
historycznych dzielnic, ziem i miast. W niniejszym skrypcie podajemy wykaz tylko
najważniejszych bibliografii, zwłaszcza przydatnych studentom regionu kujawsko-
pomorskiego.
Bibliografia historii Polski XIX w. Pod red. S. Płoskiego. T. 1, (1815-31),
Wrocław 1958, T. 2, cz. 1-4, (1832-64), Wrocław 1968-83
Bibliografia powstania narodu polskiego w 1830-1831, pod red. A. Hirschberga,
Lwów 1882
Bibliografia wojskowa II wojny światowej. Materiały za lata 1939-1958. Warszawa
1960
Bibliografia wojny wyzwoleńczej narodu polskiego 1939-1945. Problematyka
wojskowa, materiały z lat 1939-1967 w opr. K. Szczepańskiej i B. Zielińskiej,
Warszawa 1973
K. Budzyk, Bibliografia konstytucji sejmowych w XVII wieku w Polsce, Wrocław
1952
W. Chojnacki, K. Pospieszalski, E. Serwański, Materiały do bibliografii okupacji
hitlerowskiej w Polsce 1939-1945, Warszawa 1957
W. Chojnacki, Bibliografia zwartych druków konspiracyjnych wydanych pod okupacją
hitlerowską w latach 1939-1945, Warszawa 1970
W. Chojnacki, J. Kowalik, Bibliografia niemieckich bibliografii dotyczących
Polski 1900-1958, Poznań 1960
M. Cytowska, Bibliografia druków urzędowych XVI wieku, Wrocław 1961
Deportacje i przemieszczenia ludności polskiej w głąb ZSRR 1939-1945. Przegląd
piśmiennictwa pod red. T. Walichnowskiego, Warszawa 1988
K. Dolindowska, A. Haleba, Wydawnictwa socjalistyczne w Polsce 1918-1939 (draki
zwarte), Warszawa t. 2: 1968, t. 5:1976
E. Duraczyński, S. Lewandowska, Centralny katalog relacji i wspomnień z lat
1939-1945. Indeksów, nazwisk, pseudonimów, nazw geograficznych, organizacji
konspiracyjnych, t. 1-2, Wrocław 1972

Dzieje parlamentaryzmu w Polsce XV-XX w. Materiały bibliograficzne w oprać. K.
Zielińskiego, Warszawa 1985
J. Frieske, Materiały do bibliografii okupacji hitlerowskiej w Polsce.
Piśmiennictwo polskie za lata 1944-1968, Warszawa 1978
R. Gupieniec, Bibliografia numizmatyki polskiej za lata 1945-1957, Warszawa 1959
W. Henzel, I. Sawicka, Powstanie warszawskie 1944 r. Bibliografia selektywna,
Warszawa t. 1,1994; t. 2, 1994; t. 3, 1996
M. Harz, Bibliografia zbrodni katyńskiej. Materiały z lat 1943-1993, Warszawa
1993
W. Kiedrzyńska, Powstanie warszawskie w książce i prasie. Poradnik
bibliograficzny, Warszawa 1972
K. Koranyi, Bibliografia historyczno-prawna za lata 1926-36. Cz. 1-2, Lwów 1938-
1939, oraz przy współudziale J. Koranyiowej za lata 1937-1947, Toruń 1959
J. Kosicki, W. Kozłowski, Bibliografia piśmiennictwa polskiego za lata 1944-1953
o hitlerowskich zbrodniach wojennych, Warszawa 1955
E. Kozłowski, Bibliografia powstania styczniowego, Warszawa 1964
E. Maliszewski, Bibliografia pamiętników polskich i Polski dotyczących (druki i
rękopisy), Warszawa 1928
J. Skrzypek, Bibliografia pamiętników polskich do 1964 ?., Wrocław 1976

H. Lipka, A. Mroczkowska, E. Wyglenda, Ruch polski w Niemczech w latach 1922-
1939, Opole 1972
Komisja Edukacji Narodowej. Bibliografia, oprać. K. Podlaszewska i inni, Wrocław
1979
Materiały do bibliografii dziejów emigracji oraz skupisk polonijnych w Ameryce
Północnej i Południowej w XIX i XX wieku pod red. I. Paczyńskiej i A. Pilcha,
Kraków 1979
Materiały do bibliografii dziennikarstwa i prasy w Polsce w latach 1944-1954,
pod red. J. Halperna, Warszawa 1957
S. Płaza, Źródła drukowane do dziejów wsi w dawnej Połsce. Studium
bibliograficzno-źródłoznawcze. Zeszyty Naukowe UJ. 1974, Prace prawnicze z. 66
oraz Warsztat naukowy historyka wsi Polski feudalnej, Warszawa 1980 (rozprawa ta
obejmuje zarówno stan bibliografii i wiedzy prasoznawczej jak i stan badań
dyscyplin historycznych zajmujących się dziejami wsi).

Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660. Bibliografia pod red. A.
Przybosia, Warszawa 1957
100-lecie polskiego ruchu robotniczego (Materiały bibliograficzne) w oprać. I.
Wronowskiej, K. Zielińskiego, Warszawa 1982
A. Suligowski, Bibliografia prawnicza polska XIX i XX wieku, Warszawa 1911
Wojna obronna Polski w 1939 r. Bibliografia pod red. W. Majewskiego, wyd. II,
Warszawa 1971
Niektóre bibliografie regionalne
Bibliografia Krakowa, w oprać. T. Bieńkowskiej i Z. Vogel, ukazuje się od 1970 r.
Bibliografia regionu białostockiego, 1.1 (1944-1962), oprać. K.Lewicka i J.
Pochodowicz, suplement do t. 5 Rocznika Białostockiego, Białystok 1964
Bibliografia regionalna Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej pod red. B. Swiderskiego,
wychodzi od 1959, od 1960 osobno dla Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej
Bibliografia rzeszowszczyzny, w oprać. P. Pasławskiej od 1864
Bibliografia Warszawy, pod red. J. Darko, 1.1 do 1864 ?., druki zwarte, Wrocław
1958, t. II wydawnictwa ciągłe 1944-1952, Wrocław 1964, t. III wyd. ciągłe 1864-
1903, Wrocław 1971, t. IV wyd. ciągłe 1904-1918, Wrocław 1973, t. V wyd. ciągłe
1919-1928, Wrocław 1977, t. VI wyd. ciągłe 1929-1939, wojna i okupacja 1939-1944,
Wrocław 1984
Bibliografia zachodnia, pod red. W. Chojnackiego, Poznań 1947
F. Czarnecki, Bibliografia ziem zachodnich 1945-1958, Poznań 1962
J. Dembski, S. Kubiak, Bibliografia kultury miasta Poznania 1945-1968, Poznań
1972
S. Kubiak, Bibliografia historii powstania wielkopolskiego 1918-1919, Poznań
1963
Łódzka bibliografia regionalna 1945-1970, oprać. Wanda i Wacław Frontcza-kowie
pod red. B. Świderskiego, Łódź 1976; od 1971 r. ukazuje się jako bibliografia
bieżąca pt.: Bibliografia Łodzi i województwa łódzkiego
K. Maleczyński, Bibliografia historii Śląska za lata 1939-1946, Wrocław 1954,
oraz za lata 1948-1955, Wrocław 1961
M. Szymańska, Bibliografia historii Poznania, Poznań 1960
A. Wojtkowski, Bibliografia historii Wielkopolski, t. I-II, Poznań 1938

Bibliografie regionalne Kujaw, Pomorza, Warmii i Mazur
Bibliografia historii Pomorza Wschodniego i Zachodniego, pod red. H.
Baranowskiego od 1958 r. wychodzi w Toruniu jako bibliografia bieżąca, od 1968 r.
pt. Bibliografia historii Pomorza..., oraz krajów regionu Bałtyku, jako dodatek

do Zapisek Historycznych
Bibliografia Pomorza Gdańskiego, bieżąca od 1961 do 1979, wyd. Ossolineum,
Gdańsk 1975-1966
Bibliografia Pomorza Zachodniego, t. 1 (1945-1950, oprać. C. Gałczyńska, E. Gos,
W. Nieznanowska, Szczecin 1971; od 1951 do 1990 bieżąca Bibliografia Pomorza
Zachodniego, wydaje Woj. Bibl. Publiczna w Szczecinie, Szczecin 1969-1999
Bibliografia polskiego piśmiennictwa morskiego 1801-1900, druki zwarte, oprać. A.
Świderska, Gdańsk 1986, 1901-1944, druki zwarte, oprać. J. Des Loges, Gdańsk
1986; 1945-1975, druki zwarte, oprać. M. Babnis, Gdańsk 1981
Morze i Pomorze. Książki - czasopisma -filmy. Oprać. J. Wadowski, Warszawa 1964
Polska bibliografia morza i Pomorza. Oprać. S. Zieliński, Warszawa 1935
Bibliografia Jaćwieży (Materiały z lat 1945-1975), oprać. J. Matelska, J. Maj,
Rozprawy U.W. nr 283, filia w Białymstoku, Białystok 1985
Bibliografia Mazur i Warmii w okresie dziesięciolecia 1945-1955, oprać. E.
Sukertowa-Biedrawina, Olsztyn 1960, za następne lata jako bieżąca do 1989 r.
Warmia i Mazury. Poradnik bibliograficzny 1945-1984, oprać. B. Wasilewska,
Olsztyn 1985
Materiały do bibliografii historycznej Ziemi Dobrzyńskiej, Włocławek 1986, oprać.
M. Krajewski
Bibliografia miasta Torunia, oprać. H. Baranowski, Poznań 1972 Bibliografia
miasta Torunia 1972-1993, oprać. H. Baranowski, Toruń 1996 Bibliografia Chojnic
za lata 1945-1978. Praca magisterskaE. Erdman wykonana pod opieką doc. dr H.
Dubowika, Bydgoszcz 1979 (maszynopis w Bibliotece WSP w Bydgoszczy)
Verzeichnis des deutschsprachigen Schrifttums tiber das Bromberger and im
Auftrage der Heimatkreise Bromberg - Stadt und Bromberg Land in der Landsman-
nschaft Westpreussen, bearb. Herbert Rister Wilhelmshaven 1977

Uwaga: Bibliografie innych miast Kujaw i Pomorza publikują lokalne czasopisma
naukowe, jak np. Rocznik Elbląski, Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie
Bibliographie der geschichte von Ost- und Westpreussen, bearb. E. Wermke,
Konigsberg Pr. 1933; Nachtrag bis 1929, Aalen 1962; ...fur die Jahre 1930-1938,
Aalen 1964; ... fur die Jahre 1939-1970, Godesberg 1974; f.d. Jah. 1971-74,
Marburg/Lahn 1978.
Najważniejsze bibliografie narodowe
Od 1926 r. ukazuje się, wydawana staraniem Międzynarodowego Komitetu
Nauk Historycznych:
International Bibliography ofHistorical Sciences zawierająca także potrzebne
wstępne informacje o ważniejszych wydawnictwach bibliograficznych, wydawanych
w poszczególnych krajach. Przykładowo wymienimy kilka ważniejszych bibliografii
narodowych:
G.M. Dutchher, H.R. Shipman, A Guide to Historicał Literaturę, 2 wyd., New
York 1949
Bibliographie d'oeuvres choisies de la science historiąue hongroise 1945-1959,
Budapest 1960
Bibliography ofBritish History, Oxford 1928-1959
Bibliografia storica nazionale, t. 1-17, Roma-Bari 1942-1957
S.E. Bring, Bibliografisk handbok till syeriges historia. Stockolm 1934
F.Ch. Dahlman, G. Waitz, Ouellenkunde der deutschen Geschichte, wyd. 9,
Leipzig 1931
G. Franz, Bucherkunde zur deutschen Geschichte, Miinchen 1951
Les Sources de l'histoire de France depuis les origines jusąu en 1815, t. 1-18,
Paris 1901-1935

Bibliografija russkoj bibliografii po istorii SSSR. Annotirowannyj pierecen'
bibliograficzeskich ukazatielej, izdannych do 1917 goda, Moskwa 1957
Istorija SSSR. Ukazatiel sowietskoj litieratury za 1917-1952 g, t. 1-2 oraz
uzupełnienia t. 1-2, Moskwa 1956-1958

Czasopisma
Rola czasopisma naukowego nie kończy się na dostarczeniu aktualnej informacji
bibliograficznej, choć w tym punkcie naszych rozważań najbardziej nas interesują.
Znaczenie ich polega ponadto na tym, że udostępniają one swe łamy dla drobniej
szych publikacji historycznych - artykułów, polemik, recenzji i drobniejszych
tekstów źródłowych oraz informują o bieżącym życiu naukowym w kraju i zagranicą.
Dobrze redagowane pismo naukowe spełnia też ważną rolę organizatorską w nauce
poprzez odpowiedni dobór autorów i ogłaszanych przez nich materiałów, stając się
trybuną wymiany poglądów i dyskusji naukowych, a nierzadko same organizują nowe
„szkoły historyczne".
Zakres zainteresowań naukowego czasopisma historycznego w zasadzie powinien być
określony wystarczająco jasno w jego tytule. Pośród wielu ukazujących się
aktualnie czasopism istnieje bowiem swoisty podział pracy, wyrażający się w
doborze tematów publikowanych prac. Zwykle w każdym kraju istnieje jedno lub dwa
czasopisma o charakterze reprezentatywnym, zajmujące się problematyką dziejów
danego kraju jako całości, czasopisma specjalistyczne poświęcone różnym
dziedzinom nauki historycznej np. historia prawa, historia kultury itp. oraz
czasopisma regionalne i lokalne.
W poszukiwaniach bibliograficznych, kiedy korzystamy z czasopism jako z
bibliografii bieżącej, uwzględniać musimy z reguły wszystkie czasopisma o
charakterze ogólnym, oraz wiążące się z tematyką badanego zagadnienia czasopisma
specjalistyczne i regionalne.
Spośród polskich czasopism historycznych wymienić należy:
Czasopisma ogólne:
Kwartalnik Historyczny - założony w roku 1887. Wydawany do roku 1939 przez
Towarzystwo Historyczne (od momentu odzyskania niepodległości: Polskie
Towarzystwo Historyczne) we Lwowie, w okresie okupacji, jak wszystkie czasopisma
polskie, nie ukazywał się. W latach 1946-1951 wychodził w Krakowie, w roku 1951
został przejęty przez Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk i przeniesiony do
Warszawy.

Przegląd Historyczny (kwartalnik) - założony w roku 1906. Wydawany przez
Warszawskie Towarzystwo Miłośników Historii będące warszawskim oddziałem PTH.
Publikuje materiały głównie z zakresu historii powszechnej.
Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału historyczno-filozoficznego Akademii
Umiejątności w Krakowie - założone w roku 1874, od roku 1891 do 1951 pod tytułem:
Rozprawy Akademii Umiejątności (od 1918 ?.: Polskiej Akademii Umiejętności),
wydział historyczno-filozoficzny. Obecnie nie ukazuje się.
Roczniki Historyczne - wydawane od roku 1925 przez Poznańskie Towarzystwo
Przyjaciół Nauk w Poznaniu.
Acta Połoniae Historica - wydawane od roku 1958 przez Instytut Historii PAN w
Warszawie, publikuje w językach obcych (francuskim, angielskim i niemieckim)
artykuły przeglądowe, informujące czytelnika zagranicznego o aktualnym stanie
badań w zakresie historii w Polsce. Z tego względu czasopismo to może być
wykorzystywane jako orientacyjna pomoc bibliograficzna, zwłaszcza w zakresie
najnowszej literatury naukowej.
Teki Historyczne - organ emigracyjnego Polskiego Towarzystwa Historycznego w

Wielkiej Brytanii - od roku 1947 w Londynie.
Czasopisma specjalistyczne:
Studia Źródłoznawcze - wydawane od roku 1957 w Poznaniu przez Instytut Historii
PAN (Źródłoznawstwo, metodologia historii, nauki pomocnicze historii).
Archeion - wydawany od roku 1927 przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych
(poprzednio instytucja ta nosiła inne nazwy). (Archiwistyka i archiwo-znawstwo).
Slavia Antiąua - od roku 1948. (Historia Słowiańszczyzny starożytnej i
wczesnośredniowiecznej).
SlaviaOccidentalis-odroku 1921 w Poznaniu. (Historia i filologia słowiańska).
Studia wczesnośredniowieczne - ukazuje się w nieregularnych odstępach czasu od
rolcu 1952 w Warszawie.
Studia mediewistyczne - od roku 1958 w Warszawie.
Mediaevalia - od roku 1957 w Warszawie.
Wiadomości numizmatyczne - od roku 1957 w Warszawie. (W latach 1889-1949

wychodziło w Krakowie czasopismo pt. Wiadomości numizmatyczno-archeologicz-ne).
Archiwum do dziejów oświaty -od roku 1959 w Warszawie. (Wiatach 1878-1939
wychodziło w Krakowie Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce).
Kwartalnik Historii Kultury Materialnej- od roku 1953 w Warszawie. (Historia
narzędzi i sposobów produkcji - rolnictwo, rzemiosło, przemysł, budownictwo,
osadnictwo, górnictwo itp.).
Kwartalnik Historii Nauki i Techniki - od roku 1955 w Warszawie.
Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej - od roku 1953 w Warszawie.
Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego - od roku 1962 we Wrocławiu.
Czasopismo Prawno-Historyczne - od roku 1948 w Poznaniu.
Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej, z seriami: Studia z dziejów
górnictwa i hutnictwa. Studia z dziejów gospodarstwa wiejskiego - od 1957 roku w
Warszawie.
Rocznik Historii Sztuki - od roku 1956 w Warszawie.
Reformacja w Polsce - od 1921 roku (nieregularnie) w Warszawie.
Odrodzenie i Reformacja w Polsce - od roku 1956 w Warszawie.
Nasza Przeszłość'- od roku 1946 w Krakowie (historia kościoła).
Przegląd Zachodni - od roku 1945 w Poznaniu (historia Niemiec, stosunki polsko-
niemieckie).
Wojskowy Przegląd Historyczny - od roku 1956 w Warszawie. Jego poprzednikiem
przed wojną był Przegląd Historyczno- Wojskowy, wydawany w Warszawie w latach
1929-1938.
Najnowsze Dzieje Polski - od roku 1957 w Warszawie, dwie serie pod tym samym
tytułem, obejmujące dzieje Polski w okresie 1914-1939 i 1939-1945.
Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych - od 1931 do 1938 roku we Lwowie,
od 1946 roku w Poznaniu.
Studia i Materiały do Historii Wojskowości - od roku 1954 w Warszawie, do r.
1956 pt.: Studia i Materiały do Historii Sztuki Wojennej.
Z pola Walki -od roku 1958 w Warszawie, dzieje ruchu robotniczego.
Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego - od roku 1950 w Warszawie
(historia Żydów w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem eksterminacji Żydów w
okresie okupacji 1939-1945).
Historyka - od roku 1969 w Krakowie (metodologia historii).

Ważniejsze czasopisma regionalne
Rocznik Krakowski - od roku 1898 w Krakowie
Małopolskie Studia Historyczne - od roku 1958 w Krakowie

Rocznik Przemyski - od roku 1909 w Przemyślu
Rocznik Województwa Rzeszowskiego - od roku 1958 w Rzeszowie
Rocznik Łódzki - od roku 1928 w Łodzi
Przegląd Nauk Historycznych i Społecznych - od roku 1950 w Łodzi
Zaranie Śłąskie - od roku 1907 w Katowicach
Sobótka, Śląski Kwartalnik Historyczny - od roku 1946 we Wrocławiu
Kwartalnik Opolski - od roku 1955 w Opolu
Studia i Materiały z Dziejów Śląska - od roku 1957 we Wrocławiu
Rocznik Wrocławski - od roku 1957 we Wrocławiu
Archiwum Historyczne Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego - od roku 1958
Wrocławiu
Studia Śląskie - od roku 1958 w Opolu
Biuletyn Niemcoznawczy - od 1958 roku w Opolu
Rocznik Towarzystwa Naukowego - od roku 1929 w Płocku
Notatki Płockie - od roku 1956 w Płocku
Nadodrze - od roku 1959 jako regularne czasopismo (w Zielonej Górze)
Rocznik Lubuski - od roku 1919 w Zielonej Górze
Rocznik Białostocki - od 1962 roku w Białymstoku
Rocznik Lubelski - od roku 1958 w Lublinie
Rocznik Pilski - od roku 1960 w Pile
Rocznik Ziemi Kłodzkiej - od roku 1960 w Kłodzku
Studia i Materiały do Dziejów Ziemi Sieradzkiej - od roku 1962 w Sieradzu
Rocznik Warszawski - od roku 1961 w Warszawie
Ważniejsze czasopisma naukowe Kujaw, Pomorza, Warmii i Mazur
Komunikaty Mazursko-Warmińskie - Olsztyn od 1946 Kronika Bydgoska - Bydgoszcz od
1964 Pomerania Antigua - Gdańsk od 1965

Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego - Bydgoszcz od 1961
Przegląd Zachodnio-Pomorski - Szczecin od 1957, w 1. 1957-1961 wychodził po
nazwą „Szczecin"
Rocznik Elbląski - Elbląg od 1961
Rocznik Gdański - Gdańsk od 1927
Rocznik Gdyński - Gdynia od 1977
Rocznik Grudziądzki - Grudziądz od 1960
Rocznik Koszaliński - Koszalin od 1965
Rocznik Kulturalny Kujaw i Pomorza - Bydgoszcz od 1968
Rocznik Olsztyński - Olsztyn od 1958
Rocznik Słupski - Słupsk od 1979
Rocznik Sopocki - Sopot od 1976
Rocznik Muzeum - Toruń od 1962
Rocznik Toruński - Toruń od 1966
Roczniki Toruńskiego Towarzystwa Naukowego - Toruń od 1878
Studia Maritima - Wrocław 1978
Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza - Poznań 1955
Studia Pelplińskie - Pelplin 1969
Studia Warmińskie - Olsztyn od 1964
Zapiski Historyczne poświęcone historii Pomorza - Toruń od 1908
Zapiski Koszalińskie - Koszalin 1958
Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie - Włocławek od 1978
Zeszyty Naukowe WSP w Bydgoszczy. Studia z Nauk Społecznych - Bydgoszcz od
1976; Studia Historyczne, tamże od 1990
Zeszyty Naukowe UMK w Toruniu. Nauki Humanistyczno-Społeczne - Historia -

Toruń od 1957
Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego, Historia -
Gdańsk od 1971; Nauki Polityczne, tamże od 1972
Ziemia Dobrzyńska. Zeszyty Historyczne Dobrzyńskiego Oddziału WTN - Rypin od
1989
Ziemia Kujawska - Inowrocław od 1963

Ważniejsze dawne i nowsze czasopisma niemieckie dotyczące historii Pomorza i
Prus
Altpreussische Montasschrift - wychodziło w Królewcu w latach 1864-1923;
poprzednio, w latach 1829-1863 pod nazwą Preussische Provinzial-Blatter.
Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins - wychodziło w Gdańsku w
latach 1890-1941 (historia Pomorza Gdańskiego, Ziemi Chełmińskiej i Powiśla).
Altpreussische Forschungen - wychodziło w Królewcu w latach 1924-1944 (historia
Prus i Zakonu Krzyżackiego, bibliografia).
Mitteilungen des Westpreussischen Geschichtsvereins - wychodziło w Gdańsku w
latach 1902-1936, następnie kontynuowane w nieco zmienionym charakterze w latach
1937-1943 pod nazwą Weichselland (w pierwotnej wersji były to krótkie rozprawki
i komunikaty o badaniach w zakresie historii Pomorza Gdańskiego).
Mitteilungen des Coppernicus-Vereins zu Thorn - wychodziło w latach 1878-1919 w
Toruniu, następnie w latach 1920-1939 w Elblągu, podając nadal Toruń jako
miejsce wydania (historia Torunia i Ziemi Chełmińskiej).
Zeitschrift fur die Geschichte und Altertumskunde Ermlands - wychodziło w
Braniewie w latach 1858-1939, a od 1956 roku wznowione zostało w Osnabruck.
Po II wojnie światowej, począwszy od roku 1949, wznowiono na terenie Republiki
Federalnej Niemiec działalność niemieckich instytucji naukowych zajmujących się
badaniem dziejów dawnych ziem wschodnich byłej Rzeszy Niemieckiej. Wydają one
również własne czasopisma, z których dla polskich badaczy historii Pomorza
najważniejsze są:
Zeitschrift fur Ostforschung - wychodzi od 1952 roku w Marburgu an der Lahn
(historiaEuropy środkowej i wschodniej, wiele informacji bibliograficznych,
obszerny dział recenzji).
Jahrbuch derAlbertus - Universitat zu Konigsberg, Pr. - wychodzi w Getyndze
(Góttingen), (historia Prus i Zakonu Krzyżackiego, dodatki bibliograficzne).
Ostdeutsche Wissenschaft - problemy różnych nauk humanistycznych zajmujących się
tzw. niemieckim Wschodem.

