Marcin Bąk
M
Przykład analizy zbioru fragmentów ceramiki naczyniowej z badań wykopaliskowych.
Na podstawie: Wojciech Dzieduszycki, Wczesnomiejska ceramika kruszwicka w okresie od 2 połowy X w. do połowy XIV w.
Praca W. Dzieduszyckiego „Wczesnomiejska ceramika kruszwicka w okresie od 2 połowy X w. do połowy XIV w.” jest świetnym przykładem na to jak należy dokładnie analizować ceramikę i jak wiele informacji możemy dzięki temu uzyskać. Już na samym początku autor zaznacza, że celem jego pracy jest próba monograficznego ujęcia przekształceń we wczesnomiejskim garncarstwie kruszwickim na tle zmian ekonomiczno- społecznych między 2 połową X w. a połową XIV w.
We wstępie do pracy informuje nas o pochodzeniu materiału, który poddał badaniom. Ceramika, którą analizuje pochodzi z wieloletnich badań wykopaliskowych prowadzonych na terenie II podgrodzia kruszwickiego (stan. 4), stanowiącego jeden z elementów rozległego wczesnośredniowiecznego kompleksu osadniczego. W jego skład wchodziły także gród i I podgrodzie (stan. 2), osady otwarte (stan. 9,17,18 i In.) i cmentarzyska (stan. 9,17,18 i In.). Od X do XIII wieku ośrodek kruszwicki znajdujący się na terenie II podgrodzia odgrywał bardzo ważną rolę. Skupiał on wiele działów produkcji (m.in. szklarskiej i metalurgicznej) i wymiany. W XI w. wzniesiono tutaj również katedrę św. Wita. Wytwórczość garncarską ośrodka reprezentują materiały ceramiczne pochodzące z 13 poziomów osadniczych. Łącznie opracowano ceramikę uzyskaną z 30% przebadanego podgrodzia. Analizie poddano 102 736 fragmentów naczyń glinianych o łącznej wadze 12 ton. Opracowując ceramikę kruszwicką autor tworzy dla niej oddzielny kwestionariusz tak aby móc ją porównać z ceramiką z innych ośrodków w Polsce. Badając ceramikę korzysta również z wielu badań specjalistycznych, które pomagają poznać np. rodzaj szkliwa. Większość danych w książce przedstawiona jest za pomocą tabel i tablic.
Cała praca podzielona jest na 3 części. W pierwszej mamy omówioną charakterystykę wczesnomiejskiej ceramiki kruszwickiej. Opisane są technologia, technika wyrobu, morfologia oraz funkcje naczyń. Mamy tutaj także charakterystykę zespołów ceramicznych w poszczególnych poziomach stratygraficznych. W drugiej części pracy omówione są związki chronologiczno- przestrzenne ceramiki kruszwickiej oraz periodyzacja ważniejszych przemian zachodzących w opracowanym zespole. Ostatnia część rozważa ekonomiczno- społeczne uwarunkowania przemian w garncarstwie kruszwickim.
Charakteryzując ceramikę kruszwicką, Dzieduszycki rozpoczyna od omówienia technologii, która była używana przy jej tworzeniu. Na początku rozważa skąd pozyskiwano surowiec. W wypadku wczesnośredniowiecznej aglomeracji kruszwickiej stwierdzono, że posadowiona została na obszarze czarnych ziem, a na jej zapleczu występują także gleby bagienne, torfowe, brunatne- wytworzone z glin zwałowych. Z danych etnograficznych i źródeł pisanych wiadomo o znacznych złożach gliny na Kujawach. Również w samej Kruszwicy na terenie Wyspy Grodowej stwierdzono ślady po hipotetycznych wybierzyskach tego surowca. Natomiast piasek, który służył jako domieszka schudzająca bądź podsypka pochodził prawdopodobnie z pobrzeży koryta jeziornego.