Najważniejsze czasopisma zagraniczne o znaczeniu międzynarodowym
Historische Zeitschrift - Niemcy do 1991 RFN (ogólnohistoryczne) - od 1859 roku
w Monachium.
Revue historiąue - Francja (ogólnohistoryczne) - od 1876 roku w Paryżu.
English Historical Review - Anglia (ogólnohistoryczne) - od 1885 roku w Londynie.
The American Historical Review - Stany Zjednoczone Ameryki (ogólnohistoryczne) -
od 1926 roku w Richmond.
Woprosy Istorii (Voprosy Istorii) (ogólnohistoryczne) - od 1946 w Moskwie.
Nowaja i Nowiejszaja Istorija (Novaja i novejsaja istorija - Rosja historia
nowożytna i najnowsza powszechna i Związku Radzieckiego) - od 1957 roku w
Moskwie.
Średnie Wieka (Średnie Veka- Rosja historia okresu feudalizmu) - od 1945 roku
w Moskwie.
Wiestnik Drewniej Istorii (Vestnik Drevnej Istorii)- Rosja (historia antyczna) -
od 1949 roku w Moskwie

Ćesky ćasopis historicky - do roku 1939 w Pradze (ogólnohistoryczne).
Ćeskoslovensky ćasopis historicky - (CS, od roku 1951 ogólnohistoryczne)
w Pradze.
ZeitschriftftirGeschichtswissenschaft -Niemcy (do 1991 NRD) ogólnohistoryczne, z
przewagą historii najnowszej) od 1953 roku w Berlinie.
Annales- Francja (historia społeczna, problemy graniczne historii i innych nauk
społecznych, nowe metody badań) - od 1946 roku w Paryżu. Poprzednio, od 1929
roku, czasopismo to wychodziło pod tytułem Annales d'historie economiąue et
sociale.
Mitteilungen des Instituts fur Ósterreichische Geschichtforschung - Austria
(ogólnohistoryczne) - od 1879 roku w Wiedniu.
Revue d'historie de la deuxieme guerre mondiale - Francja (Historia II wojny
światowej) - od 1950 roku w Paryżu.
Rivista storica Italiana - Neapol 1884 r.
DRUKOWANE WYDAWNICTWA ŹRÓDŁOWE
Bardzo wiele spośród źródeł pisanych jest przedmiotem specjalnych publikacji
zawierających ich teksty. Są to tzw. wydawnictwa źródłowe, które przygotowuje
się do druku według ustalonych zasad; najważniejsze z tych zasad omówimy w
rozdziale o krytyce zewnętrznej. Obecnie zastanowimy się tylko nad tym, jaki cel
przyświeca wydawaniu źródeł drukiem.
Naczelnym motywem jest chęć udostępnienia źródła, które w rękopisie lub
maszynopisie istnieje zaledwie w jednym lub co najwyżej w niewielkiej ilości
egzemplarzy, możliwie dużej liczbie badaczy, mogących wówczas prowadzić badania
jednocześnie i to niezależnie od siebie. To samo bowiem źródło może dostarczać
odpowiedzi na różnie formułowane pytania. Przez ogłoszenie drukiem źródła staj ą
się ponadto dostępne dla badaczy obcych, oszczędzając im długich i uciążliwych
podróży zagranicznych.
Drugim celem publikacji jest chęć zachowania oryginalnego źródła przed
zniszczeniem, które musiałoby nieuchronnie szybko nastąpić, gdyby bardzo często
wykorzystywane materiały źródłowe były zawsze udostępniane w oryginale. Należy
przy tym pamiętać, że tekst źródła ogłoszonego drukiem, co przecież zawsze
następuje w większej ilości egzemplarzy rozchodzących się następnie po różnych
ośrodkach badawczych, jest zabezpieczony przed skutkami zniszczeń, np. w wyniku
pożaru lub działań wojennych. Po stratach, jakie poniosły archiwa i biblioteki
polskie w II wojnie światowej, wiele tekstów źródłowych dostępne jest dziś dla
badaczy tylko dzięki temu, że poprzednio zostały opublikowane w druku i w
postaci drukowanej ocalały. Publikacja źródeł ułatwia także pracę heurystyczną,
gdyż z reguły prowadzi do skupienia w jednym wydawnictwie większej ilości
tekstów źródeł, dość często rozproszonych po różnych bibliotekach, archiwach i
muzeach.
Podstawowe typy wydawnictw źródłowych odpowiadają znanym nam już rodzajom źródeł,
gdyż obowiązuje tu - z bardzo nielicznymi wyjątkami - zasada, że nie wolno w
jednym wydawnictwie mieszać źródeł aktowych z opisowymi. Wprawdzie w praktyce
spotykamy nieraz publikacje noszące najczęściej w tytule lub podtytule
określenie „wybór tekstów źródłowych", gdzie fragmenty kronik przepla-

tają się z dokumentami, a wypisy z akt z artykułami prasowymi, są to jednak
zazwyczaj wydawnictwa źródeł podejmowane nie dla celów naukowo-badawczych, lecz
dla popularyzacji nauki dla celów dydaktycznych, czy wreszcie dla celów bieżącej
polityki, jak to się dzieje, z tzw. księgami kolorowymi (Biała księga, Brunatna
księga, etc.) wydawanymi obficie przez rządy poszczególnych państw, zwłaszcza w
XX wieku.

Wydawnictwa źródeł opisowych mogą w jednej publikacji zawierać tekst bądź
jednego tylko źródła, np. kroniki, biografii, bądź też większej ilości źródeł
podobnych, np. roczników średniowiecznych, suplik chłopskich, odezw. Zależy to
od rozmiarów wydawanych źródeł. Jeśli tekstu wystarcza na książkę (kroniki
średniowieczne, pamiętniki nowożytne), wówczas publikuje się go oddzielnie,
jeżeli nie włącza się go do odpowiedniego zbioru.
W wydawnictwach aktowych i dokumentowych specjalne miejsce zajmują kodeksy
dyplomatyczne. Są to wydawnictwa obejmujące dokumenty średniowieczne pochodzące
z określonej kancelarii lub odnoszące się do określonego zagadnienia. Wydawcy
kodeksów dyplomatycznych dążą do kompletności tych wydawnictw, tzn. starają się,
aby żaden dokument z wyznaczonym zakresem kodeksu (rzeczowym, chronologicznym i
terytorialnym) nie został w nim pominięty. Nazwa „kodeks dyplomatyczny" pochodzi
od łacińskiego słowa codex, co oznaczało oprawną księgę i od greckiego słowa
diploma, oznaczającego kartę, list, dokument.
Nowożytne źródła aktowe obejmują, w odróżnieniu od wydawnictw źródeł
pochodzących z okresu starożytności i średniowiecza, tylko najważniejsze akta i
dokumenty oraz listy, z tym, że te ostatnie tworzą zwykle odrębne jednostki
wydawnicze, zmierzające do kompletności.
Poniżej przedstawiamy przykładowo szereg ważniejszych wydawnictw źródłowych do
dziejów Polski.
Źródła opisowe
Monumenta Poloniae Historica (MPH) (Pomniki dziejowe Polski), składają się z 6
tomów, z których 2 pierwsze wydał August ? i e 1 o w s ? i (Lwów 1864-93),
następne różni uczeni z ramienia Akademii Umiejętności w Krakowie. Zawiera
większość źródeł opisowych polskiego i obcego pochodzenia dotyczących dziejów
Polski średniowiecznej. W latach 1960-61 zostały metodą fotooffsetową wydane

wszystkie tomy MPH. PAU po 1945 roku zainicjowała ponowne wydawanie źródeł
opisowych, zgodnie ze współczesnymi wymogami nauk historycznych, jako seria 2
Monumenta Poloniae Histońca. Zdołała wydać w latach 1946-51 w Krakowie tomy 1-3.
Po likwidacji PAU kontynuację wydawania serii 2 MPH podjęło się PWN, które w
latach 1962-74 opublikowało tomy 4-?.
Scriptores Rerum Polonicarum - wielka seria wydawnictw źródłowych podjęta przez
Akademię Umiejętności w Krakowie, zawierająca dzieła historiograficzne,
diariusze sejmowe, pamiętniki różnych osób itp., głównie z XVI i XVII wieku.
Scriptores Rerum Silesiacarum - podobna seria, obejmująca dzieła pisarzy
śląskich, wydane przez uczonych niemieckich we Wrocławiu.
Scriptores Rerum Prussicarum - 3 tomy, Leipzig (Lipsk) 1861-1866 obejmuje źródła
historiograficzne do dziejów Prus i Zakonu Krzyżackiego w średniowieczu.
Kodeksy
Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae, wyd. Maciej D o g
i e 1 z zakonu pijarów, 1.1-1732, potem T. IV i V. Tomy II i III w ogóle się nie
ukazały.
Codex diplomaticus Poloniae, wyd. Rzyszczewski, Muczkowski i H e 1 ? e 1, Poznań
1847 - pod względem metody wydawniczej dziś całkowicie przestarzały, ale nadal
wykorzystywany.
Codex diplomaticus maioris Poloniae 1136-1413, Poznań 1840, wyd.
E. Raczyński.
Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I-IV wyd. I. Zakrzewski,!. V wyd.
F. Pi ek osiński, 1877-1908.
Pommerellisches Urkundenbuch, wyd. M. P e r 1 b ? ? h, t. I-II Danzig (Gdańsk)
1881.

Pommersches Urkundenbuch, 1.1-VI, Stettin (Szczecin) 1886-1940.
Kodeks dyplomatyczny Małopolski, wyd. F. P i e ? o s i ń s ? i, t. I-IV, Kraków
1876-1905
Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej, wyd. F. Piekosiński,t. I-II, Kraków
1874-1883
Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa, wyd. F. P i e ? o s i ń s ? i, t. I-II,
Kraków 1879-1882, uzupełniony przez S. Estreichera 1936

Kodeks dyplomatyczny Śląska, t. I-II, wyd. K. Maleczyński i A. Skowron s ? ?,
Wrocław 1951-1959
W formie kodeksów wydaje się również średniowieczne zbiory listów, z reguły
mających charakter korespondencji dyplomatycznej i urzędowej.
Codex epistolaris Vitoldi magni ducis Lithuaniae, wyd. A. Prochaska, Kraków 1882.
Zbiory akt
Księgi miasta Krakowa po rok 1400, wyd. J. Szujski i F. Piekosiński, Kraków 1878
Acta Alexandrii regis Poloniae, wyd. F. P a p e e, Kraków 1927 Akta unii Polski
z Litwą, wyd. S.Kutrzeba i W. Semkowicz, Kraków 1932
Aktasejmikowewojewództwakrakowskiegozlat 1572-1620,wyd.S.Ku tr z e -b a, Kraków
1932
Materiały do dziejów Komisji Rządzącej z r. 1807, wyd. M. Rostworowski, 1918
Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807-1813, wyd. M. H a n
d e 1 s m a n, t. I-II, 1914
Starodawne prawa polskiego pomniki, wielka seria, obejmująca dawne księgi sądowe
z XIV-XVI w., projekty kodyfikacji prawa polskiego, traktaty polityczne i
prawnicze z wieków średnich, statuty synodalne, księgi sądowe wiejskie z XV-
XVIII w. itp.
VoluminaLegum, wyd. I obejmuje 8 tomów, wydanych przez S. ? ? n ar ski e-g o od
1732 roku, przedrukowane następnie po 1860 roku przez J. Ohryzkę w Petersburgu,
uzupełnione t. IX i X w czasach nowszych, obejmuje zbiór konstytucji sejmowych
Polski przedrozbiorowej.
Najdawniejsze księgi sądowe mazowieckie, t. I-III, wyd. M. Handelsman, A.
Rybarski, K. Tymieniecki, 1920.
Matricularum Regni Poloniae Summaria, t. I-V, wyd. T. Wierzbowski, 1905-1919.
Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1831 ?., wyd. B.Pawłowski, 1.1-VI,
1931

Polska działalność dyplomatyczna 1863-64, zbiór dokumentów, wyd. A. Lewak, 1937
Dokumenta occupationis Teutonicae, od 1945 r.
Polskie siły zbrojne w II wojnie światowej, t. I-V, Londyn 1950
Akta Stanów Pruskich, wyd. M. ? i s ? u p i K. G ó r s ? i, t. I, Toruń 1955 -
dotychczas ukazało się 7 tomów (1479-1520)
KsięgaŁawnicza nowego miasta Torunia (1387-1450), wyd. ?. ? i e s i e 1 s ? a,
Toruń 1973
Acta consularia civitatis bidgostiensis. Księga Bydgoskiej Rady Miejskiej (1671-
1675), wyd. Z. G u 1 d o n i R. ? a b ? ? i ń s ? i, cz. 1-2, Bydgoszcz 1967-69.
Do wydawnictw aktowych specjalnego rodzaju należą akta typu gospodarczego,
głównie inwentarze majątków kościelnych, szlacheckich, miejskich, królewskich,
instruktarze ekonomiczne, urbarze, wilkierze, lustracje itp. W ostatnim
ćwierćwieczu ukazało się drukiem wiele źródeł tego rodzaju.
Księga henrykowska, wyd. R. Gródecki, Poznań 1949
Księgi ławnicze krakowskie 1365-1376, wyd. S.Krzyżanowski, Kraków 1904
Liber scabinorum veteris civitatis Thoruniensis 1363-1428, wyd. K. Kaczmarczyk,

Toruń 1936
Księga długów miasta Torunia z okresu wojny trzynastoletniej, wyd. K. Ciesielska
ii. Janosz-Biskupow a, Toruń 1964
Najstarsza księga sądowa wsi Trześniowa 1419-1609, wyd. H. Polaczków-n a , Lwów
1923
Inwentarze dóbr ziemskich województwa krakowskiego 1576-1700, wyd. A. Kamiński,
A. Kiełbicka,S. Pańków a, Warszawa 1956
Revisio benorum episcopatus Vladislaviensis 1582, wyd. L. Żytkowicz, Toruń 1950
L. Żytkowicz, Inwentarz dóbr stołowych biskupstwa włocławskiego z roku 1582,
Toruń 1953, tenże, Inwentarz dóbr stołowych biskupstwa włocławskiego, Toruń 1957
R.Mienicki, Inwentarz dóbr biskupstwa chełmińskiego, 1.1 (1646 i 1676), Toruń
1953, t. 2 (1723-1747), tamże 1956, t. 3 (z 1759 ?.), tamże 1959
Inwentarze dóbr biskupstwa chełmińskiego 1646 i 1676, wyd. R. M i e n i ? ? ?,
Toruń 1955
j?j

Inwentarze starostw puckiego i kościerskiego z XVII w., wyd. G. L a b u d a,
Toruń 1954
Inwentarze starostwa i wójtostwa bydgoskiego z łat 1753-1766, wyd. R. Kabaciński,
Warszawa 1977
ENCYKLOPEDIE I SŁOWNIKI
Historykowi w procesie badania potrzebny jest duży zasób wiedzy faktograficznej,
znajomość szczegółów biograficznych, geograficznych i innych, których nie sposób
całkowicie opanować pamięciowo. Dlatego historyk musi na tym etapie badania, a
nierzadko i na następnych, uciekać się do pomocy wydawnictw, zawierających owe
potrzebne mu szczegółowe wiadomości. Takimi wydawnictwami są wszelkiego rodzaju
encyklopedie i słowniki, sporządzane najczęściej w układzie alfabetycznym i
zaopatrzone w system niezbędnych odsyłaczy, pozwalające na szybkie odnalezienie
poszukiwanej informacji.
Encyklopedie dzielą się na wielkie, wielotomowe publikacje, opracowane przez
wybitnych specjalistów w zakresie poszczególnych dziedzin wiedzy oraz na
mniejsze encyklopedie popularne. Te ostatnie są mało przydatne dla celów
badawczych. Spośród wielkiej encyklopedii reprezentujących wysoki poziom naukowy,
historyk polski korzysta najczęściej z następujących wydawnictw:
Encyklopedia powszechna, wydawnictwo S. Orgelbranda, wyd. w latach 1859-1868
Wielka encyklopedia ilustrowana, której wydawanie przerwał na literze P wybuch I
wojny światowej w 1914 roku
Wielka encyklopedia powszechna wydawnictwa „ Gutenberga " w 18 tomach i 4 tomach
uzupełniających, z lat 30
Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. 1-12, 13 - suplement, Warszawa 1962-70
Z ważniejszych encyklopedii ogólnych obcych użyteczne są:
Encyklopedia ?ritannica w 24 tomach, pierwsze wydanie w Edynburgu w 1768 roku,
wielokrotnie wznawiana. Uzupełnienia ukazują się corocznie, gdyż poszczególne
wydania nie są numerowane, a tylko co roku dodrukowuje się pewną ilość
egzemplarzy z wprowadzonymi zmianami i uaktualnieniami; ponadto co roku ukazuje
się Britannica Book ofthe Year, zawierający bieżące informacje. Ostatnio
encyklopedia ta jest wydawana w dwóch wersjach: węższej i szerszej tzn. to samo
hasło jest podane w wersji węższej i szerszej.

Der Grosse Brockhaus w 14 tomach (12 tomów plus 2 tomy uzupełnień), wydawane
przez firmę wydawnicząF. A. Brockhaus istniejącą w Lipsku, po 1945 roku w
Wiesbaden w Niemczech (do 1991 RFN). Najczęściej spotykanymi w bibliotekach

Torunia i Bydgoszczy są Brockhausy wydane w okresie międzywojennym lub
wydawnictwa z Wiesbaden z lat 1952-63. Brakuje najnowszego wydanego pt.
Brockhaus Encyklopedie in 24 Banden.
Brockhaus Konversations ??????? w 16 tomach, 1894-1904 + 2 tomy uzupełnień.
Enciclopedia Italiana w 30 tomach, 1929
La Grand Larousse Grand dictionnaire universel du XIX siecle, 17 tomów, 1864-
1890; Larousse du XX siecle (t. 1-6 1927-33, supplement 1957). Wydawnictwo
Larousse'a opublikowało też kilka innych słowników i encyklopedii m.in. Grand
Larousse Encyclopediąue (t. 1-10 1960-65).
Bolszaja Sowietskaja Encyklopedija (??? saja Enciklopedija). Dotychczas ukazały
się trzy wydania tej encyklopedii: pierwsze w latach 1926-31 w 65 tomach, drugie
- 1949 -58, tomów 51+ 2, trzecie - 1970-81 w 30 + 1 tomach. Uzupełnia je
bieżącymi wiadomościami wydawnictwo: Eżegodnik Bolszoj Sovetskoj Enciklopedii.
Dla historyków szczególnie wartościowe jest pierwsze wydanie tej encyklopedii
zawierające biogramy licznych działaczy partyjnych, państwowych i generałów
straconych w latach trzydziestych XX wieku.
Użytecznymi dla historyków są też inne encyklopedie narodowe, a zwłaszcza ludów,
które wchodziły w skład państwa polsko-litewskiego (litewskie, ukraińskie) i
wydawane przez naszych sąsiadów.
Układ podobny do encyklopedii mają słowniki specjalistyczne, niejednokrotnie w
tytule również nieściśle określane jako encyklopedie, podające informacje z
wybranych dziedzin wiedzy. Dla użytku historyka przydatne są zwłaszcza:
Gloger Z., Encyklopedia staropolska, 41., 1900-1904, (ostatnio wznowiona jako
przedruk fotograficzny).
Bruckner A., Estreicher K., Encyklopedia staropolska, 2 Ł, 1938 reprin. 1990
E. Osmańczyk, Encyklopedia spraw międzynarodowych i ONZ, Warszawa 1974
Encyklopedia kościelna, lit., 1904-16
Encyklopedia katolicka, t. 1-4 (A-Ez.), 1973-84
Encyklopedia wojskowa, 11., 1931-39

Mała encyklopedia wojskowa, 3 t., 1967-71
Encyklopedia rolnictwa, 111., 1873-1902
Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 ?., 2 t., 1981
Encyklopedia II wojny światowej, 1975
Encyklopedia organizacji międzynarodowych, 1975
Encyklopedia powstań śląskich, 1982
Encyklopedia ruchu ludowego, 1964
Encyklopedia Warszawy, 1979 (uwaga - wiele informacji o encyklopediach podaje J.
Olkiewicz, Od A do Z czyli o encyklopediach i encyklopedystach, Warszawa 1988).
Podstawowe w badaniach historycznych są zwłaszcza:
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F.
Sulimierskieg o, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, 15 t., 1800-1902, podający
szczegółowe opisy geograficzne, ludnościowe i historyczne miejscowości miast i
wsi w Polsce w granicach przedrozbiorowych.
Po II wojnie światowej Instytut Historii PAN postanowił zastąpić wyżej
wymieniony słownik nowszym, opracowanym na podstawie aktualnych badań. Ukazuje
się od 1963 roku pt. Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w
średniowieczu. Dotychczas ukazały się słowniki województw: chełmińskiego,
krakowskiego i poznańskiego oraz ziem: wieluńskiej i wyszogrodzkiej.
Dla regionu Polski Północnej ukazał się tylko słownik K. Porębskiej przy
współpracy M. Grzegorza, Słownik historyczno-geograficzny ziemi chełmińskiej w
średniowieczu pod red. M. Biskupa, Wrocław 1963. Zaawansowane są prace nad

wydaniem słowników woj. kujawskich, pomorskiego i Warmii.
Korzystający ze słowników historyczno-geograficznych powinni zapoznać się też ze
Słownikiem etymologicznym miast i gmin PRL S. Rosponda, Wrocław 1984 ?., który
stanowi niejako wprowadzenie do tych słowników.
Historycy badający dzieje Prus Królewskich i Książęcych muszą również korzystać
z następujących skorowidzów nazw miejscowości:
W. Chojnacki, Słownik nazw miejscowych w byłych Prusach wschodnich i na obszarze
byłego wolnego miasta Gdańska według stanu z 1941 ?., Poznań 1946.
G. Leyding-Mielecki, Słownik nazw miejscowości okręgu mazurskiego, cz. 1-2,
Olsztyn 1947.

S. R o s p o n d, Skorowidz ustalonych nazw miejscowości na ziemiach odzyskanych
według uchwał Komisji Ustalania Nazw Miejscowych przy Ministrze Administracji
Pubłicznej, cz. 1-2, Wrocław 1948.
Wykaz miejscowości, których nazwy polskie do roku 1874 na niemieckie zostały
zmienione, Poznań 1875 r.
H. ? a t o w s ? i, Słownik nazw miejscowych Europy środkowej i wschodniej XIX i
XX w., Warszawa 1964.
Polski słownik biograficzny, pod red. W. Konopczyńskiego, następnie K. Lepszego,
E. Rostworowskiego, wychodzący od 1935 r. i doprowadzony dotychczas do litery R.
Całość słownika wraz z uzupełnieniami ma ukazać się do 2005 roku.
Zostały też wydane tzw. branżowe i terytorialne słowniki biograficzne. Do
ważniejszych w naszym regionie należą:
Słownik biograficzny działaczy ruchu ludowego, 1989
T. Mołdawa, Ludzie władzy 1944-1991, Warszawa 1991
Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, 1.1-2 (A-J), 1978
Słowniki biograficzne: adwokatów, archiwistów, biologów, filozofów, pisarzy
franciszkańskich, pisarzy współczesnych, lekarzy, pediatrów, techników, teologów
katolickich, uczonych (z XV-XVIII wieku w tomie VI Historii Nauki Polskiej, XIX
i XX wieku osobna publikacja), uczestników Komuny Paryskiej, Rewolucji
Październikowej, II wojny światowej (kilka wyspecjalizowanych np. skoczków tzw.
cichociemnych), pracowników książki, teatru, turystyki itp.
Wielkopolski słownik biograficzny, 1981
?. ? ? ? ? ? ?, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla od połowy XV wieku
do 1945, 1963
?. ? ? ? ? ? i, Słownik biograficzny Warmii, Prus Książęcych iZiemiMałborskiej
od połowy XV do końca XVIII wieku, t. 1-2, 1984-88.
?. ? ? ? ? ? i, Słownik bibliograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX wieku
(do 1945 roku), 1983.
M. P a w 1 a k, J. S e ? ? z ? ?, Podstawy Badań historycznych, Bydgoszcz 1991.
Słownik biograficzny działaczy ruchu robotniczego województwa toruńskiego, 1988.
Z. Stromski, Pamięci godni, chojnicki słownik biograficzny 1275-1980, 1986.

Inowrocławski słownik biograficzny pod red. E. Mikołajczaka, z. 1, Inowrocław
1991.
S. ? i 1 s ? i, Słownik biograficzny regionu brodnickiego, Brodnica 1991.
Dalsze słowniki regionalne (w tym pomorski) są w przygotowaniu. Przydatne dla
historyków mogą też być wydawnictwa typu: zasłużeni (lub wybitni) ludzie regionu
(Pomorza), miasta (np. Elbląga, Torunia, Włocławka), a czasami nawet miasteczka
(np. Wpisani w dzieje Chodcza, 1990). Badacze i studenci historii mają też do
dyspozycji słowniki językowe (polskie - np. Lindego, Karłowicza, Urbańczyka,
Doroszewskiego i inne), języka niemieckiego, łaciny, historyczne, instytucji itp.

Słowniki starożytności słowiańskich - encyklopedyczny zarys kultury Słowian od
czasów najdawniejszych pod red. W. Kowalenki, G. Labudy, T. Lehr-Spławińskiego,
dotąd ukazało się 7 tomów.
Słownik prasłowiański, t. 1-5 (A-Dr), 1974-84.
Słownik staropolski, t. 1-10 (A-We), 1953-88.
Słownik organizacji młodzieżowych w Polsce 1918-1970, 1971.
Słownik polskich towarzystw naukowych, t. 1-3, 1978-82.
Regionalne słowniki biograficzne Kujaw, Pomorza, Warmii i Mazur, Wielkopolski
Altpreussische Biographie, hrsg. v. C. Krollmann, K. Forstreuter, P. Gause, Bd.
1-3, Kónigsberg-Marburg/Lahn 1941-1975; Bd. 4 Lfg 1-2: Erganzungen zu Bd. 1 bis
3 mit Interimsregister fur Bd. 1 bis 4, Marburg/Lahn 1984-1989.
S. Achremczyk, R. Marchwiński, J. Przeracki, Poczet biskupów warmińskich,
Olsztyn 1994.
S. Błażejewski, J. Kutta, M. Romaniuk, Bydgoski słownik biograficzny, Bydgoszcz,
t. 1, 1994, t. 2, 1995, t. 3, 1996, t. 4, 1997, t. 5, 1998.
T. Borawska, ks. M. Borzyszkowski, ks. Kopiczko, bp J. Wojtkowski, Słownik
biograficzny kapituły warmińskiej, Olsztyn 1996.
H. Duczkowska-Moraczewska, M. Gołembiowski, R. Karpiesiuk, Pracownicy nauki i
dydaktyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 1945-1994. Materiały do biografii pod
red. S. Kalembki, Toruń 1995.

?. Gałkowski, Genealogia ziemiaństwa Ziemi Dobrzyńskiej ?1?-?? wieku (do roku
1939), Rypin 1997.
M. Krajewski, Słownik biograficzny Ziemi Dobrzyńskiej, Lipno 1992.
K. Kwaśniewska, M. Rak, Naukowcy Bydgoszczy. Słownik biograficzny, Bydgoszcz wyd.
1, 1994, wyd. 2 1997.
T. Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla od połowy XV wieku do
1945 roku, Warszawa 1963.
T. Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Prus Książęcych i ziemi malborskiej od
połowy XV do końca XVIII wieku, t. 1-2, Olsztyn 1984-1988.
T. Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX w. (do 1945
roku), Warszawa 1983.
Z. Stromski, Pamięci godni, chojnicki słownik biograficzny 1275-1980, Bydgoszcz
1986.
J. Zdrenka, Główne, Stare i Młode miasto Gdańsk i ich patrycjat w łatach 1342-
1525, Toruń 1992.
Inowrocławski słownikbiogrąficzny, red. E. Mikołajczak, Inowrocław 1.1,1991, t.
2,1994, t. 3, 1997.
Słownik biograficzny działaczy ruchu robotniczego województwa toruńskiego, red.
M. Wojciechowski, Toruń 1988.
Słownikbiogrąficzny Pomorza Nawiślańskiego, red. S. Gierszewski (t. 1,2) i Z.
Nowak (t. 3, 4, Suplement 1), Gdańsk t. 1 (A-F), 1992, t. 2 (G-k), 1994, t. 3
(L-P), 1997, t. 4 (R-Ż), 1997, Suplement 1, 1998.
Toruński słownik biograficzny, red. K. Mikulski, Toruń t. 1, 1998.
Toruńscy twórcy nauki ikultury (1945-1985), red. M. Biskup i A. Giziński, Toruń
1989.
Wielkopolski słownik biograficzny, kom. red. A. Gąsiorowski i inn, Warszawa, wyd.
1,1981, tamże, wyd. 2,1983.
ARCHIWA
Pośród różnych rodzajów źródeł pisanych akta i dokumenty posiadają szczególne
znaczenie: dokumenty jako najczęściej występujące i najważniejsze źródła do
historii średniowiecznej, akta jako podstawowa grupa źródeł do historii

nowożytnej i najnowszej (historii państwa, instytucji państwowych, życia
gospodarczego i ruchów społecznych).
Dokumentem nazywamy utrwaloną na piśmie czynność prawną, administracyjną, dowód
zaistnienia pewnego stanu w stosunkach międzyludzkich; dokument może również
stwarzać nowe stany prawne. Cechą charakterystyczną dokumentu odróżniającą go od
innego rodzaju akt jest jego jednorazowość i pewnego rodzaju samowystarczalność
treściowa: akt nadania własności, traktat pokojowy, kontrakt sprzedaży,
przywilej, stanowią przykłady dokumentów.
Pojęcie aktu jest szersze i obejmuje również materiał nie mający charakteru
dokumentów: np. korespondencję urzędową, sprawozdania, protokoły czynności,
zeznania sądowe itp. Poszczególne elementy materiału aktowego np. pojedynczy
list, protokół, zeznanie jednej osoby nie wystarczają do rekonstrukcji faktów:
konieczne jest przebadanie całości, których część one stanowią.
Można przyjąć, że w pojęciu aktu mieści się również pojęcie dokumentu, a to
dlatego, że dokumenty mogą wchodzić w skład zespołów akt. Nie każdy jednak akt
jest dokumentem, natomiast każdy dokument może być uważany za akt - dotyczy to
zwłaszcza dokumentów epoki nowożytnej i najnowszej.
Droga dokumentu lub aktu rozpoczyna się w kancelarii, w której powstał. Pojęcie
kancelarii w archiwistyce oznacza wszelką instytucję, wytwarzającą dokumenty i
akty, a nie tylko kancelarię w sensie biura czy pracowni, gdzie sieje sporządza;
w tym sensie można więc mówić o kancelarii wczesnośredniowiecznego panującego,
który wystawiał kilkanaście dokumentów na rok, sporządzanych doraźnie przez
kogoś z nadwornych duchownych, posiadających umiejętność czytania i pisania.
Stąd akt (dokument) bądź dostaje się od razu do odbiorcy, bądź też przechodzi
jeszcze „drogę urzędową" wewnątrz instytucji, z której pochodzi.
We wcześniejszym średniowieczu europejskim, kiedy większość czynności prawnych i
administracyjnych załatwiana była ustnie, dokument początkowo nie

odgrywał roli podstawowego środka dowodowego. W bardzo wielu sytuacjach, aż do
??-??? wieku, obchodzono się w ogóle bez wystawiania dokumentów, a wszystkie
czynności aparatu władzy, sądownictwa, działalność gospodarcza wykonywane były i
kontrolowane bez sporządzania jakichkolwiek zapisów i notatek. Wynikało to z
powszechnej nieumiejętności czytania i pisania i dopiero w miarę przezwyciężania
tego stanu rzeczy pojawiać się zaczęły dokumenty potwierdzające czynności prawne;
ich wartość dowodowa polegała głównie na wymienianiu świadków uczestniczących w
zapisanej czynności, na których świadectwo można się było powołać w wypadku
powstania wątpliwości lub sytuacji spornych.
W tych warunkach wystawca dokumentu najczęściej w małym tylko stopniu był
zainteresowany w przechowywaniu u siebie jego odpisu lub streszczenia - czynił
to zainteresowany odbiorca, przechowujący otrzymany oryginał. W miarę
zwiększania się ilości dokumentów wychodzących z kancelarii wystawcy, sporządzać
zaczęto w niej rejestr pism wychodzących; rejestr taki może zawierać bądź pełne,
bądź tylko nieznacznie skrócone teksty wydanych dokumentów, względnie ich
streszczenia. Jednocześnie dokumenty otrzymywane skądinąd przez tę samą osobę
lub instytucję przechowywane są w specjalnym, często zabezpieczonym miejscu,
będącym poprzednikiem późniejszych archiwów. Oprócz tego odpisy otrzymywanych
dokumentów wpisywane były w kolejności ich wpływu do specjalnych ksiąg, zwanych
kopiarzami (kopiariuszami). Tak więc materiał dokumentowy wychodzący i
wpływający rejestrowany był i przechowywany odrębnie i o archiwum w tym czasie
mówić jeszcze nie można. Okres ten w Europie sięga do końca XV wieku (w
niektórych krajach, także w Polsce, nawet dłużej) i bywa nazywany przez
archiwistów okresem księgi wpisów.

Akta w ściślejszym rozumieniu to pisemne pozostałości czynności podejmowanych
przez instytucje i organizacje państwowe i społeczne (to, co czyniono - łac.
acta). Cechą charakterystyczną akt, odróżniającą je od dokumentów jest ich
wielość: poszczególny akt, pismo, nabiera sensu dopiero w związku z innymi
aktami. Można by tu posłużyć się porównaniem zaczerpniętym z biologii: dokument
to osobnik jednokomórkowy, akta to wielokomórkowiec. To, czy pojedyncze akta
zostały połączone w całość przez związanie lub zszycie ich w paczkę, fascykuł,
tom, czy oprawione w księgę, nie ma zasadniczego znaczenia.
W rozwiniętym systemie kancelarii epoki nowożytnej i najnowszej akta stanowią w
obrębie jednej instytucji zespół, w którym można wyodrębnić następujące części
składowe:

- akta wpływające (pisma od innych instytucji: zwierzchnich, równorzędnych,
podległych, sprawozdania, podania),
- akta wychodzące (koncepty, kopie, przebitki pism wychodzących);
- akta obiegu wewnętrznego (zapiski i stenogramy, bruliony, protokoły,
rachunki, księgowość).
Jednostka aktowa może zawierać albo wszystkie trzy typy akt zwykle powiązane ze
sobą tematycznie: (akta sprawy, dossier), albo dwa (np. korespondencja
polityczna otrzymana i wysłana), albo wreszcie tylko jeden (np. tom protokołów
sądowych, seria raportów poselstwa). Bardzo często zdarza się, że do akt zostają
włączone również dokumenty (pojęcie dokumentu objaśniliśmy już poprzednio).
W praktyce kancelaryjnej akta łączone są w serie. Najprostszą postacią serii
jest seria oparta na układzie chronologicznym. Tak funkcjonowały kancelarie
średniowieczne, gdzie układano lub wpisywano do kopiarza napływające pisma w
kolejności ich otrzymania i podobnie gromadzono odpisy lub streszczenia (=
regesty - nie mylić z regestrami). Jeszcze prostszy układ stanowi seria
chronologiczna, w której pisma wpływające i wychodzące są ze sobą pomieszane.
Ten typ serii w miarę wzrostu ilości akt, będących przedmiotem urzędowania,
przestaje wystarczać, gdyż trudno się w nim zorientować. Tworzy się więc serie
rzeczowe, do których zaszeregowuje się akta według kryteriów rzeczowych np.
według korespondentów, geograficznie lub według treści spraw, których dotyczą.
Wreszcie z czasem wytwarza się typ serii nowoczesnej, łączącej akta określonych
komórek organizacyjnych instytucji. Oczywiście, wewnątrz każdej serii
zachowywany jest nadal porządek chronologiczny układu akt.
W miarę narastania coraz większego zasobu akt dotyczących spraw już załatwionych
i zakończonych, z coraz większą siłą wyłania się problem ich przechowywania. Już
w średniowieczu, w okresie przewagi dokumentu, problem ten istniał i był
rozwiązywany zależnie od potrzeb i możliwości. Dokumenty i inne pisma o trwałej
wartości przechowywano w zabezpieczonych pomieszczeniach w zamkach, kościołach i
ratuszach (np. w Toruniu w wieży ratuszowej od jej wzniesienia, tj. od XIII
wieku, gdzie archiwum mieściło się nieprzerwanie aż do 1958 roku). Pomieszczenie
takie z reguły zawierało tylko pisma otrzymane (przywileje, nadania itp.) i już
wówczas używano dla jego określenia nazwy „archiwum". Pisma wychodzące natomiast,
najczęściej w postaci rejestru zawierającego odpisy lub streszczenia (rejestr
taki nosił nazwę łacińską „registratura") przechowywane były bądź w samej
kancelarii, bądź w jej pobliżu. W ten sposób wytworzyła się, charakterystyczna
dla średniowiecza, dwoistość archiwum wystawcy i odbiorcy.

Z początkiem ery nowożytnej, gdy coraz więcej spraw bywa załatwianych w drodze
pisemnej i ilość akt zaczyna gwałtownie rosnąć, następuje zmiana. Przy
kancelarii powstaje specjalna komórka, której jedynym zadaniem jest przejmowanie,

porządkowanie i przechowywanie akt zarówno wpływających, jak wychodzących oraz
pojawiających się również w tym okresie znacznej ilości akt obiegu wewnętrznego.
Dla komórki tej przyjęła się, zwłaszcza w Europie środkowej, nazwa registratury.
Registratura układa akta według ich przynależności (pertynencji), która w
zależności od struktury i sposobu urzędowania instytucji może być bardzo różna:
rzeczowa, terytorialna, osobowa itd. Idealny układ akt w registraturze powinien
odzwierciedlać wewnętrzną strukturę organizacyjną instytucji, z której te akta
pochodzą.
Z czasem, w miarę dalszego narastania przeznaczonych do przechowywania akt,
registratury przestały wystarczać: po prostu akta się w nich już nie mieściły.
Instytucje, przy których istniały registratury, były, naturalnym biegiem rzeczy,
zainteresowane w przechowywaniu tylko tych akt, które były im potrzebne w
aktualnej pracy, toteż zaistniała potrzeba powołania do życia specjalnych
odrębnych instytucji, zajmujących się wyłącznie przechowywaniem akt spraw
zakończonych i niepotrzebnych w bieżącym urzędowaniu.
Poprzez rozwiązania prowizoryczne, składanie akt w piwnicach i na strychach,
tworzenie składnic akt, doszło ostatecznie do utworzenia archiwów w nowoczesnym
tego słowa rozumieniu. Początkowo były to archiwa związane bezpośrednio z
instytucjami i urzędami wytwarzającymi akta i gromadzące tylko ich akta - akta
jednej proweniencji (pochodzenia). Dopiero w XVIII, a nawet w XIX wieku
wytworzyła się zasada, iż archiwum jest instytucją, gromadzącą akta z różnych
registratur, różnych urzędów i instytucji, które tworzą w nim jak gdyby
oddzielne archiwa, zwane zespołami. Najstarszymi archiwami były archiwa
centralne, gromadzące materiał aktowy naczelnych władz państwowych; z czasem
pewne resorty (np. spraw zagranicznych) zorganizowały sobie własne archiwa;
doszło również do tworzenia archiwów prowincjonalnych gromadzących akta
wytwarzane przez terytorialne i lokalne organa władzy państwowej. Równolegle z
tym rozwijały się archiwa instytucji niepaństwowych, a nawet osób prywatnych:
kościoła, organizacji społecznych i politycznych, przedsiębiorstw przemysłowych
i banków oraz rodzin obszami-czych. W krajach Europy zachodniej po dzień
dzisiejszy istnieją archiwa tego rodzaju,

100

a niektóre z nich nawet nie są udostępniane do badań naukowych. Podobna sytuacja
istniała również w Polsce do roku 1939. W Polsce Ludowej archiwa prywatne
przeszły na własność państwa, a zbiory ich zostały włączone do archiwów
państwowych. Archiwami niepaństwowymi są obecnie archiwa kościoła rzymsko-
katolickiego, innych związków wyznaniowych, partii i stronnictw politycznych.
Dla badaczy zajmujących się dziejami Polski w ostatnim półwieczu bardzo istotne
są zasoby akt zgromadzonych przez Centralne Archiwum ?? PZPR obecnie przejęte
przez Państwowe Archiwum Akt Nowych, Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego
przy Naczelnym Komitecie Polskiego Stronnictwa Ludowego - Odrodzenie, Centralnym
Archiwum Historycznym, Stronnictwa Demokratycznego. Można oczekiwać, że
materiały te trafią do archiwów państwowych.
Archiwa nowoczesne nie przechowują całości akt wytwarzanych przez urzędy i
instytucje, ponieważ produkcja akt przekracza możliwości magazynowe archiwów.
Dlatego współczesne akta po pewnym okresie - zwykle 10 lat - przechowywania ich
w registraturach istniejących przy poszczególnych urzędach i instytucjach często
nieściśle określanych jako „archiwa" tych instytucji podlegają tzw. brakowaniu
(skartowaniu), przeprowadzonemu przez komisje, w których skład wchodzą zawodowi
archiwiści. Brakowanie lub skartowanie jest to po prostu wydzielenie akt
przeznaczonych do trwałego przechowywania (w Polsce określanych w praktyce
archiwalnej jako kategorii A) od akt przeznaczonych na makulaturę; te ostatnie

stanowią zresztą przytłaczającą większość, co jest zrozumiałe wobec faktu, że
większość spraw załatwianych przez władze państwowe to typowe, powtarzające się
zjawiska np. płacenie podatków i opłat komunalnych, szczepienia
przeciwepidemicz-ne, mandaty porządkowe, których statystyczne ujęcie zupełnie
wystarcza dla potrzeb przyszłych badań historycznych.
Porządkowanie akt w archiwum odbywa się według zasady proweniencji i
niepodzielności. Oznacza to, że układ akt w archiwum, podobnie jak w
registraturze, odzwierciedla wewnętrzną strukturę instytucji, która je
wytworzyła i organizację jej urzędowania.
Zasada niepodzielności wymaga ponadto, by akta tworzyły niepodzielną całość, z
której nie wolno wyłączać materiałów interesujących lub np. dokumentów
wchodzących w skład zespołów aktowych. Muszą one być przechowywane wśród tych
akt, z którymi są związane przez proweniencję.
Wynika stąd, że historyk pragnący korzystać z materiałów źródłowych w archiwum,
winien orientować się w organizacji władz i instytucji, z których one

101

pochodzą, by nie pracować „na ślepo", co połączone jest nie tylko ze znaczną
stratą czasu, lecz przede wszystkim z poważnym niebezpieczeństwem niedotarcia do
podstawowych dla badanego zagadnienia źródeł.
Korzystanie z archiwów ułatwiają pomoce archiwalne, podobne nieco do
odpowiednich pomocy bibliotecznych. Różnica polega przede wszystkim na
niemożności skonstruowania „katalogu alfabetycznego", gdyż w materiale aktowym i
dokumentowym trudno mówić o autorach. Mamy jednak i tu katalogi, jakkolwiek
oparte na innej zasadzie, niż biblioteczne.
Najogólniejszą orientację o zawartości danego archiwum dają tzw. przewodniki
archiwalne, mające zazwyczaj postać drukowanej książki, które zawierają
sumaryczne opisy i charakterystyki wszystkich zespołów akt, przechowywanych
przez to archiwum. Wartość ich polega na tym, że istnieją w większej ilości
egzemplarzy i znajdują się w wielu bibliotekach naukowych w różnych
miejscowościach, a nawet krajach i umożliwiają tym samym badaczowi zorientowanie
się, co dane archiwum zawiera, bez podejmowania do niego podróży.
Znajomość samych tylko przewodników i innych informatorów nie wystarcza -trzeba
również orientować się w historii władz, urzędów, instytucji i organizacji,
których akta chcemy badać; należy wreszcie znać historię archiwów. Wszelkie
bowiem zmiany polityczne, a zwłaszcza te, które wiązały się z przesunięciami
granic państwowych i administracyjnych, powodowały przegrupowanie akt
archiwalnych, które wędrowały do archiwów nowego posiadacza danego terytorium.
Przy tym zwykle część akt ulegała rozproszeniu, pewne jednostki lub poszczególne
dokumenty trafiały do rąk prywatnych lub do bibliotek. Dlatego w Polsce, gdzie
od roku 1772 nastąpiło bardzo wiele zmian tego rodzaju, wiele akt znajduje się
nie tam, gdzie według zasady pertynencji (przynależności) i proweniencji
(pochodzenia) należałoby się ich spodziewać. Niektóre znajdują się w archiwach
zagranicznych w byłych państwach rozbiorowych.
Inwentarz archiwalny może być sumaryczny, opisujący zespoły i grupy akt - może
być w postaci kartkowej (forma nowoczesna) lub w postaci rękopiśmiennej księgi
(forma dawna); szczegółowy inwentarz, opisujący jeden zespół z informacjami o
treści poszczególnych akt, nosi nazwę repertorium. Dalsze rodzaje pomocy to
wszelkiego rodzaju indeksy (skorowidze): osobowe, geograficzne, rzeczowe -
ułatwiające szybkie odnalezienie materiału do zawartych w nich haseł.

102

Niektóre rodzaje akt są udostępniane po upływie dłuższego czasu: od 50 do 100
lat od chwili ich powstania. Dotyczy to zwłaszcza akt dotyczących spraw

wojskowych i polityki zagranicznej. Bardzo często przechowywane są one w
osobnych archiwach.
Korzystanie z archiwum w Polsce wymaga uprzedniego uzyskania zezwolenia jego
dyrekcji. W tym celu należy złożyć podanie na specjalnym formularzu; podaje się
w nim m.in. temat pracy, do jakiej poszukuje się materiałów. Studenci winni do
podania dołączyć pismo polecające kierownika swego seminarium.
Czytelników zainteresowanych poszerzeniem wiadomości o archiwach odsyłamy do
rozprawy H. Robótki, B. Ryszewskiego, A. Tomczaka, Archiwistyka, Warszawa PWN
1989. Praca ta na stronach 528-534 podaje adresy archiwów w całej Polsce. W
niniejszym skrypcie zamieszczamy adresy archiwów podległych Naczelnemu
Dyrektorowi Archiwów Państwowych, wybranych archiwów centralnych organów władzy
i administracji nie podlegających Naczelnemu dyr. Archiwów Państwowych oraz
regionalnych, działających na terenie północnej Polski.
Archiwa podległe Naczelnemu Dyrektorowi Archiwów Państwowych
Archiwum Akt Nowych
00-173 Warszawa, ul. S.K. Hankiewicza 1 Archiwum Dokumentacji Mechanicznej
00-202 Warszawa, ul. Świętojerska 24 Archiwum Główne Akt Dawnych
00-263 Warszawa, ul. Długa 7
Wybrane archiwa centralnych organów władzy i administracji państwowej nie
podlegające Naczelnemu Dyrektorowi Archiwów Państwowych
Centralne Archiwum Wojskowe
00-910 Warszawa-Rembertów Centralne Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i
Administracji
02-514 Warszawa, ul. Batorego 5
a»
Urząd Ochrony Państwa
00-517 Warszawa, ul. Rakowiecka 2

103

Ministerstwo Spraw Zagranicznych
00-517 Warszawa, ul. Rakowiecka 2 Ministerstwo Spraw Zagranicznych
00-580 Warszawa, al. Szucha 23 (d. al. 1 Armii Wojska Polskiego 23) Archiwum
Sejmowe
00-902 Warszawa, ul. Wiejska 4/6 Archiwum Kancelarii Prezydenta
00-902, ul. Wiejska 10 Archiwum Urzędu Rady Ministrów
00-583 Warszawa, al. Ujazdowskie 1/3 Urząd ds. Kombatantów i Osób
Represjonowanych
00-921 Warszawa, ul. Krucza 36 Główna Komisja Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi
Polskiemu Instytut Pamięci Narodowej
00-071 Warszawa, ul. Krakowskie Przedmieście 25 (adres do korespondencji z
Archiwum)
00-898 Warszawa, ul Solidarności 127 (adres dla interesantów) Okręgowa Komisja
Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu Instytut Pamięci Narodowej w
Bydgoszczy. Teren działania - dawne woj. bydgoskie, toruńskie, włocławskie
85-098 Bydgoszcz, ul. Piotrowskiego 7/9 Archiwum Wschodnie
02-536 Warszawa, ul. L. Narbutta 29 Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego
00-131 Warszawa, ul. Grzybowska 4
Wybrane archiwa Kujaw, Pomorza, Warmii i Mazur
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy
85-009 Bydgoszcz, ul. Dworcowa 65 Oddział w Chojnicach, 89-600 Chojnice, ul.
Sukienników 16 Archiwum Państwowe w Elblągu z siedzibą w Malborku
82-200 Malbork, ul. Starościńska 1 Archiwum Państwowe w Gdańsku
80-958 Gdańsk, ul. Wały Piastowskie 5