W analizie ceramiki kruszwickiej wydzielono trzy grupy granulometryczne domieszki schudzającej: domieszkę drobnoziarnistą (średnica ziaren 0,1cm), domieszkę średnioziarnistą (średnica ziaren (0,2cm) i domieszkę grubą ( pow. 0,3cm). O ile ziarna w domieszce drobno i średnioziarnistej pochodziły ze złóż postglacjalnych lub akumulacyjnych, to domieszka gruba w 75% powstała na drodze celowych zabiegów ówczesnych garncarzy. Jej ziarna były ostre i prostokątne. W nielicznych wypadkach, a zwłaszcza w częściach dennych naczyń, zaobserwowano także stosowanie domieszki organicznej (prawdopodobnie słomy).
Następnie autor analizuje w jakim okresie czasu występowała dana domieszka. Stwierdzono np., że dominacja domieszki średnioziarnistej przypada na okres od 2 połowy X w. po połowę wieku XI (83,33%-56-40%). Około połowy XI w. następuje radykalna zmiana receptury i od tego momentu dominuje już domieszka drobnoziarnista (od 60% po 84%). Jej udział wzrasta jeszcze bardziej w wieku XIII i 1 połowie XIV. W pojedynczych wypadkach zaobserwowano stosowanie domieszki organicznej w okresie od 1 połowy XII w. po początek XIII w. Natomiast domieszka gruba dominuje np. w dnach naczyń od 2 połowy X w. do XI w.
Drugim elementem charakterystyki ceramiki kruszwickiej jest technika wyrobu naczyń. W tym wypadku wydzielono naczynia lepione ręcznie techniką ugniatania, naczynia lepione techniką wałeczkowo- pierścieniową i taśmowo- ślizgową. Autor zwraca uwagę również, że w opisywanym zespole dominują naczynia całkowicie obtaczane. Naczynia toczone występowały natomiast nielicznie. Wydzielone są również naczynia górą obtaczane i tzw. przejściowe. Nawiązywały one zarówno do okazów górą obtaczanych, jak i całkowicie obtaczanych. Cechuje je niejednorodność w zakresie techniki wykonania, form, ornamentyki, krawędzi. Były one wytworem istniejącego ówcześnie archaicznego systemu produkcji podlegającego progresywnym przekształceniom. W zespole kruszwickim wystepowały od 1 połowy XI w., reprezentowane przez 8% ogółu ceramiki.
Kolejnym elementem techniki wyrobu była analiza grubości ścianek naczyń. Wydzielono w tym wypadku cztery klasy grubości. Pozwoliło to stwierdzić np., że naczynia średniościenne (grubość 0.6-0,9cm) dominowały w 2 połowie wieku X i w 1 połowie wieku XI, choć wówczas stosunkowo znaczny był również udział naczyń grubościennych (38%). Od połowy XI wieku przeważały okazy cienkościenne (grubość 0,4-0,6). W 2 połowie XIII wieku i w 1 połowie XIV w. zaobserwowano występowanie naczyń o grubości ścianek 0,4cm. W 1 połowie XIV wieku stanowiły 45% ogółu ceramiki.
Przy analizie zwracano również uwagę na kolor naczyń. W okresie od 2 połowy X w. po połowę XI w. dominuje kolor brązowy (ponad 90% naczyń). Zasadnicza zmiana zachodzi w połowie XI w. gdy zaczyna przeważać kolor popielaty. Analiza barw przełomów naczyń kruszwickich wykazała, że w 2 połowie X w. dominują naczynia trójbarwne. W okresie późniejszym mamy równowagę pomiędzy dwu- i trójbarwnymi. W 2 połowie wieku XI zaczynają dominować naczynia dwubarwne. Od XII wieku znowu mamy więcej naczyń o trójbarwnym przełomie. Natomiast w XIII w. pojawiają się naczynia, które mają przełomy jednobarwne.
Z innych śladów produkcyjnych zaobserwowano na dnach naczyń ślady ugniatania, przylepiania do koła garncarskiego i odcinania.
W skład naczyń kruszwickich wchodziły również naczynia szkliwione. Szkliwienie naczyń polegało na pokrywaniu wypalonych okazów gęstą masą przyrządzoną ze sproszkowanego szkła wymieszanego z wodą., po czym wypalania ich dalej w piecu. Przeprowadzone w tym wypadku analizy specjalistyczne pozwoliły na poznanie szkliwa pokrywającego niektóre naczynia. Autor opisuje różne typy szkliw i poziom osadniczy w którym występowały. I tak możemy dowiedzieć się np., że w 9 poziomie osadniczym (koniec wieku XI) występowały szkliwa ołowiowo- krzemowe).
Kolejną omawianą cechą charakterystyczną ceramiki po technologii i technice wyrobu jest morfologia. Tutaj stworzono cztery różne systematyki. Systematykę głównych form naczyń, systematykę głównych form krawędzi, systematykę głównych form ornamentyki oraz systematykę głównych form znaków garncarskich.
Wśród głównych form naczyń wydzielono 15 grup i 25 podgrup reprezentujących odmiany morfologiczne modelowych okazów. I tak np.:
Gr. I- szerokootworowe okazy o słabo wykształconej profilacji brzuśca i wysoko położonym załomie. Występowały w poziomach datowanych od 2 połowy X w. po początki XIII w.
Gr. II- szerokootworowe naczynia o wyraźnie zaznaczonym, dwustożkowatym brzuścu. Naczynia te obtaczane do załomu brzuśca wykonane zostały z gliny o domieszce średnioziarnistej, posiadały popielaty kolor powierzchni i dwubarwny przełom. Ich ścianki miały przeciętną grubość.
Gr. V- reprezentowała naczynia esowate, wydzielone w pięciu podgrupach
Va- smukłe garnki o esowatym profilu, z wydętym brzuścem, o wysoko umieszczonym załomie. Całkowicie obtaczane, cechuje je domieszka średnioziarnista i drobnoziarnista, średnio- i cienkościenność ścianek. Występowały na wszystkich poziomach osadniczych od 2 połowy X w. po 2 połowę XIII w.
Vb- garnki o zawężonym wylocie, esowatym profilu, ukośnie ustawionym brzegu i baniastym, wydętym brzuścu. Naczynia całkowicie obtaczane o drobnoziarnistej domieszce, cienkościenne, z niestabilną barwą przełomu. Występowały od 2 połowy XI w. po połowę wieku XIV.
W ten sposób opisane jest wszystkie 15 grup. Stosowane są przy tym liczne tabele zawierające dokładny udział procentowy naczyń, ich wymiary oraz technologię wyrobu.
Jako drugą cechę morfologii mamy omówione formy krawędzi naczyń. W stworzonej tutaj systematyce mamy 26 grup i 63 podgrupy. Np. do grup I, II, III, IV, V i VI zaliczono krawędzie zaokrąglone o różnej profilacji. Grupa IX charakteryzuje się wyrębem na pokrywę. Grupa XXIV reprezentowana jest przez krawędzie naczyń z cylindryczną szyjką (X/XII- połowa XIV w.)
Kolejną omawianą cechą morfologii jest ornamentyka naczyń. W wypadku zespołu naczyń kruszwickich stwierdzono, że zaobserwowane wątki ornamentacyjne wykonywane były narzędziami sporządzonymi z drewna, poroża, kości, niekiedy metalu. Do ornamentowania naczynia wyzyskiwano także rotację koła garncarskiego. Wygładzanie powierzchni nie odgrywało już począwszy od 2 połowy X w. większej roli. Bardziej rozpowszechnione było nalepianie listew i wałków plastycznych wykonywanych niekiedy za pomocą szablonów. W 2 połowie X w. i 1 połowie XI w. co raz większą rolę zaczęły odgrywać stempelki i kółka zębate. W ornamentyce kruszwickiej wyodrębniono geometrycznie nieregularną i geometrycznie regularną. Pierwsza z nich, złożona z wątków umieszczonych przeważnie nad załomem brzuśca, wystąpiła na naczyniach górą obtaczanych i przejściowych. Ornamentyka geometrycznie regularna jest śladem działalności warsztatów z szybkoobrotowym kołem garncarskim. Z pierwszą grupą ornamentyki wiązał się pasowy układ wątków, z drugą strefowy rozbudowany układ regularnie geometrycznych wątków wypełniających niekiedy ¾ powierzchni naczynia całkowicie obtaczanego. Analiza naczyń kruszwickich pozwoliła na wydzielenie 14 głównych grup ornamentyki i 47 podgrup wątków. Np.