104

Ekspozytura w Gdyni, 81-038 Gdynia, ul. Hutnicza 42 Archiwum Państwowe w
Koszalinie
75-950 Koszalin, ul. M. Skłodowskiej-Curie 2
Oddział w Słupsku, 76-200 Słupsk, ul. W. Lutosławskiego 17
Oddział w Szczecinku, 78-400 Szczecinek, ul. Parkowa 3 Archiwum Państwowe w
Olsztynie, ul. Partyzantów 18
Oddział w Mrągowie, 11-700 Mrągowo, ul. Królewiecka 55
Oddział w Nidzicy, 13-100 Nidzica, ul. Jagiełły 2a Archiwum Państwowe w Płocku
09-400 Płock, ul. Kazimierza Wielkiego 9 b
Oddział w Kutnie, 99-300, ul. Zamkowa 4
Oddział w Łęczycy
99-100 Łęczyca, ul. Belwederska 38 Archiwum Państwowe w Szczecinie
70-410 Szczecin, ul. Św. Wojciecha 13 Archiwum Państwowe w Toruniu
87-100 Toruń, pi. Rapackiego 4
Oddział w Grudziądzu, 86-300 Grudziądz, ul. Idzikowskiego 1
Oddział we Włocławku, 87-800 Włocławek, ul. Skorupki 4 Archiwum Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika
87-100 Toruń, ul. Gagarina 13a Archiwum Archidiecezjalne w Gdańsku
80-330 Gdańsk-Oliwa, ul. Cystersów 15 Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie
62-200 Gniezno, katedra, ul. Kolegiaty 2 Archiwum Diecezji Warmińskiej i
Archidiecezji Olsztyńskiej
10-512 Olsztyn, ul. Kopernika 47 Archiwum Diecezjalne w Pelplinie
83-130 Pelplin, ul. Biskupa K. Dominika 11 Archiwum Diecezjalne w Płocku
09-400- Płock, ul. Abpa AJ. Nowowiejskiego 2 Archiwum Diecezjalne we Włocławku
87-800 Włocławek, ul. Gdańska 2/4

105

Archiwum oo. Jezuitów (ważne dla badaczy dziejów oświaty XVI-XVIII wiek) 31-501
Kraków, ul. Kopernika 26
Uwaga. Tylko niektóre kościoły i związki religijne posiadają zorganizowane
archiwa, jak ??.: Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Kościół
Ewangelicko-Agsburski czy Kościół Ewangelicko-Reformowany. Akta kościołów i
związków religijnych najczęściej są przechowywane w kancelariach biskupów lub
władz zwierzchnich tych wyznań. Należy też pisząc o tych kościołach wykorzystać
materiały po byłym Ministerstwie Administracji Publicznej i Urzędzie Wyznań
Religijnych (1950-1989).
Archiwum Warszawskiej Metropolii Prawosławnej
03-402 Warszawa, al. Solidarności 52 Archiwum Kościoła Ewangelicko-Agsburskiego
00-246 Warszawa, ul. Miodowa 21 Archiwum Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP
00-145 Warszawa, al. Solidarności 76 a
Informacje o archiwach może czytelnik znaleźć w: Archiwa w Polsce. Informator
adresowy, wyd. Centralny Ośrodek Informacji Archiwalnej przy Naczelnej Dyrekcji
Archiwów Państwowych, Warszawa 1998
Informacje o kościołach i związkach religijnych w: J. Kozłowski, J. Langner, T.
Zagajewski, Atlas wyznań w Polsce, Kraków 1989
MUZEA
Muzeum jest instytucją zajmującą się gromadzeniem różnorodnych przedmiotów,
porządkowanych w systematyczny sposób i udostępnianych publiczności. Obok muzeów
gromadzących różnego rodzaju zabytki historyczne (przedmioty codziennego użytku
z minionych czasów, dzieła sztuki, broń, monety itp.) istnieją również muzea
przyrodnicze, etnograficzne, medyczne i inne. Sprawa przydatności zbiorów
muzealnych w badaniach historycznych jest zagadnieniem stanowiącym przedmiot

dyskusji aż po dzień dzisiejszy; wielu historyków reprezentuje bowiem pogląd, że
muzea są przede wszystkim instytucjami oświatowymi, mającymi przy pomocy różnych
form ekspozycji popularyzować wiedzę historyczną, zapoznawać z dziełami sztuki i
wypełniać różne funkcje wychowawczo-propagandowe. Jednocześnie nie sposób
wyobrazić sobie pracy historyka dziejów antycznych bez korzystania przezeń ze
zbiorów muzealnych, zawierających m.in. takie źródła jak inskrypcje (napisy) i
przedmioty kultury materialnej. Również dla archeologa muzeum stanowi teren
badań, przede wszystkim porównawczych, umożliwiających prawidłowąklasyfikację
wykopalisk. Nawet historyk dziejów nowożytnych i najnowszych nie może się obejść
bez znajomości odpowiednich zbiorów. Trudno byłoby np. studiować dzieje ruchu
oporu w Polsce w czasie okupacji hitlerowskiej bez znajomości broni
partyzanckiej, zgromadzonej w Muzeum Wojska Polskiego. Każdemu historykowi
muzeum stwarza możliwość bezpośredniego kontaktu z zabytkami badanej epoki i
dziełami sztuki. Zwłaszcza duże możliwości dają muzea wyspecjalizowane w
określonej problematyce historycznej.
Zarys dziejów muzeów
Przykłady działalności kolekcjonerskiej służącej obcowaniu ze sztuką lub celom
naukowym spotykamy już w starożytności w postaci Muzeionu w Aleksandrii i w
zbiorach władców hellenistycznych. W Rzymie jeszcze w okresie republikańskim
tworzono wielkie zbiory pochodzące ze zdobyczy wojennych. We wczesnym
średniowieczu działalność ta zamarła i dopiero w XIV wieku na dworach panujących

107

europejskich spotykamy się znowu ze zjawiskiem kolekcjonerstwa. W okresie
Odrodzenia, zwłaszcza w drugiej połowie XVI wieku powstają tzw. gabinety
osobliwości, zawierające zbiory dzieł sztuki, monet i egzotycznych przedmiotów,
przywożonych z kolonizowanych krajów pozaeuropejskich. W XVII wieku powstają
galerie obrazów. Pełny rozwój muzealnictwa nastąpił jednak dopiero w XVIII wieku,
przy czym szereg zabytków antyku (zwłaszcza starożytnego Egiptu, Asyrii,
Babilonii i Grecji) został zdobyty, nie zawsze w drodze zakupu, przez muzea w:
Anglii, Niemczech i Francji. Powstają wówczas, względnie rozwijają się do
rozmiarów największych kolekcji światowych takie muzea jak British Museum w
Londynie, Louvre w Paryżu, Pergamon-Museum w Berlinie i Ermitaż w Sankt
Petersburgu. Nowe typy muzeów, jak np. etnograficznych i przyrodniczych pojawiły
się na szerszą skalę dopiero w XX wieku.
Najważniejsze muzea historyczne w Polsce
Muzea o znaczeniu ogólnokrajowym
Muzeum Narodowe w Warszawie, Al. Jerozolimskie 3 - Galeria narodowa sztuki
polskiej, obejmująca dzieła sztuk plastycznych od średniowiecza do czasów
najnowszych; galeria sztuki antycznej (Egipt, Grecja, Rzym, zbiór monet);
galeria sztuki obcej podzielona na działy - malarstwo krajów romańskich,
północnych, ruskie i rosyjskie; zbiory rzeźb. Oddziały w pałacu w Wilanowie oraz
w Nieborowie koło Łowicza.
Muzeum Narodowe w Krakowie, ul. Manifestu Lipcowego 12 obejmuje szereg odrębnych
placówek muzealnych:
Dom Fundacji Szołajskich, pi. Szczepański 9 - polskie malarstwo i rzeźba od
wieku XIV do XVIII,
Sukiennice, Rynek Główny - galeria malarstwa i rzeźby polskiej XVII-XIX wieku,
Gmach Główny, Al. 3 Maja 1 - galeria malarstwa i rzeźby polskiej XX w.;
rzemiosło artystyczne polskie XI-XVIII wieku,
Zbiory Czartoryskich, ul. św. Jana 17 - sztuka starożytna, malarstwo i rzeźba
polskie i obce, rzemiosło artystyczne, zbrojownia, rękopisy, starodruki, Dom
Jana Matejki, ul. Floriańska 41 - pamiątki po Matejce, Państwowe Zbiory Sztuki

na Wawelu w Krakowie - zbiory archeologiczne, rzemiosło artystyczne, broń,

108

Muzeum Narodowe w Poznaniu, Al. Marcinkowskiego 9 - sztuka średniowieczna,
malarstwo polskie XVI-XX wieku, rzemiosło artystyczne, instrumenty muzyczne,
grafika, monety,
Zamek Królewski w Warszawie, Plac Zamkowy 4
Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Al. Jerozolimskie 1-3,
Państwowe Muzeum w Oświęcimiu-Brzezince (KI. Auschwitz-Birkenau) Oświęcim
ul. Więźniów Oświęcimia 20,
Państwowe Muzeum na Majdanku, Lublin, Droga Męczenników Majdanka 67,
Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce, Wieliczka, Park Kingi 9,
Muzeum-Zamek w Łańcucie, Łańcut, Zamek,
Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, Rynek Starego Miasta 20,
Ważniejsze muzea Kujaw, Pomorza, Warmii i Mazur
Muzeum Narodowe w Gdańsku, ul. Toruńska 1 Centralne Muzeum Morskie w Gdańsku, ul.
Szeroka 67/68,
Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej, Wejherowo, ul. Sobieskiego
239,
Muzeum Okręgowe w Bydgoszczy, ul. Gdańska 4, Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie,
ul. Zamkowa 2, Muzeum Okręgowe w Toruniu, Rynek Staromiejski - Ratusz, Muzeum
Etnograficzne w Toruniu, Wały Sikorskiego 19, Muzeum Mikołaja Kopernika we
Fromborku, ul. Katedralna 12, Muzeum Miejskie w Inowrocławiu, pi. Klasztorny 2,
Muzeum Kujawskie we Włocławku, ul. Słowackiego la, Muzeum Narodowe w Szczecinie,
ul. Staromłyńska 27.
Nadto muzea o różnym charakterze znajdują się w: Elblągu, Grudziądzu,
Kartuzach, Kętrzynie (kwatera Hitlera), Kołobrzegu, Koszalinie, Kwidzynie,
Lęborku, Słupsku, Malborku, Olsztynku, Pelplinie (diecezjalne), Szczytnie,
Sztutowie (obóz Stutthof), Wdzydzach (etnograficzne), Bendominie (Muzeum Hymnu
Narodowego), Nadolu i Pucku. Uwaga: adresy muzeów w innych regionach Polski
zamieszcza „Informator Polski"
1984/85 wyd. Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1985, s. 197-205.
TECHNIKA PRACY Z KSIĄŻKĄ I ŹRÓDŁEM
Korzystanie z literatury naukowej oraz gromadzenie materiału źródłowego polega -
obok zapoznania się z ich treścią - przede wszystkim na robieniu z nich notatek,
wyciągów i odpisów. Technika prawidłowego ich sporządzania, umożliwiająca
swobodne korzystanie z nich w dalszej pracy badawczej należy do spraw
lekceważonych nieco przez początkujących studentów historii, którym trudno
odzwyczaić się od prymitywnego, szkolnego sposobu prowadzenia notatek w
zeszytach. Naczelną zasadą jest tu bowiem nakaz dokonywania wypisów ze źródeł w
ten sposób, aby każda informacja znajdowała się na oddzielnej kartce. Wymaga to
wprawdzie większej ilości papieru, ale daje za to korzyść w postaci całkowitej
swobody operowania zgromadzonym materiałem, układania go i segregowania w sposób
potrzebny w poszczególnych stadiach pracy badawczej. Rzadko bowiem w toku pracy
przygotowawczej powstają sytuacje tak pomyślne, że można kolejno, jedno po
drugim, rozwiązywać zarysowujące się zadania. Najczęściej badamy kilka problemów
szczegółowych równocześnie i to bynajmniej nie w tej samej kolejności, w jakiej
wystąpią one w gotowej pracy. Dlatego należy na oddzielnych kartkach notować:
1. Tytuły publikacji drukowanych (książki, artykuły, wydawnictwa źródłowe),
2. Zagadnienia szczegółowe (wypisy z opracowań i źródeł),
3. Wyciągi i streszczenia ważniejszych opracowań, których tezy mogą się nam
okazać potrzebne.
Kartki takie, które z francuska nazywamy „fiszkami" (la fiche = fr. kartka)

powinny być jednakowego formatu, by dały się ustawić w pudle w rodzaj kartoteki,
z której można łatwo korzystać; dobór tego formatu zależy od samego historyka,
najczęściej jednak używa się do tego celu kartek znormalizowanego formatu A5 lub
A6 (połówka lub ćwiartka arkusza tzw. kancelaryjnego papieru), które należy
zapisywać tylko z jednej strony według przyjętych przez siebie, ale stale
jednakowych zasad, dotyczących rozmieszczenia notowanego tekstu. Oprócz bowiem
właściwego wypisu odpisu, streszczenia tekstowego, fiszka powinna bezwzględnie
zawierać wiadomość o tym, skąd wypis ten pochodzi: dzieło, tom, strona,
sygnatura archiwalna lub biblioteczna rękopisu, karta, strona oraz zaznaczenie
zagadnienia do jakiego notatka została sporządzona.

110

Na fiszce zawierającej wypis z tekstu cytowanej pracy lub wyciąg ze źródła nie
musimy powtarzać pełnej nazwy czy tytułu publikacji lub opisu archiwalnego.
Wystarczy je podać w skrócie, ale takim, żeby identyfikacja nie nastręczała
trudności. Niektóre publikacje, często i szeroko używane, np. Monumenta Połoniae
Historica wystarczy zaznaczać skrótem literowym (MPH), inne, mniej znane, trzeba
podawać w pełniej szym brzmieniu. Zawsze jednak regułą jest możność bezbłędnej
identyfikacji źródła lub dzieła, z którego wypis pochodzi.
Notatki bibliograficzne, tzn. zapiski o książkach i wydawnictwa źródłowych, o
których dowiadujemy się w wyniku studiowania różnych bibliografii, również
sporządzamy w ten sam sposób, tj. na każdej fiszce bibliograficznej zapisujemy
tylko jeden tytuł wydawnictwa źródłowego, książki, artykułu. Wyjątek czynimy dla
recenzji, notkę o których robimy na tej samej kartce, co notkę o publikacji
recenzowanej. Oczywiście, do fiszek bibliograficznych wystarczą zupełnie małe
kartki formatu A7 = 1/8 arkusza kancelaryjnego, ale i tu obowiązuje stale
trzymanie się raz obranego formatu.
Podajemy przykłady różnych fiszek, na których łatwo można odnaleźć omówione
elementy zapisu.
1. Fiszka źródłowa ze źródła drukowanego:
MPH VI, 360 Ann. Oliv.
1356
Opaci klasztoru oliwskiego
Anno 1356 electus est in abbatem monasterii de olivia dominus Wesseleus.
2. Fiszka źródłowa - wypis z nowożytnego rękopisu:
Archiwum Państwowe
Bydgoszcz
Nr 15,1.1
12 II11930
PPS -Lewica w Grudziądzu łączność z KPP
Prokurator Sądu Okręgowego w Grudziądzu do Prokuratury Sądu Apelacyjnego w
Toruniu
...Ustalona została ponad wszelką wątpliwość łączność między PPS-lewicą a
komunistami, a to choćby w ten sposób, że z materiału, znalezionego u
aresztowanych komunistów w Warszawie, a w szczególności u komunistki Olszewskiej,
wynika, że teren pomorski i poznański szczególną opieką cieszy się ze strony
komunistów, którzy PPS - lewicę uważają za swoją ekspozyturę...
3. Fiszka - wypis z dzieła naukowego:
DurdikJ. Sztuka wojenna husystów.

111

1408 1409
Zaopatrzenie wojsk hus.
Ogólne wydatki „na potrzeby miasta" wyniosły w Znojnie w roku gosp. 1408/9 jest

to ostatni rok przed wojną, z którego zachowały się rejestry, 156 kop 2 grosze i
1,5 denara.
4. Fiszka - wypis z artykułu drukowanego w czasopiśmie:
Zapiski Hist. t. 38,
z. 2, s. 145
T. Rosłajowski - Uwagi nad..
1251
Majątek rodu Jungingen
Już w roku 1251 przekazane zostają przez opactwo Reichenau dobra lenne w Altheim,
dzierżone uprzednio przez v. Jungingenów - klasztorowi w Heiligkreuztal...
5. Fiszka bibliograficzna książki:
Pajewski Janusz
Niemcy w czasach nowożytnych 1517-1939 Poznań 1947, s. 343 Studium Niemcoznawcze
Instytutu Zachodniego, nr 2
6. Fiszka bibliograficzna artykułu drukowanego w czasopiśmie:
Maternicki Jerzy
Narodziny polskiej historii historiografii (1945-1956) Przegląd Humanistyczny,
rok XXII Warszawa 1978, Nr 1,8.1-18.
7. Fiszka bibliograficzna artykułu drukowanego w pracy zbiorowej lub zbiorze
prac:
Heck Roman
Śląsk w czasie powstania husyckiego.
w: Szkice z dziejów Śląska pod red. E. Maleczyńskiej, s. 154-74
Warszawa 1953

112

Powyższe reguły postępowania i wzory nie są zbędną formalistyką, lecz mają na
celu takie przygotowanie materiału, by nie wymagał powracania do trudno nieraz
dostępnych rękopisów i wydawnictw. Nadto warto pamiętać, że:
1. Opisy bibliograficzne wydawnictwa należy bezwzględnie przynajmniej raz
zanotować (jak zawsze, na oddzielnej kartce) z pełnym imieniem i nazwiskiem
autora lub wydawcy, nie skróconym tytułem i podtytułem, miejscem i rokiem
wydania, liczbą stron i ewentualnymi innymi danymi bibliograficznymi niezbędnymi
do identyfikacji danego druku. Jest to ważne np. przy notowaniu opisów
bibliograficznych artykułów drukowanych w czasopismach, gdzie nie wystarcza
zapisanie tytułu czasopisma, lecz koniecznie trzeba podać tom, rocznik, numer i
zeszyt, w którym artykuł (rozprawa, materiał źródłowy, recenzja) zostały
opublikowane.
2. Przy opisach źródeł rękopiśmiennych należy zanotować pełną urzędową nazwę
instytucji (archiwum, biblioteki, muzeum) będącej właścicielem rękopisu, jego
dokładną sygnaturę i tytuł. W razie wątpliwości, np. co do tytułu fascykułu akt
czy nazwy zespołu, należy już w toku pracy archiwalnej i bibliotecznej zasięgać
w tym przedmiocie rady archiwisty lub bibliotekarza.
3. Nie należy wymyślać na własny użytek zbyt radykalnych skrótów tytułów,
zwłaszcza czasopism i wydawnictw zbiorowych, a już szczególnie obcojęzycznych,
których po upływie pewnego czasu sami nie potrafimy rozwiązać. Pozorny zysk na
czasie okazać się może wówczas znaczną stratą, gdyż będziemy musieli powtórnie
odnajdować wykorzystane materiały tylko po to, żeby móc sporządzić poprawny
wykaz bibliograficzny, który jest nieodzowną częścią składową każdej pracy
naukowej.
KRYTYKA ŹRÓDEŁ HISTORYCZNYCH
Uwagi wstępne
Rozdział niniejszy, zgodnie z przyjętą poprzednio zasadą, będzie zawierał przede

wszystkim krytykę źródeł pisanych, ponieważ stanowią one przeważającą większość
źródeł będących w obecnym stadium rozwoju nauki przedmiotem badania
historycznego. Niemniej, cały szereg uwag i wskazań metodycznych odnoszących się
do źródeł pisanych da się zastosować również i do badania innych - nie pisanych
- rodzajów źródeł.
Celem krytyki źródeł jest, najogólniej biorąc, oddzielenie w nich prawdy od
fałszu i zniekształceń. Chodzi tu więc o ustalenie, czy mamy do czynienia ze
źródłami autentycznymi, tzn. będącymi w rzeczywistości tym, za co chcą uchodzić,
oraz o oddzielenie zawartych w źródłach wiadomości prawdziwych od nieprawdziwych.
Grecki wyraz kritike oznacza umiejętność sądzenia, oddzielania prawdy od
nieprawdy, a więc prawie dokładnie pokrywa się ze znaczeniem wyrazu „krytyka"
używanym w nauce historycznej.
Krytyka obejmuje zbadanie cech zewnętrznych źródła, czyli jego formy oraz
wewnętrznej zawartości, czyli treści. Z tego względu przyjęto w nauce podział
czynności krytycznych, zazwyczaj przeprowadzanych w pewnej ustalonej kolejności,
na: krytykę zewnętrzną (zwaną także krytyką niższą, krytyką erudycyjną lub
krytyką tekstu źródła) i krytykę wewnętrzną (inaczej: krytykę wyższą,
hermeneutykę lub krytykę treści źródła).
Podział ten, stanowiący zarazem najogólniejszą wstępną zasadę ustalającą
kolejność poszczególnych operacji krytycznych, ma jednak charakter formalny z
tego względu, że bardzo często już przy pierwszych czynnościach krytycznych
zajmujących się zewnętrzną stroną źródła, konieczne jest skorzystanie z
elementów informacji zawartych w jego treści i odwrotnie: przeprowadzenie w
sposób prawidłowy krytyki wewnętrznej wymaga od historyka uwzględnienia w
szerokim zakresie wiadomości uzyskanych przezeń w czasie przeprowadzania krytyki
zewnętrznej. Kry tyka jest więc operacją, wymagającą całościowego traktowania
źródła wraz z konkretną sytuacją,

114

która je wytworzyła, zaś podział krytyki na poszczególne etapy i czynności ma na
celu głównie zorientowanie adepta nauki historycznej w zasadach postępowania w
tym zakresie.
Krytyka zewnętrzna
Krytyka zewnętrzna obejmuje zbadanie okoliczności powstania źródła, jego
autentyczności i oryginalności.
Krytyka pochodzenia źródła jest zatem pierwszą czynnością krytyczną,
umożliwiającą przeprowadzenie dalszych. Obejmuje ona ustalenie czasu i miejsca
powstania źródła oraz jego autorstwa.
1.Ustalenie czasu powstania źródła ma podstawowe znaczenie w ocenie zawartych w
nim wiadomości. Chodzi o to, czy fakty opisane w źródle wydarzyły się
współcześnie z powstaniem zapiski o nich, czy też: jaki okres dzieli je od
powstania zapiski. Nie jest to sprawa błaha, gdyż pamięć ludzka po bardzo
krótkim czasie zniekształca przeżyte wydarzenia, co obniża wiarygodność relacji
spisanych po upływie dłuższego czasu od momentu wydarzenia się faktów, które są
w nich przedstawione. Jest to szczególnie wyraźne w źródłach typu
wspomnieniowego, pamiętnikarskiego. Pamiętnik bowiem może być spisywany „na
gorąco" w postaci codziennych zapisek (np. w czasie II wojny światowej dzienniki
hitlerowskiego ministra propagandy Goebbelsa lub włoskiego ministra spraw
zagranicznych Ciano) lub w postaci wspomnień zebranych ex post, po dłuższym
czasie (pamiętniki premiera brytyjskiego Churchilla lub amerykańskiego generała
Eisenhowera, późniejszego prezydenta Stanów Zjednoczonych). Jest rzeczą
oczywistą, że większą wartość źródłową będzie reprezentował pierwszy z
wymienionych rodzajów pamiętników.

Podobnie rzecz przedstawia się ze źródłem typu dokumentowego i aktowego. W
średniowieczu, zwłaszcza wcześniejszym, bardzo często sporządzanie dokumentu
następowało w dłuższy czas po czynności prawnej. Nierzadko znajdowało to nawet
odbicie w podwójnym datowaniu takiego dokumentu (actum ... = uczyniono ...
oznaczało datę czynności prawnej, zaś datum ... = dan. ... datę sporządzenia
dokumentu), często jednak dokumenty podawały tylko jedną z tych dat. Wykrycie,
czy chodzi o pierwszą, czy drugą, należy do zadań historyka.
Podaliśmy tu tylko najbardziej charakterystyczne sytuacje, kiedy ustalenie daty

115

powstania źródła ma podstawowe znaczenie w późniejszym ustalaniu faktów na jego
podstawie. Oczywiście, obowiązkiem historyka jest w każdym wypadku, gdy
przystępuje do badania źródła, ustalenie możliwie najdokładniejszej daty jego
powstania.
Zwykle zadowalamy się ustaleniem daty dziennej, tzn. dnia, miesiąca i roku,
bywają jednak źródła, dla których ten stopień dokładności jest niewystarczający.
Trzeba wówczas ustalić porę dnia, a więc godzinę, a nawet minutę, w której
źródło powstało. Tak będzie np. z raportami wojskowymi, relacjonującymi przebieg
operacji wojennych i bitew, kiedy sytuacja może ulegać radykalnym zmianom w
przeciągu bardzo krótkiego czasu. Czasem zresztą nie wystarczy ustalenie samej
tylko daty powstania źródła, lecz trzeba oznaczyć także inne daty, jak np.
moment doręczenia listu adresatowi, polecenia lub rozkazu jego wykonawcy itd.
Bardzo pouczające może być pod tym względem dla początkującego historyka
przejrzenie drukowanych wydawnictw źródeł do dziejów najnowszych, gdzie obok
daty dziennej i godziny powstania źródła np. noty dyplomatycznej, ultimatum
muszą być przez wydawcę podane również owe dodatkowe dane chronologiczne,
potrzebne dla prawidłowego rozumienia źródła. Jeżeli nie jest możliwe ustalenie
dokładnej daty powstania źródła, wówczas należy dążyć do jak najdokładniejszego
wedle możności ustalenia granic chronologicznych, w obrębie których źródło mogło
powstać. Takie granice chronologiczne nazywa się w praktyce historycznej
terminus post ąuem lub terminus a quo (najwcześniejsza możliwa data powstania
źródła) i terminus antę ąuem lub terminus ad ąuem (najpóźniejsza możliwa data
powstania źródła).
W toku badania źródeł historyk może mieć do czynienia z trzema podstawowymi
sytuacjami w zakresie zagadnienia daty ich powstania:
1. Źródło posiada w tekście wszystkie elementy daty (dzień, miesiąc, rok,
ewentualnie także pora dnia),
2. Źródło posiada w tekście tylko niektóre elementy daty (np. dzień i miesiąc
bez podania roku).
3. Źródło nie zawiera w tekście żadnych elementów daty.
W pierwszym przypadku zadanie historyka sprowadza się do skontrolowania, czy
podana w źródle data jego powstania jest zgodna z prawdą, w pozostałych dwóch
przypadkach historyk musi na podstawie tych danych, jakich źródło jest mu w
stanie dostarczyć, dążyć do ustalenia daty jego powstania.
Zarówno w wypadku kontrolowania daty podanej w tekście, jak też w wypadku

116

ustalenia brakującej daty lub jej elementów, sposób postępowania jest podobny:
przede wszystkim bierze się pod uwagę wygląd zewnętrzny źródła, materiał, na
którym zostało spisane, wygląd zewnętrzny pisma, dodatkowe cechy zewnętrzne
pomagające w ustaleniu czasu powstania źródła, następnie zaś dopiero kryteria
wewnętrzne, zawarte w jego treści.
Kształt liter rękopisów ulega stałym zmianom. Istnieją duże podobieństwa
pomiędzy wyglądem zewnętrznym pisma, a pewnymi cechami charakterystycznymi stylu

w sztukach plastycznych i architekturze danej epoki. Np. pismo używane we
wczesnym średniowieczu (uncjała, półuncjała, minuskuła karolińska = nazwy
poszczególnych „stylów" pisania w tym okresie: V-IX w.), miało kształty
zaokrąglone, przypominające łuki romańskie w architekturze; od XII wieku litery
przybierają kształt wydłużony, ostro łamany, co pokrywa się chronologicznie z
pojawieniem się stylu „gotyckiego" w architekturze, malarstwie i rzeźbie. W
okresie Odrodzenia wygląd zewnętrzny liter ulega nowym zmianom, odpowiadającym
tendencjom humanistycznym i renesansowym - nawiązującym do czasów antycznych w
sztuce. Współczesne pismo ręczne ulega również ewolucji o podobnym charakterze.
Wzory pisma kaligraficznego używane w szkołach XIX wieku różnią się znacznie od
analogicznych wzorów zawartych dziś w elementarzach. Powoduje to wytwarzanie się
właściwego dla danej epoki obrazu pisma ręcznego, niezależnego od indywidualnych
różnic tzw. charakteru pisma. Przemiany takie obserwować można nawet w wyglądzie
kroju czcionek drukarskich oraz maszyn do pisania. W tym ostatnim wypadku wygląd
liter mówi nam nie tyle o dacie powstania źródła, co o dacie skonstruowania
maszyny, na której napisano.
Dalszym punktem zaczepienia przy ustalaniu daty powstania źródła jest materiał,
na jakim tekst został spisany. Najstarszymi materiałami pisarskimi było drewno,
kamienie i metale, na których tekst był wykuty lub wyryty. Pisano również rylcem
na tabliczkach woskowych w Rzymie i w czasie średniowiecza europejskiego - kilka
tabliczek woskowych zawierających rachunki kupieckie z XVI wieku znajduje się w
Archiwum w Toruniu. Właściwie materiały pisarskie, które pokrywano pismem przy
pomocy atramentu o najróżnorodniejszym składzie chemicznym (jako narzędzie
piszące służyły odpowiednio zaostrzone kawałki trzciny, pióra ptasie, od XIX
wieku pióra metalowe przybierające w II połowie XX wieku postać pióra kulkowego
czyli długopisu), to do X wieku papirus sporządzany z włókien rośliny Cyperus
papyrus, w średniowieczu głównie pergamin, będący specjalnie wyprawioną skórą
owczą,

117

kozią, oślą lub cielęcą używany od IV do XVI wieku i wreszcie papier, którego
wyrób rozpowszechnił się w Europie od XII wieku pod wpływem arabskim, stanowiący
od XVI wieku prawie wyłączny materiał do zapisywania tekstów. Wszystkie
wymienione materiały były przygotowywane w różnych czasach i krajach według
różniących się nieco od siebie recept produkcyjnych, co nie mogło pozostać bez
wpływu na ich wygląd zewnętrzny. Pergamin wyprawiano np. tylko jednostronnie lub
obustronnie; na papierze umieszczano zmieniające się w zależności od wytwórcy i
czasu znaki wodne. Znajomość tych spraw pozwala na ustalenie w przybliżeniu, „z
grubsza", możliwych ram chronologicznych powstania badanego źródła: nie mogło
ono powstać wcześniej, niż materiał, na którym zostało zapisane {terminuspost
quem, pokrywa się tu z datą wyprodukowania papieru).
W materiale aktowym, a zwłaszcza dokumentowym, ważnych danych dla krytyki
pochodzenia źródła dostarczają środki uwierzytelniające - pieczęcie umieszczone
na dokumentach. Wygląd zewnętrzny pieczęci (kształt, wielkość, napis, rysunek),
sposób jej odciśnięcia (wosk, lak, opłatek, barwny odcisk) lub przymocowania
pieczęci wojskowej, łąkowej do dokumentu (na sznurku jedwabnym lub konopnym,
tasiemce, pasku pergaminu) - stanowią dane umożliwiające historykowi m.in.
ustalenie daty powstania źródła opatrzonego pieczęcią. Ponieważ w rysunkach
umieszczonych na pieczęciach często występującym elementem są herby (godła)
monarchów, krajów, ziem, miast, instytucji, rodzin i poszczególnych osób, które
także zmieniały się w zależności od miejsca i czasu, przeto obowiązkiem
historyka jest orientacja także i w tym przedmiocie.
W materiale aktowym, w którym poszczególne teksty np. listy urzędowe, zapiski

sądowe, polecenia, sprawozdania, protokoły, rachunki stanowią elementy większych
całości, pomocą w ustaleniu daty ich powstania może być miejsce, jakie zajmuje w
danym zespole. Dotyczy to jednak tylko akt, które już przez ich wytwórcę
układane były w porządku chronologicznym.
Przy kontrolowaniu daty podanej w źródle należy wziąć pod uwagę, że sposoby
datowania nie wszędzie i nie zawsze były jednakowe. Nawet w obrębie przyjętego
obecnie powszechnie kalendarza gregoriańskiego, wprowadzonego w krajach
katolickich przez papieża Grzegorza XIII (1572-1585) w roku 1582 i
poprzedzającego go w Europie kalendarza juliańskiego (nazwanego tak od Juliusza
Cezara) sposób zapisu daty różnił się od używanego dziś. Najczęściej stosowano
oznaczanie daty według święta kościelnego przypadającego na dany lub najbliższy
dzień, pisano więc np.

118

„środa po Wniebowzięciu", „czwartek po św. Marcinie" itd. Posługiwano się
również rzymskim sposobem zapisu daty; w kancelarii papieskiej utrzymał się on
aż do późnego średniowiecza. W czasach nowożytnych były próby reformy kalendarza,
np. w okresie francuskiej rewolucji burżuazyjnej wprowadzono nowy kalendarz,
obowiązujący we Francji w latach 1793-1805. Badacz napotykający w źródłach daty
podane według innego sposobu niż nasz, musi je „rozwiązać", czyli przeliczyć je
na system gregoriański. Służą do tego celu specjalne tablice oraz wykazy świąt
kościelnych, zawarte w poświęconych temu wydawnictwach, jak Chronologia polska
pod red. B. Włodarskiego, Warszawa 1957. •
Kryteria wewnętrzne, to zawarte w treści źródła wiadomości, pozwalające poprzez
porównanie z innymi źródłami pochodzącymi z tej samej epoki na ustalenie daty
lub okresu jego powstania.
Wiadomości te niejednokrotnie pozwalają na dość dokładne określenie daty
powstania badanego źródła, czyli na skrócenie „odległości czasowej" między
terminus post quem i antę ąuem. Niejednokrotnie historyk skazany jest na
ograniczenie swych możliwości ustalenia daty powstania źródła wyłącznie do
kryteriów wewnętrznych, treściowych. Dzieje się tak zawsze, gdy źródło nie
zachowało się w oryginale, lecz tylko w późniejszym odpisie, kopii, czy
przedruku. Badanie oparte o kryteria zewnętrzne przynieść może w efekcie datę
powstania owego odpisu, a nie samego źródła - co zresztą czasami również bywa
potrzebne.
W źródłach typu opisowego data ostatniego przedstawionego w nich faktu jest
jednocześnie niewątpliwym terminus post ąuem. Ustalenie terminus antę ąuem jest
trudniejsze, ale możliwe. Jeśli przedmiotem badania jest opis ciągły, dający
nieprzerwaną relację o wypadkach na dłuższej przestrzeni czasu, wówczas można za
taki termin uznać ważne wydarzenia wojny, klęski elementarne, czasem zaćmienia
słońca i księżyca, o których autor wedle wszelkiego prawdopodobieństwa napisałby,
gdyby jeszcze w tym czasie pisał. Jeśli znamy osobę autora źródła, to innym
oczywistym terminus antę ąuem będzie data jego śmierci lub innych okoliczności,
które uniemożliwiały mu pisanie, np. ciężka choroba, uwięzienie itp.
Inny rodzaj kryterium wewnętrznego, to kryterium językowe. Nawet w europejskich
źródłach średniowiecznych pisanych po łacinie, łacina ta nie jest wszędzie i
zawsze jednakowa; przeciwnie, wykazuje ona szereg osobliwości związanych z
konkretnym miejscem i czasem, co pozwala na przybliżone datowanie tekstu. To
samo w jeszcze większym stopniu dotyczy żywych języków narodowych, których

119

słownictwo i gramatyka zmieniaj ą się z pokolenia na pokolenie w sposób
dostrzegalny nawet dla laika.
W źródłach aktowych i dokumentowych elementów stanowiących kryteria wewnętrzne

również nie brak. Do tego, co powiedziano o kryterium językowym w odniesieniu do
źródeł opisowych należy dodać, że poszczególne kancelarie różnią się używanymi w
produkowanych przez siebie tekstach formułami, co może być pomocne w
umiejscowieniu źródła w czasie i przestrzeni.
Akty i dokumenty zwykle zawierają nazwiska większej liczby osób, występujących
jako świadkowie lub strony w sprawach, których akta i dokumenty dotyczą. Oparta
na innych, zbadanych już źródłach, znajomość dat ich życia oraz sprawowania
wymienionych w badanym źródle funkcji, urzędów, czy używania tytułów oraz
łączenie ze sobą danych odnoszących się do różnych osób, występujących w tym
samym źródle, pozwala nieraz na bardzo dokładne określenie zarówno terminus post
quem, jak i terminus antę ąuem powstania tego źródła. Jest to zresztą sposób
pozwalający nie tylko na ustalenie daty, lecz i miejsca, a nierzadko i autorstwa
źródła oraz stanowiący jeden z ważnych elementów krytyki jego autentyczności
(charakteru).
W podobny sposób postępuje się, gdy chodzi o ustalenie miejsca powstania źródła.
Chodzi tu nie tylko o wykrycie miejscowości, regionu i kraju, gdzie źródło
powstało, lecz również o zorientowanie się, w jakim środowisku to nastąpiło.
Zagadnienie to wiąże się zatem z następnym etapem krytyki pochodzenia:
ustaleniem autorstwa, nie można go jednak całkiem wykluczyć z rozważań
odnoszących się do miejsca powstania źródła. Najważniejszą wskazówką pozwalającą
na ustalenie miejsca powstania nawet w wypadku, gdy mamy do czynienia nie z
oryginałem, lecz z kopią źródła, jest język, w jakim zostało ono napisane.
Zasadą bowiem jest, że zazwyczaj teksty spisuje się w języku ojczystym piszącego,
a język urzędowy (język akt obowiązujący w danym kraju) jest także językiem
większości jego mieszkańców. Od tej zasady istnieją wprawdzie liczne wyjątki,
żeby wymienić najbardziej znany: powszechne posługiwanie się w piśmie łaciną w
średniowiecznej Europie. Znane są także swoiste metody językowe, polegające na
tym, że jakiś język uchodzi za szczególnie wytworny, co powoduje, że chętnie się
nim posługują np. przedstawiciele klas posiadających - takim językiem był w
Europie XVIII i XIX wieku język francuski, w którym prowadzono także do niedawna
korespondencję dyplomatyczną. W takich wypadkach ustalenie miejsca powstania
źródła na podsta-

120

wie językowej jest oczywiście utrudnione, lecz nie niemożliwe. Zwykle bowiem
właściwości językowe typowe dla języka ojczystego osoby piszącej, np. składnie
przechodzą do używanego przez nią języka obcego. W łacinie średniowiecznej jest
to szczególnie wyraźne; wprawny badacz potrafi w łacińskim tekście
średniowiecznym rozpoznać nie tylko narodowość autora, ale nawet region kraju, z
którego on pochodzi.
Źródła dotyczące dziejów Polski wymagają znajomości wielu języków: wprawdzie
większość źródeł średniowiecznych jest napisana po łacinie, ale np. źródła
dotyczące historii miasta spisane są w różnych dialektach niemieckich, podobnie
źródła do dziejów zakonu krzyżackiego; źródła ruskie i litewskie pisane są po
rusku; w XVI wieku pojawiają się także źródła włoskie, hiszpańskie i francuskie,
jednocześnie stopniowo język polski wchodzi na miejsce łaciny i niemieckiego; od
XVII wieku rośnie ilość źródeł francuskich, zaś w okresie porozbiorowym ze
zrozumiałych względów powraca język niemiecki już w postaci języka literackiego
oraz pojawia się język rosyjski. Dotyczy to także źródeł do dziejów doby
najnowszej.
Dalszych wskazówek dotyczących miejsca powstania źródła, będziemy szukali w jego
wyglądzie zewnętrznym: już poprzednio powiedziano, że kształt pisma i rodzaj
materiału pisarskiego pomagają w ustaleniu czasu powstania źródła - dotyczy to w

tej samej mierze i miejsca jego powstania. Również miejsce odnalezienia źródła
może posłużyć jako pomoc w rozwiązaniu tego zagadnienia: w szczególności zwarte
zespoły materiałów aktowych tej samej proweniencji zwykle zawierają materiały
pochodzące z tego samego środowiska.
Treść źródła zawiera wskazówki odnoszące się do miejsca jego powstania - w
materiale aktowym najczęściej miejsce sporządzenia dokumentu i aktu jest podane
wprost, np. w dacie lub w tytule, w źródłach opisowych można ustalić je na
podstawie danych stanowiących elementy narracji, przy czym właściwie znów
wybiegamy tu naprzód, w dziedzinę interpretacji treści, należącą już do krytyki
wewnętrznej.
Podane powyżej zasady postępowania maj ące zastosowanie przy ustalaniu czasu
powstania źródła obowiązują, jak widzimy, i przy ustalaniu miejsca jego
powstania. I tu bowiem możemy spotkać się z sytuacją, gdy miejsce to określone
jest w źródle wprost i to zupełnie dokładnie, ale bywa i tak, że podane jest
niedokładnie lub wcale nie zostało wymienione. W obu tych ostatnich wypadkach
obowiązkiem historyka jest dążyć do możliwie jak najdokładniejszego zacieśnienia
granic geograficznych i topograficznych przypuszczalnego miejsca powstania
źródła (kraj, prowincja, ziemia, region, miejscowość - czasem nawet jeszcze
dokładniej), przy

121

czym stopień potrzebnej w każdym wypadku dokładności zależny jest od zagadnienia
będącego przedmiotem badań.
Trzecim problemem należącym do krytyki pochodzenia źródła, jest jego autorstwo.
Pojęcie autorstwa w krytyce historycznej rozumiane jest bardzo szeroko, gdyż
obejmuje ono nie tylko autorstwo w sensie literackim, kiedy autor jest określoną
osobą, lecz także autorstwo w sensie instytucjonalnym, gdy źródło jest wspólnym
wytworem większej grupy ludzi, których udział w procesie jego powstania może być
bardzo różny. Z autorstwem w sensie literackim mamy do czynienia w zasadzie
tylko w źródłach opisowych w korespondencji prywatnej oraz w tych źródłach typu
aktowego, w których element opisu wyraźnie dominuje (np. sprawozdania
dyplomatów). W tych wypadkach ustalenie autorstwa polega na przypisaniu badanego
tekstu określonej osobie. Można to czynić w dwojaki sposób, w zależności od tego,
czy autor ujawnił się, czy niejako przyznał się do autorstwa, czy też przeciwnie,
nie wyjawił swego imienia, pragnąc zostać anonimowym. Jeśli autor przyznaje się
do autorstwa i wymienia swoje imię w źródłach nowożytnych typu opisowego
najczęściej na początku lub na końcu tekstu, w korespondencji prywatnej i
urzędowej w postaci podpisu, pozostaje sprawdzić, czy autor jest nim
rzeczywiście. Istnieje bowiem bardzo wiele tekstów, z których wydaje się wynikać,
że autorami ich są głośne i wybitne osoby, w rzeczywistości nie mające z tymi
tekstami wiele wspólnego. Dotyczy to często tzw. testamentów politycznych,
ogłaszanych po śmierci wybitnych polityków, oraz literatury pamiętnikarskiej; w
Stanach Zjednoczonych Ameryki istnieją specjalni pisarze, tzw. „Ghost writers",
wynajmujący się do pisania rzekomych pamiętników różnym głośnym osobistościom,
które same tego zrobić nie umieją - nie brak pośród nich i polityków.
Sposoby sprawdzenia autorstwa są bardzo różne. Najprostszym jest sięgnięcie do
rękopiśmiennego oryginału badanego tekstu, lub przynajmniej do jego fotografii i
porównanie go z innym rękopisem tego samego autora, ma się rozumieć - takim
rękopisem, którego autorstwo jest niewątpliwe. Sposób ten jednak zawodzi w
odniesieniu do wielu rękopisów średniowiecznych, które powstały przez dyktowanie
tekstu przez autora pisarzowi (skrybie) oraz do tekstów najnowszych, pisanych od
razu na maszynie (jakkolwiek istnieją subtelne metody pozwalające po czcionce
rozpoznać nie tylko maszynę, ale nawet osobę, która na niej pisała - stosowane

one są jednak raczej w kryminologii niż w historii). Tu pozostaje analiza
językowa autora, czyli specyficznego dlań sposobu wyrażania się, możliwa jednak
też tylko pod

122

warunkiem istnienia innych tekstów bez wątpienia rozpoznanych, jako dzieło tej
samej osoby. W braku takich tekstów pozostaje badanie treści, tzn. stwierdzenie,
czy autor wnioskując z tego, co wiemy o nim z innych źródeł, mógł napisać
przypisywany mu tekst.
Sprawa staje się trudniejsza, jeżeli autor jest anonimowy, tzn. nie ujawnia
swego imienia i nazwiska. Wówczas jedynym źródłem informacji o nim jest tylko
sam badany tekst. Na podstawie jego treści usiłujemy się dowiedzieć jak
najdokładniej, kim był autor, jakie było jego stanowisko, jego rola w
opisywanych wydarzeniach i na tej podstawie - wychodząc od różnych elementów
jego charakterystyki czyli znów wkraczając w dziedzinę krytyki wewnętrznej -
próbujemy elementy te powiązać z konkretną osobą. Czasami badanie tego rodzaju
doprowadza do ujawnienia wielu szczegółów związanych z osobą autora, wyjaśnia
jego stanowisko społeczne, poglądy, sympatie i antypatie polityczne, nie będąc
jednak zarazem w stanie ustalić jego imienia. Tak np. rzecz ma się z autorem
najstarszej kroniki powstałej w Polsce, spisanej za panowania Bolesława
Krzywoustego przez anonimowego pisarza, nazywanego umownie Gallem, z powodu jego
francuskiego pochodzenia (choć istnieją poglądy o jego węgierskim i włoskim
pochodzeniu).
Badania takie bynajmniej nie są bezpłodne, choć nie prowadzą do pożądanego
rezultatu, tj. wykrycia nazwiska autora, albowiem wyjaśnienie okoliczności
związanych z jego osobą jest niezmiernie przydatne dla krytyki wewnętrznej,
ustalającej -jak będzie o tym mowa niżej - również wiarygodność relacji
źródłowej.
Zagadnieniem specjalnym przy ustalaniu autorstwa tekstów drukowanych z XV-XIX
wieku jest ich anonimowość lub publikowanie pod pseudonimami i kryptonimami.
Druki te stanowią niejednokrotnie podstawowe źródło badań nad kulturą umysłową,
ale dotąd nie są jeszcze w należnym stopniu wykorzystane przez badaczy.
Przyczyną tego jest m.in. niepewność co do wiarygodności zawartych w nich
informacji, wynikające nierzadko właśnie ze wspomnianej anonimowości tych druków.
Pewną pomocą przy ustalaniu autorstwa takich druków anonimowych, pseudonimowych
i kryptonimowych mogą służyć stare i nowe wydawnictwa słownikowe.
Placcius Vincentius, Drever Mathias, Theatrum anonymorum etpseudony-morum,\ wyd.
1674, 2 wyd. 1708.
Mylius Johannes Christianus, Bibliotheca anonymorum etpseudonymorum detectorum,
1740.