Gr. I- posiada dwie podgrupy:
1a- układy nieregularnych żłobków wykonanych rylcem na naczyniach górą obtaczanych i przejściowych, zwłaszcza w drugiej połowie XI w.
1b- równoległe regularne układy żłobków wykonanych rylcem na naczyniach górą obtaczanych. Podgrupa owa dominuje liczebnie stanowiąc 53-97% ogółu ornamentowanej ceramiki.
Gr. V- równoległe pasma żłobków a w ich obramowaniu ukośne lub proste pasy. Niekiedy wątek ów wzbogacony był odciskami grzebienia. Występował głównie na naczyniach górą obtaczanych, najliczniej w 2 połowie X w. Nieliczne ułamki tak zdobionej ceramiki zaobserwowano także w 1 połowie XI w.
Na końcu wspomniane jest o dużym procencie naczyń kruszwickich, które pozbawione były ornamentyki. Np. wśród naczyń górą obtaczanych w okresie od 2 połowy X w. po połowę XI w. liczba fragmentów pozbawionych ornamentyki wynosi ok. 70%.
Ostatnią systematyką stworzoną przy morfologii naczyń jest systematyka głównych form znaków garncarskich. Analizowana próbka materiałowa ceramiki kruszwickiej pozwoliła na zidentyfikowanie 485 znaków garncarskich, co stanowi 9% w stosunku do ogółu den. Wśród znaków kruszwickich wydzielono 21 głównych grup, 61 podgrup oraz grupę znaków bliżej nie zidentyfikowanych. I tak np.:
Grupa I- zawiera znaki w formie krzyża - 46% ogółu okazów. Składa się na nią 11 podgrup. Np. Ia- znak w formie krzyża równoramiennego (połowa XI w. - połowa XIV w.). Ie- krzyż w kształcie rękojeści miecza (2 połowa XII w.- 2 połowa XIII w.).
Grupa XIII- zawiera znaki w formie figur geometrycznych (prostokąty, trójkąty), występujące od połowy XI w. po połowę XII w.
Wspomniane jest także o cechach morfologicznych den naczyń kruszwickich. Stwierdzono, że w analizowanym materiale dominują dna nie wyodrębnione, a od X/XI w. pierścieniowe, lekko wklęsłe.
W dalszej kolejności scharakteryzowana została ceramika importowana oraz ceramika powstała pod wpływem obcych impulsów. W zespole ceramiki kruszwickiej importowanej okazy importowane reprezentowane są przez 18 naczyń (39 ułamków), a powstałe pod wpływem obcych oddziaływań 11 okazów (140 ułamków). Wśród importów ceramicznych wydzielono osiem głównych grup. : np. gr. A zawiera fragmenty naczyń flaszkowatych. Grupa E to naczynia grafitowe. W wielu przypadkach wydzielone są również podgrupy.
Do naczyń powstałych pod wpływem obcych impulsów zaliczono grupę I obejmującą 11 okazów występujących od połowy Xi w. po połowę XIII w. Również tutaj wydzielono podgrupy. Np. podgrupa I2 to dwa okazy o baniastym brzuścu i cylindrycznej szyjce, o pojemności do 8 litrów, występujące jedynie w I połowie XIII wieku.