123

Barbier Antoine-Alexondre, Dictinnaire..., wyd. 2, 1822-27.
Querard, Supercheries litteraires, 1872-1879.
Holzmann M., Bohatts H., Deutsches ???????????????, Wien 1902-1928.
Melzi G., Disionario di operę anonime e pseudonime di scrittoń italiani,
1849-1859, z uzupełnieniami G. Passano 1887 i E. Rocco 1888. Masanoy I.F.,
Slovar psevdonimov russkich pisatelej, ucenych i obscest-
vennych dejatelej, 3 tomy, Moskwa 1941-1949. Bar Adam, Słownik pseudonimów i
kryptonimów polskich, 3 tomy, Kraków 1929-1930. Przegląd całości problemu wraz z
dalszymi wskazówkami bibliograficznymi daje Mosher F.J., The Bibliographical
History ofAnonyma and Pseudonyma,
Chicago 1951. Jeśli chodzi o autorstwo, które nazwaliśmy instytucjonalnym, a
które można by określić też jako autorstwo kancelaryjne, ponieważ mamy z nim do

czynienia w aktach, to zagadnienie to jest niemniej istotne, gdyż jego
rozstrzygnięcie w znacznym stopniu przesądza sprawę autentyczności źródeł tego
typu. Jeżeli bowiem dokument lub akt w rzeczywistości nie pochodzi z kancelarii,
która go rzekomo, jak wynika z jego treści i formy, wytworzyła to, rzecz jasna,
stanowi on fałszerstwo.
Krytyka autentyczności źródła
Stwierdzenie, czy mamy do czynienia ze źródłem autentycznym, tzn. będącym w
rzeczywistości tym, za co chce uchodzić, jest kolejnym etapem czynności
krytycznych. Ustalenia, uzyskane w toku krytyki pochodzenia źródła w znacznym
stopniu przesądzają wynik badań w tym zakresie. Obowiązkiem historyka jest
jednak, skoro zna już okoliczności zewnętrzne, w jakich źródło powstało,
stwierdzenie, czy okoliczności te nie zawierały momentów mogących prowadzić do
podejrzenia, że mamy do czynienia ze źródłem nieautentycznym, czyli sfałszowanym,
nieprawdziwym.
Dawniejsze opracowania używają dla tego zespołu czynności krytycznych określenia
„krytyka charakteru źródła" (np. Handelsman), jest to jednak określenie
nieprecyzyjne i mylące.
Źródłem autentycznym nazywamy takie źródło, którego tekst zachował się w postaci
nie zepsutej późniejszymi dodatkami lub opuszczeniami, takiej jaką

124

posiadał pierwotnie. Nie znaczy to, że egzemplarz źródła musi być tym samym
egzemplarzem, pierwotnie powstałym, czyli oryginałem. Tekst źródła może bowiem
zachować się nie tylko w oryginale co, ma się rozumieć, stwarza sytuację dla
jego zbadania najkorzystniejszą, ale i w kopii, czy odpisie. Jeśli taka kopia,
odpis, transsumpt (kopia dokumentu uwierzytelniona przez wystawcę lub jego
następcę prawnego) czy widymat (kopia dokumentu uwierzytelniona przez posiadacza)
odpowiedniej pieczęci czy wreszcie tzw. instrument notarialny (kopia dokumentu
uwierzytelnionego przez notariusza w średniowieczu) jest wiernym odtworzeniem
tekstu oryginału, może służyć jako źródło równie dobrze, jak on sam.
Należy zatem dokładnie zdawać sobie sprawę z tego, że nie każde źródło
autentyczne jest oryginałem, jakkolwiek każde źródło oryginalne jest zarazem
autentyczne. Pojęć oryginału i autentyku nie należy mieszać ze sobą, gdyż nie są
one, jak widzimy, jednoznaczne. Trzeba także pamiętać o tym, że źródło może być
jak najbardziej autentyczne, ale jednocześnie zawierać nieprawdziwe wiadomości,
co zwłaszcza w źródłach opisowych zdarza się dość często.
Istnieją następujące sytuacje w odniesieniu do zagadnienia autentyczności:
1. Źródło może być całkowicie autentyczne,
2. Może być autentyczne tylko częściowo. Dzieje się tak wtedy, gdy tekst jego
zawiera dodatki nie pochodzące od autora, lub gdy z tekstu pierwotnego usunięto
jakieś jego części,
3. Źródło może być wreszcie w całości sfałszowane.
Wykrywanie fałszerstw zarówno częściowych, jak i całkowitych rozpoczynamy od
zbadania zewnętrznych właściwości źródła. Postępujemy tu analogicznie, jak w
krytyce pochodzenia, toteż w praktyce obydwie te czynności wykonywane są przez
historyka równocześnie. Jeżeli źródło jest oryginałem lub chce uchodzić za
oryginał, badamy, czy jego cechy zewnętrzne odpowiadają epoce i środowisku, z
którego pochodzi w rzeczywistości lub rzekomo. W dokumencie badamy więc cechy
formalne - papier, pismo, pieczęć, w opisie również bierzemy pod uwagę
występujące tu cechy zewnętrzne. Uwzględniamy również właściwości wewnętrzne,
wynikające z treści źródła, które, w wypadku, gdy mamy do czynienia z odpisem,
stanowią jedyne kryterium autentyczności.
Stosunkowo najłatwiejsze jest wykrycie fałszerstw dokonanych na oryginale. Każda

ingerencja fałszerza w tekst prowadzić tu musi nieuchronnie do zmiany
zewnętrznego wyglądu źródła, przede wszystkim obrazu pisma. Wszelkie dopiski lub

125

wymazywania i wyskrobywania (dopiski takie nazywamy interpolacjami) dadzą się
wykryć nawet gołym okiem lub przy zastosowaniu lupy, czy wreszcie środków
technicznych, z których ostatnio stosuje się często fotografię w świetle
podczerwonym lub nadfioletowym.
Wykrycie fałszerstwa na podstawie samego tekstu i informacji zawartych w jego
treści jest trudniejsze. Zaczynać należy od wyszukania anachronizmów, czyli
„faktów" nie mieszczących się w epoce, z której źródło ma pochodzić. Jeśli np. w
dokumencie występuje osoba, o której skądinąd wiemy, że już w tym czasie nie
żyła, względnie znajdowała się w innym miejscu, to podejrzenie o fałszerstwo
będzie uzasadnione. Anachronizmy mogą dotyczyć nie tylko osób, ale i szczegółów
rzeczowych, np. wiadomości o budynkach, urządzeniach, instytucjach itd. i w
każdym wypadku ich występowania jesteśmy uprawnieni do kwestionowania
autentyczności tekstu źródłowego, w którym je napotkaliśmy. Trzeba tu jednak
postępować ostrożnie, by nie uznawać zbyt pochopnie źródeł autentycznych za
fałszerstwa, co prowadzi do zubożenia podstawy źródłowej i tym samym do
ograniczenia naszych możliwości poznawczych.
Znając w wyniku krytyki pochodzenia okoliczności, w jakich źródło powstało,
jesteśmy w stanie stwierdzić, czy działać tu mogły czynniki, określane jako
pobudki fałszerstwa. Pobudki te wynikają z różnorodnych motywów. Najprostszym
motywem jest osobiste zainteresowanie fałszerza, które znów może być powodowane
różnymi przyczynami. Częste są stosunkowo fałszerstwa źródeł, zwłaszcza
dokumentów, z których wynikają korzyści materialne. W średniowieczu np. do
niezwykle częstych zjawisk należało fałszowanie dokumentów nadających prawa
majątkowe, uprawnienia polityczne i inne. Przodowały w tym zwłaszcza klasztory.
Fałszerstwa tego rodzaju znane sapo dzień dzisiejszy (podrabianie kwitów, czeków,
umów kupna i sprzedaży). W XIX wieku rozpowszechnione było fałszowanie
dokumentów dla celów heraldy-czno-genealogicznych; istniały całe
przedsiębiorstwa, dostarczające fałszywych genealogii osobom dysponującym
gotówką i pragnącym z różnych pobudek wykazać się dawnągaleriąprzodków. Znane są
również fałszerstwa w celach kolekcjonerskich, powodowane faktem, że dawne
książki i dokumenty mogą stanowić przedmiot zbieractwa i handlu.
Czasem pobudki fałszerstwa są bardziej „idealne". Dzieje się tak, gdy
poczynaniami fałszerza kierują sympatie i antypatie polityczne, religijne i inne
emocje grupowe. Bywa wreszcie i tak, że zawodowi historycy zapominają o
obowiązku

126

służenia prawdzie i dla dowiedzenia słuszności swych twierdzeń fabrykują źródła,
mające być dowodem ich prawdziwości. Znamy szereg przykładów tego rodzaju, z
których szeroki rozgłos uzyskała sprawa tzw. rękopisu królowo-dworskiego.
Historyk czeski Vaclav Hanka ogłosił w r. 1817 o rzekomym znalezieniu przez
siebie w mieście Dvur Kralove rękopisu pochodzącego z XIII wieku i zawierającego
wiersze czeskie. Na temat tego rzekomego odkrycia przez czas dłuższy trwała
naukowa dyskusja, gdyż sam Hanka dopiero na łożu śmierci przyznał się do
fałszerstwa, przy pomocy którego chciał wykazać dawność istnienia literatury w
języku czeskim.
Nieufność badacza w stosunku do źródła powinny budzić zwłaszcza: niezwykły
sposób znalezienia źródła, w miejscu, gdzie normalną rzeczy koleją nie powinno
się ono znaleźć; widoczne ślady poprawek, wyskrobań, dopisków w tekście i w
ogóle rozbieżności pomiędzy treścią i formą źródła.

Należy wszakże mieć na uwadze, że źródło stwierdzone jako falsyfikat nie traci
całkowicie swojej wartości źródłowej. Przestaje ono wprawdzie dostarczać
informacji o faktach, na temat których jego twórca zamierzał wprowadzić w błąd
tych, którzy z falsyfikatem się stykali, ale jednocześnie informuje nas o samym
fakcie fałszerstwa, będącym takim samym faktem historycznym, jak każdy inny i
mogącym stanowić przedmiot badania naukowego, choćby dla wykrycia fałszerstwa.
Jeśli bowiem wiemy, że mamy do czynienia z falsyfikatem, to warto i należy
zbadać okoliczności, w jakich mogło dojść do jego powstania, co prowadzi nieraz
do interesujących wniosków. „Dokumenty podrobione wyjaśnione ściśle pod względem
czasu i sposobu fałszowania, stają się nieraz jedyną podstawą zrozumienia
tendencji, programów i dążności grup i osób działających, których w inny sposób
w ogóle uchwycić nie można" (Handelsman).
Z problemami krytyki autentyczności wiąże się zagadnienie analizy t e -? s t u z
punktu widzenia jego oryginalności. Dotyczy to w pierwszym rzędzie źródeł
opisowych, zwłaszcza starożytnych i średniowiecznych. Wynika to stąd, że poważna
część tekstów źródłowych nie zachowała się w swej pierwotnej postaci.
Niejednokrotnie mamy do czynienia z późnym przekazem źródłowym - w postaci
rękopiśmiennej lub nawet drukowanej - w którym podejrzewamy zniekształcenie
pierwotnego brzmienia. Często dysponujemy wieloma rękopisami zawierającymi ten
sam w zasadzie tekst, które jednak tak poważnie odbiegają od siebie, że
niewątpliwie zachodzi tu świadome zniekształcenie tekstu dokonane przez kopistów.
Wówczas

127

zadanie historyka polega na ustaleniu, która z redakcji tekstu jest najstarsza
oraz w jakiej kolejności powstały następne; czy wszystkie, czy tylko niektóre
pochodzą od pierwotnego autora. Jeśli istnieje większa ilość rękopiśmiennych
przekazów jednego i tego samego dzieła, trzeba wówczas ustalić bliższe i dalsze
pokrewieństwa każdego z nich z przekazem pierwotnym, czyli archetypem. Podobnie
jak stosunki pokrewieństwa między ludźmi, tak i te „stosunki pokrewieństwa"
dadzą się przedstawić graficznie w postaci „drzewa genealogicznego".
Zmiany wprowadzone do tekstu pierwotnego mogą mieć znaczenie formalne i
treściowe; młodsza redakcja odznaczająca się tym, że zawiera dodatki (tzw.
amplifikacje) do tekstu pierwotnego, może prowadzić do wniosku, że autor uzyskał
dodatkowe wiadomości o faktach dopiero po zakończeniu redakcji pierwotnej:
autorem tym (tzn. autorem amplifikacji) może być też zupełnie inna osoba.
Przeprowadzenie dokładnej analizy tekstu pozwala na wyeliminowanie amplifikacji
późniejszych, będących produktem literackiej fantazji piszącego, a nie wiedzy o
faktach opisywanych. Analiza w pewnych wypadkach pozwala na odtworzenie
brzmienia archetypu na podstawie fragmentarycznych jego przekazów zawartych w
innych źródłach. Taki rezultat udało się osiągnąć W. Giesebrechtowi, który w
roku 1841 na podstawie późniejszych zachowanych przekazów zrekonstruował uważane
wówczas za zaginione roczniki bawarskiego klasztoru Nieder-Alteich, ważne
również dla dziejów polskiego średniowiecza. W roku 1867 odnaleziony został ich
tekst, przy czym okazało się, że rekonstrukcja była w najistotniejszych
szczegółach poprawna. Prowadzi ona również do eliminacji używanych potocznie w
okresie powstania źródła cytatów, np. biblijnych, co pozwala uniknąć pomyłek w
dalszym etapie badań, zwłaszcza w interpretacji źródła. Tak np. kronikarz
Herbord, pisząc o biskupie Ottonie z Bambergu, który z ramienia Bolesława
Krzywoustego prowadził akcję misyjną na Pomorzu Zachodnim, wylicza jego zalety i
cnoty; ten piękny katalog dodatnich cech biskupa bamberskiego został przez
kronikarza prawie dosłownie przepisany ze znanego utworu Cycerona De ojficiis
znanego i czytanego w średniowieczu. Podobnie i w żywocie Karola Wielkiego pióra

Einharda mamy liczne zapożyczenia z tekstów biografa cesarzy rzymskich,
Swetoniusza. Pojęcie prawa autorskiego w średniowieczu nie istniało, a
przepisywanie i kompilowanie cudzych utworów nie tylko nie było czynem nagannym,
lecz przeciwnie, świadczyło o rozległej erudycji przepisywa-cza i kompilatora.
Analiza źródła prowadzi również do rozwiązania jeszcze innego ważnego

128

zadania, a mianowicie do odróżnienia w tekście źródła świadectw pierwotnych od
pochodnych, co ma podstawowe znaczenie w ustalaniu faktów. Świadectwem
pierwotnym nazywamy zawartą w źródle informację z pierwszej ręki, czyli spisaną
przez świadka lub uczestnika wydarzeń, o których w źródle jest mowa. Świadectwo
pochodne natomiast jest tzw. przekazem wtórnym, zaczerpniętym z innego źródła.
Dokładne ustalenie, które informacje zawarte w badanym źródle są przekazami
pierwotnymi, a które wtórnymi (przejętymi z innych źródeł) pozwalają na
wyeliminowanie przy wzajemnej kontroli świadectw źródłowych przekazów zależnych
od siebie.
Sposoby wykrywania przekazów wtórnych w tekście źródła są bardzo różnorodne i
stanowią odrębną specjalną umiejętność, zwłaszcza w odniesieniu do tekstów
antycznych czy średniowiecznych. W napisanej w roku 1731 przez angielskiego
benedyktyna Będę, zwanego Venerabilis, Historia Ecclesiastica wymienione są dwa
zaćmienia słońca, o których na podstawie danych astronomicznych wiadomo z całą
pewnością, że nie można ich było obserwować na wyspach Brytyjskich, natomiast
doskonale były one widoczne w Italii. Na tej podstawie można przypuścić, że Beda
wykorzystał w swym dziele tekst jakiejś kroniki włoskiej, przejmując jej
wiadomości, co rzeczywiście miało miejsce. Z tym wszystkim zaznaczyć należy, że
subtelne metody analizy tekstu źródłowego, zapożyczone z badań nad tekstami
literackimi i dlatego nazywane niekiedy krytyką filologiczną tekstów, stosowane
są głównie w odniesieniu do źródeł narracyjnych, pochodzących z epok, z których
w ogóle źródeł zachowało się niewiele. W praktyce badawczej znacznie rzadziej
natrafiamy na analizę tekstów nowoczesnych źródeł aktowych.
Niektórzy historycy, a w ich liczbie Handelsman, zaliczają do krytyki
zewnętrznej, oprócz opisanych powyżej czynności badawczych, jeszcze umiejętność
publikacji źródeł, czyli przygotowania tekstów źródłowych do ich ogłoszenia w
druku. Umiejętność ta rzeczywiście nie jest taka prosta i bynajmniej nie polega
na prostym przepisaniu w czytelnej postaci tekstu, jak by się to mogło wydać.
Teksty źródeł średniowiecznych wymagają poprawnego ich odczytania, rozwiązania
skrótów i dat oraz zidentyfikowania występujących w nich osób i miejscowości.
Sposób odtworzenia w druku pisowni źródła też regulowany jest ścisłymi zasadami,
ujętymi dla poszczególnych rodzajów źródeł specjalnymi instrukcjami wydawniczymi,
opracowanymi przez zespoły historyków pod egidą najpoważniejszych instytucji
naukowych - zwykle akademii. Dla źródeł polskich istnieją dwie tego rodzaju
instrukcje: dla źródeł średniowiecznych z roku 1924 (obejmuje ona wszelkie
teksty do XV wieku włącznie) i dla źródeł nowożytnych z roku 1953 (dla tekstów
od XVI

129

do XVIII wieku). Naczelną regułą ich obydwu jest zachowanie maksymalnej
wierności tekstu drukowanego w stosunku do rękopisu, z tym, że w tekstach źródeł
nowożytnych stosuje się dla łatwiejszej ich czytelności modernizację, czyli
uwspółcześnienie ortografii. Należy tu podkreślić, że przynajmniej teoretyczna
znajomość zasad publikacji źródeł obowiązuje każdego historyka, nawet jeśli nie
zamierza on podejmować publikacji źródłowych; każdy bowiem historyk,
sporządzając wypisy ze źródeł, musi choćby tylko dla własnego użytku badawczego
przenosić teksty z rękopisów bibliotecznych i archiwalnych do własnych notatek.

? .
Krytyka wewnętrzna
Kolejny etap czynności krytycznych polega na zbadaniu treści źródła i poddania
go ocenie z punktu widzenia jego przydatności w wyświetleniu badanego problemu.
Inaczej mówiąc, historyk w tej fazie badań pragnie się dowiedzieć, czy źródło
będzie mu mogło dostarczyć informacji, których potrzebuje. Ponieważ obecnie
interesuje nas przede wszystkim już nie strona zewnętrzna, tekstowa źródła, lecz
jego treść, przeto używamy czasem dla oznaczenia krytyki wewnętrznej określenia
„krytyki treści źródła". Używane dawniej w literaturze naukowej nazwy: „krytyka
wyższa", bądź „hermeneutyka" (sztucznie utworzone w czasach nowszych słowo
greckie oznaczające umiejętność wyjaśnienia, tłumaczenia) nie wydają się
właściwe.
Badanie treści źródła musi rozpocząć się od dokładnego zapoznania się z nią.
Wprawdzie robiliśmy to już poprzednio, w czasie krytyki zewnętrznej, lecz działo
się to z innego punktu widzenia i w innych celach. Wówczas chodziło nam jedynie
o wydobycie z treści źródła tych elementów, które pozwoliłyby nam na
stwierdzenie, kiedy i gdzie źródło powstało, czy jest autentykiem czy
falsyfikatem, czy jest przekazem pierwotnym czy wtórnym - obecnie natomiast
badamy treść już po to, by na jej podstawie móc przystąpić do ustalania faktów z
przeszłości.
Zapoznanie się z treścią źródła w ramach krytyki wewnętrznej nosi nazwę
interpretacji. Interpretowanie źródła to nic innego, jak dokładne wczytanie się
weń i wydobycie z niego wszystkich wiadomości, jakie jest ono w stanie nam
przekazać. Tu nie wnikamy jeszcze w to, czy są to wiadomości prawdziwe, ścisłe i
pewne, czy też przeciwnie - nieprawdziwe, mylne i niedokładne. Tu chodzi jedynie
o jak najdokładniejsze zrozumienie tego wszystkiego, co źródło ma nam do
powiedzenia.

130

Przeprowadzenie interpretacji w sposób prawidłowy wymaga od historyka spełnienia
szeregu warunków. Warunkiem podstawowym jest oczywiście dobra znajomość języka,
w jakim źródło zostało spisane. Wynika stąd, że historyk, oprócz swego języka
ojczystego winien znać jeszcze co najmniej dwa lub nawet więcej języków, w
zależności od tego, nad jakimi źródłami chce pracować, jakie źródła będą mu
potrzebne do rozwiązania badanych przez niego problemów. W badaniach nad
historią Polski potrzebne są: dla średniowiecza język łaciński, niemiecki i
ruski (punktem wyjścia dla tego ostatniego winna być znajomość dzisiejszego
języka rosyjskiego), dla czasów nowożytnych i najnowszych język niemiecki,
rosyjski, francuski, w mniejszym stopniu włoski i angielski. Jest przy tym
zrozumiałe, że znajomość każdego z tych języków w jego dzisiejszym brzmieniu,
słownictwie, odmianie i składni nie jest wystarczająca i musi być uzupełniona
znajomością historycznych jego form z tego okresu, z jakiego pochodzą badane
źródła. Korzystanie ze źródeł w przekładach, które dla historyka przygotował
ktoś inny, znający dany język, jest błędem i prowadzi do pomyłek
interpretacyjnych; wyjątkowo tolerować je można co najwyżej w przypadku
konieczności zapoznania się z treścią pojedynczych przekazów źródłowych
utrwalonych w jakimś bardzo mało znanym języku (np. hebrajskie i arabskie źródła
do dziejów wczesnego średniowiecza polskiego).
Sama jednak, nawet dobra, znajomość języka jeszcze nie wystarcza. Przecież wraz
ze zmianą warunków, w jakich żyją ludzie, przesuwają się i zmieniają znaczenia
poszczególnych wyrazów: brzmią one tak samo, ale znaczą co innego. Trzeba wobec
tego przyswoić sobie przed rozpoczęciem badań aparat pojęciowy epoki i
środowiska, które mają być ich przedmiotem. Wymaga to znacznego oczytania w

literaturze naukowej, gdyż jest to jedyny praktycznie dający się zastosować
sposób zdobycia potrzebnej nam wiedzy o epoce.
Jednocześnie jednak staje przed historykiem przystępującym do interpretacji
treści źródła postulat inny: trzeba wyzwolić się od własnych i cudzych sugestii
i poglądów, trzeba czytać źródło tak, jak gdyby tylko ono, po raz pierwszy,
informowało nas o wydarzeniach będących przedmiotem naszego badania. Postulat
ten wydaje się sprzeczny z tym, co powiedzieliśmy poprzednio o konieczności
uzyskania możliwie szerokiej wiedzy o badanej epoce. Wymóg ten jednak jest
równie konieczny, jak poprzedni: obydwa razem stanowią specyficzną formę
realizowania się czynności poznawczych poprzez dialektyczną jedność
przeciwieństw, polegającą tu na jednoczesnej wiedzy i niewiedzy o faktach.
Uwalniać tu się bowiem musimy nie

131

tylko od poglądów naszych poprzedników, których prace przeczytaliśmy, na fakty i
zespoły faktów: w pewnym sensie uwalniać się także od wiedzy o faktach samych,
bo przecież ustalenie faktów jest celem naszego badania.
W trakcie interpretacji musimy dążyć do zauważenia w źródle i uwzględnienia
wszystkiego, co w nim dotyczy faktu badanego - a więc nie tylko tego, co źródło
nam wprost mówi, lecz także zwrócenie uwagi na przemilczenia, niedopowiedzenia i
zastanowienie się nad przyczynami, które tego rodzaju pominięcia mogły
spowodować. Tradycyjna nauka historyczna podkreślała tu rolę tzw. intuicji,
przypisując jej nierzadko przesadne znaczenie. Intuicja, czyli istniejąca u
badacza dyspozycja psychiczna, pozwalająca na odnajdywanie istotnego sensu
treści źródła odgrywa pewną rolę w badaniu, ale zawsze musi być podbudowana
rzetelną wiedzą o badanym przedmiocie: co mówią o nim inne, znane już źródła i
jak naświetla go dotychczasowa literatura historyczna. W szczególności wiedza
taka jest potrzebna w interpretowaniu materiału dokumentowego i aktowego.
Pamiętamy, że akta i dokumenty w intencji ich twórców były pomyślane jako
utrwalenie na piśmie pewnych sytuacji dla doraźnego użytku; zakłada to u
potencjalnych użytkowników znajomość zastosowanej w nich terminologii (np. w
dokumentach i aktach XX-wiecznych liczne skróty nazw instytucji: min., WRiOP,
LOPP, RSHA, KZ, BCh, PKWN). Historyk musi sobie najpierw tę terminologię
przyswoić, gdyż inaczej po prostu niczego nie zrozumie. Trzeba także znać
strukturę i organizację władz, instytucji, organizacji, których akta się bada,
lub które pojawiają się w badanych aktach, trzeba znać związki pomiędzy nimi (np.
hierarchię służbową i zakres kompetencji), żeby móc źródła tego rodzaju
interpretować poprawnie.
Kolejnym etapem krytyki wewnętrznej jest krytyka wiarygodności źródła prowadząca
do wykrycia pomyłek, czyli błędnych informacji, posiadanych i przekazywanych
przez autora źródła oraz zawartych w źródle, świadomie tam wprowadzonych przez
autora zniekształceń prawdy.
Zbadanie, czy źródło jest ścisłe i pewne, powinno rozpoczynać się od
stwierdzenia (na podstawie m.in. wyników, osiągniętych w krytyce pochodzenia
źródła), czy autor jego posiadał obiektywne i subiektywne warunki poznania i
przekazania prawdziwych informacji o opisywanych faktach. Obiektywne warunki
poznania prawdy przez autora źródła, to przede wszystkim stwierdzenie, czy był
on sam uczestnikiem wydarzeń, o których pisze, czy otrzymał o nich informacje „z
drugiej ręki". Trzeba zbadać również, jakie autor zajmował stanowisko w
opisywanych

132

wydarzeniach; relacja o stoczonej bitwie inaczej będzie wyglądała u oficera
sztabowego, a inaczej u szeregowca, który brał w niej udział z bronią w ręku,

mimo że obydwaj byli uczestnikami tego samego wydarzenia; dotyczy to - z
niezbędnymi modyfikacjami - wszystkich podobnych sytuacji (sprawozdanie z wiecu
robotniczego napisanego przez aktywnego uczestnika i obserwującego policjanta).
Ważne jest też stwierdzenie, jaka odległość czasowa dzieli moment spisania
źródła od opisywanych w nim faktów. Na doniosłość tego zagadnienia zwracaliśmy
już uwagę w rozważaniach o krytyce pochodzenia źródła (ustalenie daty powstania
źródła).
Warunki subiektywne poznania prawdy, to cechy osobiste autora badanego tekstu
źródłowego. Zaliczamy do nich zarówno cechy wrodzone, jak np. umiejętność żywego
przedstawiania wydarzeń, inteligencja, dociekliwość, jak i cechy nabyte, np.
znajomość języków, poziom wykształcenia i jego zakres. Mająone również poważny
wpływ na wartość poznawczą źródła.
Dopiero całkowite uwzględnienie tych, zarówno subiektywnych jak i obiektywnych
warunków poznania prawdy przez autora źródła, pozwolić może na przyjęcie lub
odrzucenie różnych elementów badanego źródła, oddzielenie wiadomości ścisłych i
dokładnych od mniej pewnych i wynikających z pomyłek i nieświadomości autora. Z
kolei przystępujemy do ustalenia, czy w badanym źródle nie występują świadomie
wprowadzone tam przez autora zniekształcenia prawdy, czyli po prostu kłamstwa.
(Należy rozróżniać kłamstwo w autentycznym przekazie źródłowym od źródła
sfałszowanego). I do ich wykrycia potrzebna jest, podobnie jak w poprzednich
fazach pracy krytycznej, dobra znajomość epoki i środowiska, w którym obracał
się autor. Zniekształcenia prawdy wynikać mogą bowiem z rozmaitych przyczyn i
rzeczą historyka jest ustalenie, które z tych przyczyn mogły występować w danym
miejscu i czasie.
Kościałkowski wylicza następujące czynniki mogące wywoływać świadome rozminięcie
się z prawdą w przekazie źródłowym:
1. Uczucia osobiste: niechęć lub nienawiść, do kogoś lub do czegoś odczuwana
oraz stronnicza przyjaźń, sympatia. Niekiedy decydują tu stosunki rodzinne,
przynależność klasowa, wyznaniowa, polityczna, narodowościowa, grupowa. Pojawia
się również często, zwłaszcza w pamiętnikach wszelkiego rodzaju, wysuwanie na
plan pierwszy osoby piszącego połączone z jednoczesnym pomijaniem nawet ważnych
faktów, jeżeli osoba autora nie odgrywała w nich większej roli, lub jeśli ta
rola w mniemaniu autora była niewłaściwa.

133

2. Propaganda i reklama wszelkiego rodzaju - występująca silnie w źródłach typu
publicystycznego.
3. Nacisk zewnętrzny, jawny lub ukryty, powodować może nieszczerość lub
kłamstwo. Zjawisko to jest typowe dla tzw. historiografii dworskiej, tworzonej
przez autorów zależnych pod względem materialnym i innym od możnych protektorów,
pragnących wywdzięczyć się im w ten sposób za opiekę i poparcie.
Po przeprowadzonej ocenie wiarygodności treści źródła należy poddać ją kontroli.
Czynimy to poprzez porównywanie informacji zawartych w badanym źródle z
informacjami o tych samych faktach, pochodzącymi z innych źródeł, całkowicie
niezależnych od źródła badanego. Jest to czynność leżąca już na pograniczu
następnej operacji badawczej, a mianowicie ustalania faktów. Do tego ostatniego
bowiem dochodzimy na drodze wzajemnej kontroli świadectw źródłowych.
Zanim jednak przejdziemy do tych zagadnień, omówić należy pokrótce pomoce, z
jakich historyk w czasie pracy krytycznej może i powinien korzystać.
Nauki pomocnicze historii
W krytyce pochodzenia źródeł, jak widzieliśmy, bardzo istotne znaczenie posiada
erudycja historyka, obejmująca znajomość związanych z zewnętrzną, formalną
stroną źródła, np. umiejętność datowania pisma, materiału pisarskiego, pieczęci

itd. Umiejętności te wchodzą w zakres grupy dyscyplin nazywanych naukami
pomocniczymi historii. Ostatnio dla tej grupy przyjmować się zaczyna również
nazwa nauk podstawowych historii. Umiejętności te, jakkolwiek stawiają sobie
pewne ograniczone cele poznawcze, istniejąjednak przede wszystkim jako
dyscypliny, których znajomość w zakresie potrzebnym dla prowadzenia badań jest
niezbędna dla każdego historyka, gdyż bez tej znajomości nie potrafiłby on
przeprowadzić elementarnych zabiegów krytycznych w pracy ze źródłern. Niektóre z
nauk pomocniczych historii z czasem usamodzielniły się, jak np. bibliologia,
prasoznawstwo i archiwistyka, stając się z punktu widzenia historyka naukami
posiłkowymi lub posiłkującymi (zob. niżej). O innych naukach pomocniczych można
powiedzieć, że znajdują się w trakcie usamodzielnienia, jak np. numizmatyka.
Od grupy nauk pomocniczych historii odróżnić trzeba tzw. nauki posiłkujące
historię. Mimo podobieństwa nazwy mamy tu do czynienia

134

z jakościowo odmiennymi dyscyplinami. Nauki posiłkujące historię są to
samodzielne gałęzie nauki, posiadające własny przedmiot i własną metodę badań.
Historycy w zasadzie nie przeprowadzają sami badań wchodzących w zakres nauk
posiłkujących historię, pozostawiając to odpowiednim specjalistom i ograniczając
się do korzystania z gotowych rezultatów ich badań. Właściwie każda dyscyplina
naukowa i techniczna może w odpowiednich warunkach stać się nauką posiłkującą
historię: możliwe jest np. badanie wieku źródeł przy zastosowaniu metod
chemicznych i fizycznych, jakkolwiek zarówno fizyka, jak chemia są całkowicie
samodzielnymi dziedzinami nauki, z historią niewiele mającymi wspólnego. Do nauk
samodzielnych, spełniających jednak stosunkowo często funkcję nauk posiłkujących
historię należą: ekonomia, archeologia, etnografia, socjologia, demografia.
Nauki pomocnicze natomiast podporządkowują swoje cele poznawcze celom poznawczym
historii i dlatego nie można ich uznać za całkowicie samodzielne dyscypliny
naukowe. Spełniająone wobec historii funkcję, którą można określić jako usługową.
Do nauk pomocniczych historii należą:
Paleografia - nauka o dawnych formach pisma literowego, służąca jednocześnie
jako umiejętność odczytywania tekstów; obejmuje ona także rozwiązywanie skrótów
występujących w tekstach starożytnych i średniowiecznych (umiejętność tę
nazywamy brachygrafią) w postaci tzw. kontrakcji (np. dr = doctor) i suspensji
(??. ? = consul). Paleografia jest jedną z najdawniejszych nauk pomocniczych
historii, uprawianych w sposób metodyczny. Za jej twórcę uchodzi J. Mabillon,
autor wydanego w latach 1681-1704 dzieła De re diplomatica, natomiast twórcą
samej nazwy „paleografia" był B. de Montfaucon, autor dzieła Paleographia graeca
(1708). W zależności od przedmiotu jej badań możemy mówić o paleografii
łacińskiej, ruskiej itd.
Epigrafika -jest również nauką o piśmie. Zajmuje się ona jednak w odróżnieniu od
paleografii wyłącznie napisami umieszczonymi na materiałach twardych i trwałych,
jak kamień i metal, czyli tzw. inskrypcjami, znajdującymi się na budowlach,
pomnikach, nagrobkach, drogowskazach, broni, naczyniach, dzwonach i innych
przedmiotach. Epigrafika odgrywa poważną rolę w badaniach nad dziejami
starożytnymi Egiptu, Babilonii, Asyrii, ludów Azji Mniejszej, Grecji i Rzymu.
Pierwsze zainteresowania dla inskrypcji przejawiali humaniści włoscy, np. Poggio
Bracciolini w XV wieku; wydawnictwa inskrypcji pojawiły się w wieku XVII (np.
zbiór J. Grutersa Inscriptiones antiąuae totius orbis Romani, (603). Dyscypliną

135

naukową stała się w XIX wieku, kiedy podjęto na szeroką skalę wielkie
wydawnictwa inskrypcji, kontynuowane w wieku XX (Corpus Inscriptionum Graecarum,
Corpus Inscriptionum Latinarum) i kiedy objęto badaniami również inskrypcje

średniowieczne.
Papirologia (papyrologia) -jest nauką pomocniczą historii starożytnej, zajmującą
się badaniem tekstów umieszczonych na papirusach i wbrew swej nazwie -również na
innych materiałach pisarskich, jak papier (znany w Chinach już za dynastii Han w
II w. n.e. i rozpowszechniony w krajach śródziemnomorskich za pośrednictwem
Arabów), skóra, tabliczki drewniane i woskowe, blaszki ołowiane i skorupki
gliniane. Obok odczytywania i rozszyfrowywania tekstów papirologia stawia sobie
także zadania natury technicznej, jak preparowanie i konserwacja papirusów i ich
fragmentów, które z reguły dochowały się do naszych czasów w bardzo zniszczonej
postaci. Papirologia rozwinęła się poważnie w XX wieku, a jednym z
najwybitniejszych specjalistów w tej dziedzinie był (zm. 25 VI1958) polski
uczony Rafał Taubenschlag.
Neografia - jest jedną z najmłodszych nauk pomocniczych historii, głównie
nowożytnej. Jest to również nauka zajmująca się pismem, ale pismem nowożytnym,
od XVI wieku do naszych czasów. Podobnie, jak w wypadku paleografii, najczęściej
mówimy nie o neografii w ogóle, lecz o neografii niemieckiej, rosyjskiej i
innych.
Kodikologia zajmuje się badaniem kodeksów, czyli ksiąg rękopiśmiennych. W
starożytności książki miały postać woluminów - zwojów papirusowych. Wprowadzenie
pergaminu wywołało konieczność łączenia luźnych kart pergaminowych przez ich
zszywanie i zabezpieczanie twardymi okładkami, początkowo* drewnianymi
deseczkami. Znane są i kodeksy papirusowe z II wieku p.n.e., a w średniowieczu
coraz częstsze są kodeksy papierowe. W dawnych kodeksach tekst pisano w kilku
kolumnach, tytuły umieszczano na końcu tekstu, był to tzw. kolofon. Niektóre
kodeksy o doniosłej dla ich twórców lub właścicieli treści pisano na pergaminie
zabarwionym najczęściej na purpurowo, złotymi lub srebrnymi literami (jak Codex
Aureus zawierający tekst ewangelii spisany w VI wieku, znajdujący się w
Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali w Szwecji). W Polsce kadikologia nie jest
uprawiana jako odrębna dyscyplina pomocnicza i uchodzi za część składową
bibliologii (nauki o książce) oraz paleografii.
Dyplomatyka bada dokumenty, przede wszystkim średniowieczne. Dokumentem (por.
rozdział o archiwach) nazywamy sporządzony przez kancelarię i spisany w
ustalonej formie zapis będący świadectwem czynności prawnej (mianowanie,

136

przekazanie, darowizna, nadanie, przywilej, umowa, traktat itd.) i mieszczący w
sobie elementy uwierzytelniające (np. podpis, data, wykaz świadków, pieczęć).
Szczególnie doniosłe dla historii europejskiego średniowiecza są dokumenty
cesarskie i papieskie oraz królewskie i książęce w poszczególnych krajach. Są to
dokumenty publiczne, czyli państwowe. Oprócz tego znane są dokumenty kościelne,
miejskie i prywatne. Treść i forma dokumentów pozwalają poznawać nie tylko
czynności prawne, które zostały w nich zwarte i opisane, lecz również problemy
takie, jak organizację kancelarii i instytucji, z którą była ona związana,
ustrój państwa i strukturę prawną, społeczną i ekonomiczną. Dyplomatyka
rozwinęła się razem z apelografią, bez której niemożliwe byłoby jej uprawianie.
Twórcą dyplomatyki był J. Mabillon (zob. ustęp o paleografii), a głównym
ośrodkiem badań Francja (założona w roku 1821 Ecole des Chartes) i Niemcy (Th.
von Sickel, 1826-1908).
Sfragistyka-nauka o pieczęciach, zwana także sigillografią, wiąże się ściśle z
dyplomatyką, gdyż pieczęcie zarówno dawniej, jak i dzisiaj służą przede
wszystkim do uwierzytelniania dokumentów. Sfragistyka bada zarówno umieszczone
na pieczęciach napisy, jak też i wizerunki, które mogą być bardzo różne i
przedstawiać budowle, krajobrazy, portrety i postacie osób lub herby i inne

symbole oraz znaki. Bada ona tak pieczęcie właściwe, tj. odciski ich w wosku,
laku, opłatku i na papierze, jak też tłoki pieczętne, o ile się zachowały.
Badania sfragistyczne wymagają od historyka posiadania podstawowych wiadomości z
historii sztuki oraz innej jeszcze nauki pomocniczej historii - heraldyki.
Heraldyka jest nauką o herbach i innych symbolach, godłach i znakach używanych
przez poszczególne osoby, rodziny, miasta, ziemie i kraje oraz instytucje.
Heraldyka jako zasób wiadomości o zasadach tworzenia herbów i o herbach
znajdujących się w użyciu jest wiedzą dość dawną bo powstałąjeszcze w
średniowieczu (w Europie rozpowszechniła się w XIII wieku). Jednym z wczesnych
dzieł poświęconych heraldyce jest Jana Długosza (1415-1480) Insignia seu
clenodia Regni Poloniae. Herby w Polsce -jako herby rycerskie, później
szlacheckie, przyjmują się powszechnie w XIV wieku. Wiedza heraldyczna
pozwalająca na identyfikowanie herbów nie jest jeszcze heraldyką - nauką
pomocniczą historii, lecz stanowi jedynie jej część składową, wprawdzie
niezbędną, ale nie wyłączną. Nowoczesna heraldyka zajmuje się ponadto badaniem
rozwoju, znaczenia prawnego oraz zasad kształtowania plastycznego herbów.
Źródłem wiedzy heraldycznej są role herbowe (w Polsce nie występujące) i
herbarze, które u nas układano od drugiej połowy XVI wieku (Bartosz

137

Paprocki). Wiele wydawnictw heraldycznych, zwłaszcza herbarzy z XIX i XX wieku,
wymaga korzystania z nich z dużym krytycyzmem, gdyż zawierają bardzo wiele
nieścisłości i błędów.
Genealogia badająca stosunki pokrewieństwa między ludźmi jest dość blisko
związana z heraldyką. Wbrew jednak potocznemu mniemaniu genealogia nie zajmuje
się wyłącznie ustalaniem zależności typu filiacyjnego i koicyjnego czy
ustalaniem dat urodzeń, ślubów i zgonów i to tylko w odniesieniu do rodzin
panujących, arystokratycznych lub szlacheckich, lecz - zwłaszcza w ostatnich
czasach - próbuje zużytkować wiedzę genealogiczną w badaniach socjologicznych.
Wiedza genealogiczna rozwijała się równolegle z dziejopisarstwem, toteż
genealogia może być uznana za najstarszą z nauk pomocniczych historii, choć
oczywiście już pojęcie nauk pomocniczych jest tworem nowożytnym. Próby
systematycznego uprawiania genealogii są, podobnie jak paleografia i dyplomatyka,
związane z XVII-wieczną Francją (bracia de Sainte-Mar-the zajmowali się historią
genealogiczną francuskiego domu panującego, 1619). Wspomniany w ustępie o
heraldyce Bartosz Paprocki był zarazem pierwszym polskim genealogiem.
Numizmatyka to nauka zajmująca się badaniem monet i innych środków płatniczych.
Powstała ona na skutek rozbudzonych w okresie Odrodzenia zainteresowań
kolekcjonerskich i początkowo (podobnie jak dla swoich dziedzin heraldyka i
genealogia) była tylko sumą wiadomości o mennicach i wybijanych w nich monetach.
Numizmatyka nowoczesna bada monety jako źródło do historii gospodarczej, jako
cenne, bo pozwalające na dokładne datowanie wykopalisk i znalezisk źródło
archeologiczne i źródło do historii sztuki. Numizmatyka dostarcza materiałów i
sama z kolei korzysta z wyników badań znanych nam już nauk pomocniczych:
heraldyki i sfragistyki (na monetach znajdują się często takie same lub podobne
wizerunki, herby i znaki, jak na pieczęciach). Pierwszą próbą naukowego
potraktowania numizmatyki ze strony historyka polskiego była Joachima Lelewela
Numisma-tiąue du moven dge (Numizmatyka średniowieczna), wydana w 1835 roku.
Chronologia jest bardzo ważną dyscypliną pomocniczą, gdyż pozwala ustalać i
rozwiązywać daty, a tym samym pomaga w ułożeniu faktów w ciągi chronologiczne,
co jest podstawowym warunkiem odnajdywania związków przyczynowych pomiędzy
poszczególnymi wydarzeniami i ich zespołami. Podział czasu od dawna powiązany
jest ze zjawiskami astronomicznymi, toteż orientacja w nich w pewnym zakresie

jest potrzebna historykowi, podobnie jak znajomość różnych systemów rachuby
czasu

138

i oznaczania dat, właściwych dla rozmaitych środowisk i kręgów kulturowych. W
średniowieczu w Europie istniały wysoko rozwinięte umiejętności obliczania i
przewidywania zjawisk astronomicznych oraz sporządzania kalendarzy. Do twórców
komputystyki, czyli sztuki układania kalendarzy należał Beda Venerabilis (ok.
673-735), autor dzieła De temporum ratione (O obliczaniu czasu). Kalendarze
opierają się w zasadzie na dwóch zjawiskach astronomicznych: obiegu Ziemi
dookoła Słońca - dającym zmiany pór roku oraz zmianach faz Księżyca. Są
kalendarze biorące pod uwagę tylko jedno z tych zjawisk (np. starożytny
kalendarz egipski był kalendarzem „słonecznym", a kalendarz mahometański jest
kalendarzem „księżycowym". Większość jednak kalendarzy dąży do uwzględnienia i
pogodzenia ze sobą w rachubie obydwu zjawisk; tak też czyni będący obecnie w
powszechnym użyciu kalendarz gregoriański, wprowadzony przez papieża Grzegorza
XIII w 1582 roku i w tym samym roku przyjęty w Polsce za panowania Stefana
Batorego. Jest on w zasadzie kalendarzem słonecznym, lecz z elementami
księżycowymi (święta ruchome).
Chronologia zajmuje się również różnymi sposobami zapisu dat, który bywa bardzo
różnorodny nawet w obrębie tego samego systemu kalendarzowego.
Metrologia historyczna bada jednostki i systemy miar (długości, powierzchni,
objętości, masy - czyli, jak mówi się potocznie - ciężaru). Znajomość, i to
dokładna, jednostek i systemów miar jest niezbędna każdemu historykowi, nie
tylko badaczom dziejów gospodarczych, gdyż bez niej nie sposób rozumieć
większości informacji ilościowych podawanych przez źródła. Od czasu wprowadzenia
systemu metrycznego (na ziemiach polskich zaboru austriackiego w roku 1871,
zaboru pruskiego w roku 1884; w zaborze rosyjskim od 1849 roku zaprowadzono
rosyjski system miar), opartego ponadto na układzie dziesiętnym, zanikły
zróżnicowane systemy, które mogły dla oznaczenia różnych wielkości posługiwać
się tymi samymi nazwami (np. łokieć, stopa, funt, łan, mórg). Metrologia,
badając dawne miary, wyjaśnia zarazem ich pochodzenie, zaminy i zasięg
terytorialny oraz społeczny. Zajmuje się ona również sposobami przeprowadzania
pomiarów oraz narzędziami mierniczymi (zob. W. Kula, Miary i ludzie, Warszawa
1970).
Geografia historyczna stawia sobie za zadanie zrekonstruowanie środowiska
geograficznego tak, jak przedstawiało się ono w dawnych wiekach. Bada ona
również przemiany, jakie w środowisku tym zachodziły na skutek działania sił
przyrody i działalności ludzkiej. Częścią geografii historycznej jest geografia
historyczno-

139

polityczna, zajmująca się odtwarzaniem przebiegu dawnych granic i podziałów
terytorialno-administracyj nyeh oraz geografia historyczno-woj skowa,
rekonstruuj ąca plany sytuacyjne bitew i innych operacji militarnych. Przedmiot
geografii historycznej, a raczej jego ścisłe zdefiniowanie, jest wciąż
przedmiotem dyskusji. Wynika to stąd, że w geografii historycznej współcześnie
zarysowują się dwa kierunki, z których obydwa uznają wprawdzie rolę czynnika
przyrodniczego w kształtowaniu środowiska geograficznego w przeszłości, lecz
odmiennie oceniają jego rolę w tym procesie. Geografia historyczna jest
dyscypliną stosunkowo młodą, powstałą w przedstawionym powyżej zakresie dopiero
w XIX wieku.
Demografia historyczna jest nauką o ludności, o jej rozwoju i strukturze w
przeszłości. Demografia historyczna, uważana przez historyków za jedną z nauk

pomocniczych historii, jest zarazem działem demografii (już bez przymiotnika),
będącej samodzielną dyscypliną naukową, która dzieli się na: demografię opisową,
porównawczą, historyczną, analityczną i potencjałową. Demografia bada wszelkie
fakty, tak biologiczne, jak i społeczno-ekonomiczne dotyczące jednostek i
zbiorowości ludzkich (urodzenia, zgony, zmiany stanu cywilnego - ale w inny
sposób niż genealogia, zajmująca się tymi samymi zjawiskami; następnie
przemieszczenia ludności, jej strukturę klasową, zawodową, poziom wykształcenia,
osiągany wiek i szereg innych, podobnych zagadnień).
Prasoznawstwo, podobnie jak bibliologia czyli nauka o książce oraz archiwistyka,
której elementy omówiliśmy w jednym z poprzednich rozdziałów, coraz powszechniej
uważane są za samodzielne dyscypliny naukowe. Historycy traktują jednak te nauki
jak każde inne dyscypliny pomocnicze.
Wiadomości z zakresu prasoznawstwa musi posiadać każdy historyk zajmujący się
badaniem dziejów nowożytnych i najnowszych. Prasoznawstwo zajmuje się badaniem
zarówno gazet (od XVII wieku pojawiają się gazety codzienne) jako środków
przekazywania informacji, odzwierciedlania i kształtowania opinii publicznej,
jak też czasopism (ukazujących się w większych odstępach czasu, np. co tydzień,
co miesiąc itd.), w których momenty publicystyczne przeważają nad informacyjnymi.
Do zadań prasoznawstwa zalicza się ostatnio również badanie informacyjnych
aspektów takich środków masowego przekazywania, jak powstałe w XX wieku radio i
telewizja.
Nie wytworzyły się dotychczas oddzielne nauki pomocnicze, przy pomocy których
można byłoby badać źródła należące do tzw. dokumentacji mechanicznej.

140

Rejestrują one różne ludzkie działania za pomocą różnorodnych środków
technicznych umożliwiających rekonstrukcję faktów i sytuacji, niemożliwych do
zarejestrowania środkami tradycyjnymi (brzmienie głosu i sposób poruszania się,
mimika i gestykulacja). Źródła te nie są jednak bardziej obiektywnymi
informatorami niż jakiekolwiek inne źródła i zbadanie ich pochodzenia,
autentyczności i wiarygodności jest potrzebne tak samo, jak w wypadku źródeł
„klasycznych". Do źródeł typu dokumentacji mechanicznej, których badanie wymaga
od historyka posiadania przynajmniej elementarnych wiadomości z zakresu fizyki,
chemii, elektrotechniki i elektroniki, należą zdjęcia fotograficzne łącznie z
???-wiecznymi dageroty-pami i kalotypiami, filmy nieme i dźwiękowe, zapisy
dźwięku przy pomocy fonografu, patefonu, gramofonu, systemów rejestrujących na
taśmie magnetycznej równocześnie obraz i dźwięk (video) i wielu innych technik
obecnie stosowanych do rejestrowania dźwięków i obrazów.
Opanowanie wszystkich nauk pomocniczych przez każdego historyka nie jest ani
możliwe, ani potrzebne. Natomiast bezwzględnie obowiązuje dokładna znajomość
tych nauk pomocniczych historii, które wiążą się z prowadzonymi badaniami. Tak
więcnp. historyk zajmujący się badaniem dziejów ruchu robotniczego na Pomorzu w
XIX i XX wieku musi opanować neografię niemiecką i polską, aktoznawstwo
(archiwistykę), prasoznawstwo, statystykę i w pewnym stopniu również demografię
i geografię historyczną, nie mówiąc o takich naukach posiłkujących, jak ekonomia
i socjologia.
Należy tu dodać, że jakkolwiek nauki pomocnicze historii odgrywają zasadniczą
rolę przede wszystkim w krytyce pochodzenia źródła, to nie mniejsze jest ich
znaczenie także dla krytyki autentyczności, a i w dalszych etapach badania są
nadal bardzo potrzebne.
Ustalanie faktów
Po zakończeniu wszystkich czynności krytycznych dysponujemy źródłem, którego
wiarygodność i przydatność jest nam znana i na podstawie którego możemy

przystąpić do pierwszej czynności stojącej na pograniczu krytyki i opracowania
(konstrukcji), j aką jest ustalenie faktów.