Kolejnym zagadnieniem przy analizie ceramiki jest funkcja naczyń. Wydzielono następujące grupy: naczynia kuchenne, naczynia zasobowe, naczynia stołowe. Omawiając naczynia z każdej grupy autor przyporządkowuje je jednocześnie do systematyki głównych form naczyń, którą omawiał wcześniej.
Badając frekwencję poszczególnych grup funkcjonalnych w ramach kruszwickich poziomów osadniczych autor dochodzi do wniosku, że największy udział naczyń zasobowych przypada na 2 połowę X w. Poczynając od połowy XI w. następuje spadek ich frekwencji, a wzrasta udział naczyń kuchennych. Frekwencja naczyń stołowych waha się w poszczególnych poziomach osadniczych od kilku do kilkunastu procent.
Wydzielone są również naczynia mogące służyć w wielu działach wytwórczości. Na 74 okazy- 13 związanych było ze smolarstwem-dziegciarstwem, 3 z metalurgią, 26 z metalurgią lub szklarstwem i 31 elementów związanych z innymi działami. Wszystkie te grupy są dokładnie scharakteryzowane przez autora. Opisuje dokładnie budowę naczyń, charakterystyczne ślady oraz podaje ich datowanie.
Np. do grupy naczyń związanych z metalurgią należy ręcznie lepiony tygielek o dnie kulistym z 12 poziomu osadniczego (I połowa XIII wieku), czy fragment naczynia z pozostałościami ołowiu po wewnętrznej stronie brzuśca z 11 poziomu osadniczego (2 połowa XII w. i początek XIII).
Autor zaznacza również, że oprócz naczyń glinianych używano ówcześnie naczyń z drewna, kamienia, szkła i metalu.
Następnie mamy opisaną charakterystykę zespołów ceramicznych w poszczególnych poziomach stratygraficznych.
Przy każdym poziomie mamy opisane jego datowanie oraz charakterystyczne dla niego naczynia. Podany jest ich procentowy udział. Np. w poziomach 1 i 2 datowanym na 2 połowę X w. mamy 31% okazów górą obtaczanych i 69% całkowicie obtaczanych. Wśród okazów górą obtaczanych przeważały naczynia grupy II, krawędzie grupy II i ornamentyka podgrupy 1a. Dominowała domieszka średniej granulacji, średniościenność, wielobarwny przełom, popielaty kolor powierzchni. Podobnie opisane są wszystkie inne poziomy.
Druga część pracy omawia związki przestrzenno- chronologiczne wczesnomiejskiej rodzimej ceramiki kruszwickiej oraz przedstawia periodyzację jej dziejów. Mając już scharakteryzowaną ceramikę autor zaczyna porównywać ją z ceramiką z innych terenów ziem polskich. Tworzy periodyzację i opisuje dokładnie jak ceramika zmieniała się w omawianym okresie.
Podstawowy zespół cech analizowanego zespołu był zbieżny z tendencjami widocznymi w innych zespołach z ziem polskich. Zbieżności te wiązały się z szerokim występowaniem form podstawowych- naczyń esowatych, baniastych i wazowatych. Garncarstwo w kruszwicy rozwijało się dość podobnie jak w całej ówczesnej Polsce. W całym tym rozdziale autor podaje przykłady, które to potwierdzają. Np. naczynia łagodnie profilowane i szerokootworowe (grupy I, III, IV), występowały w tym samym czasie również na Pomorzu w Wielkopolsce i na Śląsku. Również naczynia całkowicie obtaczane w większości tworzyły grupy odpowiadające zespołom ceramicznym z wielu stanowisk polskich. Np. gr. VI ceramiki kruszwickiej, która występowała również na Kujawach, Ziemi Chełmińskiej i dalszych terenach w XI i XII w. Stwierdzono również, że część stosowanych wątków w ornamentyce naczyń kruszwickich ma charakter interregionalny i chronologiczny. Dotyczy to zwłaszcza naczyń górą obtaczanych (pasy lini poziomych, pionowych wykonanych grzebieniem, ukośne lub proste krzyże), występujących również na terenie Kujaw, Wielkopolski i Pomorza. W XI wieku obserwujemy zanik starszych tradycji garncarskich. Następuje ekspansja udoskonalonej techniki tworzenia naczyń całkowicie obtaczanych. Spowodowane było, to postępem urbanizacyjnym w 2 połowie X w. W przekształceniu garncarstwa kruszwickiego dużą rolę odegrały czynniki zewnętrzne, a więc sprowadzenie rękodzielników wytwarzających naczynia doskonalszą techniką z innych ziem polskich, prawdopodobnie z Wielkopolski. W całym tym rozdziale mamy opisanych wiele podobnych związków chronologiczno- przestrzennych.