141

Generalna zasada, jaka przy tym obowiązuje jest następująca: za pewne można
przyjąć jedynie takie fakty, o których relacje znajdują się co najmniej w dwóch
(lub więcej) niezależnych od siebie pod każdym względem źródłach.
Zastosowanie tej zasady wymaga wyjaśnienia, na czym polega zależność, względnie
niezależność przekazów źródłowych. Wyróżniamy dwa rodzaje takiej zależności:
zależność tekstową czyli filiacyjną oraz zależność środowiskową. Zależność
filiacyjna występuje wtedy, gdy mamy do czynienia z przekazami zawierającymi
wzajemne zapożyczenia tekstowe, tzn. wtedy, gdy jeden przekaz źródłowy
opracowany został na podstawie drugiego. Przy omawianiu (w ramach krytyki
zewnętrznej) analizy tekstów źró&kwych mpomn\e\\śmy o Xm. ccta64ł\c6s.VN\t
iró<M. ?ote-wieństwo to, to nic innego, jak właśnie zależność filiacyjna,
nazywana też krótko filiacją (od łacińskiego filius = syn). Jest rzeczą jasną,
że gdy jedno źródło zawiera wykryte zapożyczenia tekstowe z innego źródła,
dotyczące tego samego faktu, wówczas porównywanie obu tych źródeł ze sobą po to,
by ustalić, czy fakt ten wydarzył się na pewno, czy też nie, jest właściwie
bezprzedmiotowe, albowiem w gruncie rzeczy mamy do czynienia tylko z jednym
przekazem źródłowym występującym w dwóch relacjach.
Inny charakter ma zależność, którą nazwaliśmy środowiskową. Wynika ona z
tożsamości środowiska społecznego, w którym powstały porównywane ze sobą źródła.
Pojęcie środowiska społecznego jest w tym wypadku zmienne i zależy od rodzaju
badanych faktów. Jeżeli np. badamy dzieje jakiegoś ugrupowania politycznego i
dysponujemy relacjami o jego poczynaniach, całkowicie niezależnymi pod względem
filiacyjnym, ale spisanymi przez osoby, których sympatie lub antypatie w
odniesieniu do tego ugrupowania były identyczne lub choćby tylko podobne,
wówczas nie możemy z całą pewnością stwierdzić, że zawarte w nich opisy faktów
są w stu procentach prawdziwe. Istnieje bowiem prawdopodobieństwo, że obydwaj
autorzy, choć mogli nie wiedzieć o sobie nawzajem, to jednak, kierując się
identycznymi motywami, dopuścili się takich samych zniekształceń prawdy.
Dopiero w wypadku, gdy dany fakt potwierdzony jest przez relacje pochodzące z
odmiennych środowisk, możemy uznać go za całkowicie pewny. Jeżeli dysponujemy
dwiema (lub wieloma) relacjami przedstawiającymi te same wypadki w sposób
różniący się w szczegółach od siebie, to możemy za całkowicie pewne uznać
jedynie te szczegóły, które jednakowo przedstawiają się we wszystkich relacjach,
podczas gdy pozostałe przyjmiemy jedynie, w zależności od stopnia wiarygodności
poszczególnych źródeł, za bardziej lub mniej prawdopodobne.

142

Sposób postępowania, tu przedstawiony, został nieco przejaskrawiony. W praktyce
badawczej nie postępuje się tak rygorystycznie, gdyż wielokrotnie uznaje się za
całkowicie pewne fakty, znajdujące potwierdzenie tylko w jednym, ale za to
wysoce wiarygodnym źródle. Dotyczy to w szczególności informacji znajdujących
się w źródłach aktowych. Historyk musi w ten sposób postępować, gdyż podawanie w
wątpliwość większości informacji źródłowych, pochodzących z autentycznych i
wiarygodnych źródeł, czyli tzw. hiperkrytycyzmu, jest błędem metodycznym,
uniemożliwiającym rekonstrukcję zarówno jednostkowych faktów, jak i procesu
historycznego.
Wystrzegać się również należy przeciwieństwa hiperkrytycyzmu - łatwowierności,
prowadzącej do pochopnego uznawania wszystkich źródeł za autentyczne i
wszystkich zawartych w nich wiadomości za prawdziwe. Zwłaszcza wskazana jest
ostrożność przy korzystaniu z nowożytnych źródeł opisowych np. prasy. Jakkolwiek

prawda jest tylko jedna i nie może istnieć stan pośredni pomiędzy prawdą i
fałszem, to jednak środki prowadzące do jej wykrycia nie powinny być skrajne.
Dojrzałość krytyczna u historyka to umiar polegający na unikaniu zarówno
łatwowierności, jak i hiperkrytycyzmu.
Porządkowanie faktów
Ustalone fakty jednostkowe stanowią zaledwie surowiec, z którego powstaje
opracowanie - konstrukcja naukowa, prowadząca do rozwiązania postawionych
problemów. Pierwszą fazą opracowania jest uporządkowanie zgromadzonych faktów w
całości, mogące doprowadzić do wykrycia związków zachodzących pomiędzy
poszczególnymi faktami, w szczególności zaś związków przyczynowych.
Podstawowym kryterium porządkującym jest następstwo czasowe faktów.
Uporządkowanie faktów w kolejności chronologicznej jest zatem pierwszą
czynnością porządkującą, której ominąć nie sposób. Wprawdzie samo następstwo
czasowe nie wystarcza jeszcze, gdyż to, że fakty następują kolejno po sobie nie
oznacza, że wcześniejsze muszą koniecznie być przyczyną późniejszych, ale
jednocześnie wiadomo, że nie jest możliwa sytuacja, w której skutek wyprzedzałby
w czasie przyczynę. Uporządkowanie chronologiczne faktów jest stosunkowo łatwe,
o ile są one dokładnie datowane. Trudności zaczynają się z chwilą wprowadzenia
dalszych kryteriów porządkujących.

143

Przy wiązaniu faktów w grupy historyk posługuje się pewnymi postaciami
dowodzenia logicznego, wspólnymi dla wszystkich dyscyplin naukowych. Są to
metody znane pod nazwą indukcji, dedukcji i analogii.
Metoda indukcyjna polega na wyprowadzaniu większej ilości ustalonych faktów
jednostkowych twierdzeń ogólnych, czyli tzw. uogólnianiu. Jeżeli np. po zbadaniu
stosunków panujących w folwarkach kościelnych stwierdzamy w kilkudziesięciu
przypadkach istnienie tam pańszczyzny w wymiarze dwóch dni tygodniowo, to w
drodze indukcji możemy postawić twierdzenie ogólne: w folwarkach kościelnych w
określonym czasie obowiązywała pańszczyzna w takim właśnie wymiarze.
Metoda dedukcyjna jest postępowaniem w odwrotnym kierunku: od twierdzeń ogólnych
do weryfikowania ich przez jednostkowe fakty. W praktyce stosujemy z reguły
obydwie metody na przemian, a to, która z nich w konkretnym badaniu odgrywa rolę
dominującą, zależy w pierwszym rzędzie od materiału źródłowego, jakim
dysponujemy. Obfitość materiału i wynikająca z niego duża ilość ustalonych
faktów pozwalająna stosowanie w szerszym zakresie metody indukcyjnej, szczupłość
źródeł nakazuje uciekanie się do metody dedukcyjnej. Ograniczenie się do jednej
z nich nie jest właściwe.
Osobne miejsce zajmuje metoda dowodzenia przez analogię, prowadząca do najmniej
pewnych wyników. Stosujemy ją tylko wtedy, gdy zmusza nas do tego brak
informacji źródłowych. Polega ona mianowicie na porównywaniu jednostkowych
faktów, a ściślej na wnioskowaniu z pojawienia się pewnych faktów w pewnych
podobnych okolicznościach. Np. nie posiadamy obszerniejszych wiadomości o
formach życia społecznego i politycznego plemion polskich w IX i X wieku,
posiadamy natomiast takie wiadomości o innych plemionach słowiańskich. Ponieważ
z badań archeologicznych wiemy o podobieństwie technik produkcyjnych, osadnictwa
itd. zachodzących pomiędzy tymi plemionami, przeto przyjmujemy również
podobieństwo form ustrojowych.
Obok tych metod grupowania faktów i ich tłumaczenia, wspólnych dla wszystkich
nauk, istnieją metody specyficznie historyczne. Należą tu takie metody, jak:
porównawcza (będąca specyficznym zastosowaniem metody analogii), retrospektywna
i progresywna (będąca zastosowaniem dedukcji), geograficzna i stosowana ostatnio
coraz częściej w badaniach z zakresu historii gospodarczej metoda statystyczna

(dająca się zaliczyć do metod indukcyjnych - przynajmniej w większości
przypadków).
Praca naukowa studenta historii
"^s^2a^s^a>^^s3K^=s**v^&ii2>ś^ ^a* -^K?^fe>^5<5^t=ifesb^
^?sss^sifc5:\z>5?^^sL?%5^ -^ass^s^Ks^u^^>«^ti-sK
czy 2) referat problemowy, który może oy v
kilku, czy nawet większe/ ilości prac naukowycn.
Referat sprawozdawczy polega ?? umię/ętnymprz^Js/^MS^ nej pracy naukowej (zwykle
monografii). ??????ćZZ przedstawić dotychczasowy stan fodwsz?^ oraz ujawnić
?^????7.^??^?^?4 problemowy ma za podstawę kj)b lub więcej p,
Wskazanych przez prowadzącego zajęcia pracownika nauT»**^
dńłlluie ??? Studetlfa W podstawie bibliografii Odnalezionych. Zada
zastosowanych przez ?/?? meloc/ oraz- z-ąycc/e tf sSorumfa oł? /zxtf
Jz?zte^^z>jz^?/łz??z
opracowuje się z reguły w czasie ?roku studiów. Może ona być oparta bądź na
samych tylko opracowaniach, bądź też i na źródłach, z reguły drukowanych. Ma ona
już własne samodzielne cele poznawcze.
Wzorcowe schematy (dyspozycje) pracy seminaryjnej i magisterskiej podaje B.
Miśkiewicz: Praca seminaryjna:
I. Temat
II. Bibliografia (źródła i opracowania)
III. Plan pracy (szczegółowy opis treści)
IV. Wstęp: a) wyjaśnienie tytułu, celu i zakresu pracy
b) problematyka pracy - tezy,

144

Praca naukowa studenta historii
W toku studiów, począwszy już od I roku, student historii obowiązany jest do
przedstawienia w ramach zajęć uniwersyteckich: ćwiczeń i seminariów, różnych,
samodzielnie opracowanych prac naukowych. Celem tego jest, poprzez stopniowanie
trudności doprowadzić do umiejętności samodzielnego napisania niewielkiej pracy
typu monograficznego, opartej na przebadaniu źródeł (przeważnie drukowanych).
Najprostszą formą pracy naukowej jest referat. Określenie to nie jest
wystarczająco dokładne, gdyż w pojęciu referatu mieści się: 1) referat
sprawozdawczy, 2) referat problemowy, który może być opracowany na podstawie
jednej, bądź kilku, czy nawet większej ilości prac naukowych.
Referat sprawozdawczy polega na umiejętnym przedstawieniu treści referowanej
pracy naukowej (zwykle monografii). Powinien on na podstawie tej pracy
przedstawić dotychczasowy stan badań nadjej tematem, streścić wykład jej autora
oraz ujawnić najważniejsze wyniki, a także zastosowane metody badawcze. Referat
problemowy ma za podstawę kilka lub więcej pozycji z literatury naukowej, bądź
wskazanych przez prowadzącego zajęcia pracownika naukowego, bądź też
samodzielnie przez studenta na podstawie bibliografii odnalezionych. Zadaniem
jego jest porównanie ze sobą wyników badań i poglądów poszczególnych autorów
oraz zastosowanych przez nich metod oraz zajęcie w stosunku do nich własnego
krytycznego stanowiska.
Wyższą formą pracy naukowej studentajest praca seminaryjna, którą opracowuje się
z reguły w czasie III roku studiów. Może ona być oparta bądź na samych tylko
opracowaniach, bądź też i na źródłach, z reguły drukowanych. Ma ona już własne
samodzielne cele poznawcze.
Wzorcowe schematy (dyspozycje) pracy seminaryjnej i magisterskiej podaje B.
Miśkiewicz: Praca seminaryjna:
I. Temat

II. Bibliografia (źródła i opracowania)
III. Plan pracy (szczegółowy opis treści)
IV. Wstęp: a) wyjaśnienie tytułu, celu i zakresu pracy
b) problematyka pracy - tezy,

145

?) omówienie literatury (krótka charakterystyka jej stanu i wartości dla
opracowanego zagadnienia).
V. Opracowanie tez (osnowa lub rozwinięcie pracy, wykład):
a) omówienie materiału,
b) porównanie materiału z tezami (wskazanie, co dał, a co jeszcze może dać
materiał dla wysuniętych tez),
c) krytyka (zestawienie materiału z tezami).
VI. Zakończenie:
a) odpowiedź na tezy postawione we wstępie,
b) uogólnienie ich w formie ostatecznych wniosków.
Praca magisterska:
I. Temat
II. Bibliografia
III. Spis treści
IV. Wstęp: a) wyjaśnienie tytułu, celu i zakresu pracy,
b) problematyka pracy (tezy, które zostaną opracowane),
c) omówienie źródeł i literatury,
d) podanie metody i metodologii, zastosowanych jako wytycznych opracowania.
V. Opracowanie:
a) krytyczna analiza materiału źródłowego,
b) omówienie poszczególnych zagadnień w oparciu o materiał źródłowy,
c) przeciwstawienie wyników z poglądami dotychczasowej historiografii na dane
zagadnienie oraz ich krytyka.
VI. Zakończenie:
a) odpowiedź na zagadnienie postawione we wstępie,
b) wyprowadzenie wniosków ogólnych w ramach określonego wycinka procesu
dziejowego.
Wybór tematu pracy magisterskiej jest dla studenta historii sprawą bardzo
poważną. Pierwszą decyzją podejmowaną w tym względzie jest wybór właściwego
seminarium, odpowiadającego swą problematyką zarówno zainteresowaniom, jak i

146

możliwościom studenta. Zainteresowania określoną epoką, w niej zaś wybraną
dziedziną, kształtują się najczęściej w okresie dwóch pierwszych lat studiów,
ale nie zawsze są one w wystarczający sposób podparte rzeczowym przygotowaniem w
zakresie dziedziny uznanej przez studenta za najbardziej godną bliższego
zainteresowania. Dlatego przy wyborze seminarium, a następnie przy wyborze
tematu pracy magisterskiej nie należy kierować się wyłącznie zainteresowaniami,
które mogą być przelotne i powierzchowne, lecz trzeba brać pod uwagę własne
subiektywne i obiektywne możliwości.
Możliwości subiektywne obejmują dyspozycje psychiczne studenta, które wprawdzie
każdy student powinien posiadać przynajmniej w minimalnym stopniu (jak
dokładność, systematyczność, wytrwałość, krytycyzm), ale które można rozwijać
przez odpowiedni trening oraz pewien minimalny wstępny zasób wiadomości. Zasób
ten powinien obejmować podstawową wiedzę o epoce i środowisku, mającym być
przedmiotem badania, zaczerpniętą z istniejącej literatury naukowej oraz, co
wydaje się najważniejsze, znajomość tych języków obcych, które są potrzebne do
czytania źródeł i literatury związanych z problematyką seminarium i tematyką

pracy. Praktycznie do prac związanych z dziejami średniowiecza polskiego
potrzebna jest znajomość języka łacińskiego, a ponadto niemieckiego lub
rosyjskiego (w zależności od tego, czy zamierzamy zajmować się dziejami
Wielkopolski, Śląska i Pomorza, czy też dziejami Rusi Czerwonej i Litwy). W
badaniach nad historią nowożytną i najnowszą wymagania językowe są bardziej
zróżnicowane: obok wymienionych języków przydatny staje się język francuski,
włoski, w pewnym stopniu także hiszpański i angielski, lub nawet języki, których
znajomość w Polsce jest mało rozpowszechniona, jak węgierski, rumuński, turecki
i tatarski. Mało zorientowani w tym zakresie studenci, obawiający się
konieczności czytania źródeł w słabo im znanym języku, często wybierają
seminaria zajmujące się badaniem dziejów bliższych naszej epoce w nadziei, że
unikną tam obowiązku nauczenia się i posługiwania językiem obcym. Zapominają oni
przy tym, że niejednokrotnie nawet badania nad dziejami wewnętrznymi Polski po
roku 1945 wymagają zapoznania się z literaturą naukową i publicystyczną w
językach obcych. Dlatego od początku studiów należy bezwzględnie przyswoić sobie
znajomość co najmniej dwóch języków w stopniu wystarczającym do samodzielnego
czytania źródeł i literatury naukowej.
Możliwości obiektywne napisania pracy na określony temat to stan zasobów
bibliotecznych i archiwalnych dostępnych dla studenta bez specjalnych trudności,
tzn.

147

nie wymagających od niego podejmowania dłuższych wyjazdów do odległych
miejscowości w celu zebrania potrzebnego materiału. Oznacza to praktycznie
ograniczenie możliwości pisania prac opartych na materiałach archiwalnych, dotąd
nie publikowanych, do tematów lokalnych i regionalnych; prace z dziejów
większych jednostek terytorialnych i stosunków międzynarodowych są możliwe tylko
przy wyborze takich tematów, w których większość materiału źródłowego została
już ogłoszona drukiem i jest dostępna w bibliotekach naukowych.
Wyboru tematu pracy magisterskiej i ustalenia jego ostatecznego brzmienia
dokonuje student w porozumieniu i za radą kierownika seminarium (zazwyczaj
profesora lub docenta, czasem adiunkta). Zwykle odbywa się to w ten sposób, że
student zapoznaje kierownika seminarium ze swymi zainteresowaniami i
możliwościami subiektywnymi, natomiast kierownik seminarium, dobrze znający
możliwości obiektywne, znajduje odpowiedni temat, uwzględniający wszystkie trzy
omówione czynniki warunkujące pomyślne wykonanie pracy. Potoczny zwrot mówiący
0 „dawaniu tematu" przez kierownika seminariumjest więc o tyle nieścisły, że
student nie jest tylko biernym odbiorcą tematu, piszącym coś w rodzaju zadanego
opracowania.
Organizacja czasu przy pisaniu pracy magisterskiej jest sprawą równie ważną jak
trafny wybór tematu. Od chwili dokonania tego wyboru, co w zasadzie powinno
nastąpić pod koniec pierwszego semestru seminarium (całe seminarium trwa 3 lata
czyli 6 semestrów) większa część stojącego do dyspozycji czasu będzie musiała
zostać zużyta na czynności heurystyczne, tzn. na wyszukanie i zgromadzenie
materiału źródłowego w bibliotekach i ewentualnie archiwach oraz na sporządzenie
bibliografii do obranego tematu i zapoznanie się z literaturą naukową. Na ten
cel należy przeznaczyć co najmniej trzy semestry, natomiast pozostałe dwa, a
właściwie półtora - gdyż prace muszą zostać złożone wcześniej, aby umożliwić ich
ocenę przez kierownika seminarium i powołanego przezeń z grona profesorów
naukowych recenzenta - będą poświęcone na opracowanie, tj. uporządkowanie
materiału i właściwe pisanie pracy. Tak zatem rozplanowanie pracy powinno w
zarysie wyglądać następująco:
1 semestr: bliższe zorientowanie się w problematyce epoki i środowiska

oraz metodach ich badania; wybór tematu pracy magisterskiej; 2-3 semestr:
zbieranie materiałów źródłowych, zapoznawanie się z literaturą naukową;

148

4 semestr: zakończenie zbierania materiałów, opracowanie konspektu
(dyspozycji) pracy;
5 semestr: pisanie pracy;
6 semestr: zakończenie pisania i oddanie pracy, przygotowanie
się do egzaminu magisterskiego.
? W
?
LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA
Skrypt niniejszy zawiera tylko najbardziej podstawowe wiadomości z zakresu
techniki badań historycznych. Dla pogłębionego studium niezbędne jest zapoznanie
się z następującymi pozycjami:
Grzybowski M.M., Gurzyńska-Bociek D., Wskazówki dla piszących pracą magisterską,
Płock 1995
Grzybowski M.M., Gurzyńska-Boociek D., Technika sporządzania przypisów i
bibliografii, Bydgoszcz 1997
Grzybowski M.M., Gurzyńska-Bociek D., Wzory sporządzania przypisów i
bibliografii, Bydgoszcz 1999
Handelsman M, Historyka, zasady metodologii i teorii poznania historycznego, wyd.
2. Warszawa 1928.
Kościałkowski St., Historyka, wstąp do badań historycznych. Londyn 1954.
Langlois Ch.V. i Seignobos Ch., Wstąp do badań historycznych. Lwów 1912.
Miśkiewicz ?., Praca magisterska na studiach historycznych. Przewodnik
metodyczny. Poznań 1975.
Miśkiewicz ?., Wstąp do badań historycznych. Poznań 1963.
Moszczeńska W., Wstąp do badań historycznych. Warszawa 1960.
Seredyka J., Z zakresu techniki pisania referatów, prac seminaryjnych i
magisterskich na studiach historycznych (Przewodnik metodyczny). Opole 1968 i
wyd. następne.
Ponadto należy przeczytać:
Bloch M., Pochwala historii czyli o zawodzie historyka. Warszawa 1961.
Bobińska C, Historyk, fakt, metoda. Warszawa 1864.
Braudel F., Historia i trwanie, przedmowa B. Geremka i W. Kuli. Warszawa 1971.
Grabski A., Kształty historii. Łódź 1985.
Kula W., Problemy i metody historii gospodarczej. Warszawa 1963, oraz Rozważania
o historii. Warszawa 1958 i Wokół historii. Warszawa 1988. Malewski A., Topolski
J., Studia z metodologii historii. Warszawa 1960.

150

Maternicki J., Kultura historyczna dawna i współczesna. Warszawa 1979; tenże,
Wielkosztaltność historii. Rozważania o kulturze historycznej i badaniach histo-
ńograficznych. Warszawa 1986. Ossowski S., O osobliwościach nauk społecznych.
Warszawa 1962. Pieter J., Ogólna metodologia pracy naukowej. Wrocław 1967. Po co
nam historia? Wstęp T. Łepkowski. Warszawa 1985 (zbiór esejów historyków
meksykańskich). Rudniański J., Sprawność umysłowa, wyd. 3. Warszawa 1972.
Rudniański S., Technologia pracy umysłowej, wyd. 5. Warszawa 1957. Serczyk J.,
Nowożytna historiografia europejska. Cz. I, Toruń 1966, cz. 2. Toruń 1973.
Serejski M.H., Zarys historii historiografii polskiej, cz. 1-3 (cz. 3 oprać. J.
Dutkiewicz
i K. Sreniowska). Łódź 1954-1959. Smoleński W., Szkoły historyczne w Polsce
(różne wydania). Topolski J., Metodologia historii. Warszawa 1968, 1973, 1984;

tenże, Świat bez
historii. Warszawa 1972 i 1976. Tymieniecki K., Zarys dziejów historiografii
polskiej. Kraków 1948.
Literatura informacyjna:
Robótka H., Ryszewski ?., Tomczak A., Archiwistyka. Warszawa 1989.
Dembowska M., Metoda bibliograficzna Karola Estreichera. Warszawa 1970.
Informator o placówkach informacji w Polsce w oprać. I. Klimowiczowej, M.
Załuskiej. Warszawa 1978.
Informator o bibliotekach i księgozbiorach naukowych w Bydgoszczy, oprać. M.
Berent. Bydgoszcz 1989.
Informator Polski, wyd. PAP i KAW. Warszawa 1985.
Korpała J., Dzieje bibliografii w Polsce. Warszawa 1969.
X lat Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy. Bydgoszcz 1979.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Podstawy Badań Historycznych Pawlak, Serczyk
Jerzy Starnawski warsztat bibliograficzny historyka literatury polskiej PODSTAWOWE ZAGADNIENIA OPISU
Jerzy Starnawski warsztat bibliograficzny historyka literatury polskiej PODSTAWOWE ZAGADNIENIA OPISU
Podstawa z gramatyki historycznej, Gramatyka Historyczna
Analiza porównawcza rodzajów, przyczyn i okoliczności zgonów na podstawie badań sekcyjnych (2)
Podstawowe pojecia historia (materialy dodatkowe)
01 pamięć jako przedmiot badań historia badańid 2625 ppt
Bezpieczenstwo istota podstawowe kategorie i historyczna ewolucja (1)
2 PODSTAWY BADAŃ MARKETINGOWYCHid 20627 ppt
Przykład analizy ceramiki naczyniowej na podstawie badań wykopaliskowych, Archeologia
DEFINICJE PODSTAWOWYCH POJĘĆ HISTORIA
Podstawy psychologii i historii myśli psychologicznej (1)
TEORETYCZNE PODSTAWY BADAŃ SPOŁECZNYCH zima2010, teoretyczne podstawy badań społecznych
BADANIE W DZIAŁANIU, teoretyczne podstawy badań społecznych
Wstęp do badań historycznych, Kulturoznawstwo

więcej podobnych podstron