Zaczynając opisywać periodyzację autor zwraca uwagę na pozaceramiczne wyznaczniki chronologiczne, które pomogły potwierdzić datowanie. I tak np. Poziom 4 i 5 (1 połowa XI w.) zawierał sprzączkę brązową datowaną do początku XI w. W poziomie 8 (4 ćwierć XI w.) odkryto monety, z których najstarsze datowane były na ten właśnie okres. Natomiast w 11 poziomie osadniczym (2 połowa XII w.- XII/XIII w.) następuje wyraźne przesunięcie się chronologii ramowej wyznaczników. Znalezione tutaj kabłączki oraz pierścionek datowane są na 1 ćwierć wieku XIII.
Następnie autor poddaje periodyzacji serię cech technologicznych i dalsze kategorie. Opisuje jak zmieniały się począwszy od X wieku technika wytwarzania, stosowanie domieszek schudzających, grubość ścianek, średnice i grubość den, wypał naczyń, struktury morfologiczne, funkcja naczyń, opisuje również zmiany w ceramice importowanej. Na końcu wyciąga wnioski. Dzięki dokładnej analizie zmienności cech ceramiki kruszwickiej może wyodrębnić dla niej przedziały czasowe. Wyznacza ich pięć. I- 2 połowa X w. - połowa XI w., II- 2 połowa XI w., III- 1 połowa XII w., IV- 2 połowa XII w.- 1271r., V- 4 ćwierć XIII w.- 1 połowa XIV w. Porównał następnie te przedziały z istniejącymi już szerszymi systemami chronologicznymi sporządzonymi dla ceramiki Wielkopolskiej stworzonymi przez W. Hensla i Z. Hilczerównę.
Ostatni rozdział dotyczy głównego celu analizy autora, a mianowicie ekonomiczno- społecznych uwarunkowań przemian w garncarstwie kruszwickim. Mając charakterystykę ceramiki, opisane związki chronologiczno- przestrzenne, periodyzację przystępuje do porównania tego z uwarunkowaniami społeczno- ekonomicznymi. Autor stworzył tabelę w której do każdego poziomu osadniczego opisuje przemiany w ceramice kruszwickiej, kontakty zewnętrzne kruszwicy, ważniejsze przemiany ekonomiczno- społeczne Kruszwicy oraz ważniejsze wydarzenia polityczne w kraju. Wymienię kilka przykładowych wniosków:
- W 2 połowie X w. następuje upowszechnienie się naczyń całkowicie obtaczanych, w tym wielu nowych form. Ponadto pojawiły się liczne wątki ornamentacyjne, krawędzie i nie stosowane wcześniej znaki. Owe przemiany możemy łączyć z głębokimi przeobrażeniami gospodarczymi, społecznymi i politycznymi zachodzącymi w fazie powstawania państwowości polskiej. Ich bezpośrednim następstwem jest m.in. posadowienie w Kruszwicy podgrodzia otoczonego fortyfikacjami ziemno- drewnianymi, koncentrującego rękodzielników. W ślad za upowszechnianiem się nowych idei organizacyjnych następowały przeobrażenia technologiczne w wielu działach gospodarczych, również w garncarstwie.
- W latach 1031-39 mamy do czynienia z zaburzeniami politycznymi spowodowanymi najazdem Brzetysława, które jak się okazuje nie dotarły do Kruszwicy. Świadczy o tym dynamiczny rozwój ośrodka w 2 połowie XI wieku. Z ekonomicznego punktu widzenia na uwagę zasługuje występowanie dużej liczby naczyń zasobowych mogących odgrywać pewną rolę w przechowywaniu nadwyżek zbożowych. Prawdopodobnie na okres ten przypadły pierwsze, szersze kontakty ośrodka kruszwickiego z Rusią. Mogło to nastąpić w okresie rządów Mieszka II (1025-1034), który swoją córkę wydał za księcia kijowskiego. Tradycje owych kontaktów w tym okresie były widoczne również w materiale ceramicznym.
- w połowie XI wieku Kruszwica była silnym centrum administracyjno- gospodarczym. Rozbudowano katedrę Św. Wita, zlokalizowaną w 2 podgrodziu. Sugeruje to obecność licznych okazów wyrobów szklanych, pojawienie się ceramiki szkliwionej oraz naczyń stosowanych w metalurgii i szklarstwie. Istnieje również hipoteza, że szklane naczynia pojawiły się po wyprawie Bolesława Śmiałego na Ruś w latach 1069-71. Z owymi wyprawami łączyło się zagarnięcie pewnej liczby ludności, która była następnie osadzana na ziemiach polskich. Pojawiły się wówczas znaki garncarskie ruskiego pochodzenia.
- w 1093r. na skutek buntu Zbigniewa Kruszwica zostaje zniszczona. Bardziej dotkliwe były jednak straty populacyjne. Nastąpiła zagłada dużej części rzemieślników co ma swoje odbicie również w garncarstwie. Znacznie wzrosła różnorodność morfologii naczyń. Było to spowodowane jednak jak określa autor „barbaryzacją” technologiczną i techniczną. Naczynia posiadały np. grubsze ścianki i znacznie gorszy wypał. Prawdopodobną przyczyną był fakt, że aby odbudować struktury demograficzne do Kruszwicy ściągnięto rękodzielników z satelickich wsi, których technika produkcji naczyń była znacznie gorsza. Tych którzy ocaleli po zniszczeniu grodu było niewielu. Zwiększona była wówczas liczba naczyń przejściowych i powstałych na tradycjach zachodniopomorskich. Liczne były również okazy pochodzenia wschodniego.
- Zwiększona liczba naczyń zachodniopomorskich na początku XII wieku spowodowana była wyprawą Krzywoustego na Pomorze, który w Kruszwicy gromadził jeńców z tamtych terenów.
- W 1 połowie XIII w. naczynia stają się mniej zróżnicowane morfologicznie, eliminowane są niektóre wątki strefowe i znaki garncarskie. Wyrównuje się poziom technologii. Bardzo możliwe, że właśnie wtedy na terenie II podgrodzia zlokalizowano zaplecze dla grodu kasztelańskiego. Wyroby ceramiczne potwierdzały w tym czasie kontakty z Mazowszem, Rusią i Małopolską. Zaobserwowano również naczynia powstałe na gruncie tradycji wschodniopomorskich. Ich obecność poświadcza kontakty Kruszwicy z Pomorzem Wschodnim, być może za pośrednictwem działalności handlowej Hanzy.
- Od połowy XIII wieku ceramikę kruszwicką cechuje wzrost nowo stosowanych krawędzi, spadek liczby znakowanych den, i zanik form znaków. Obserwowany był także zanik importów ceramicznych i naczyń produkcyjnych. Na ten czas przypada wiele niekorzystnych dla Kruszwicy wydarzeń politycznych i gospodarczych m.in.: rozpad terytorialny kasztelanii kruszwickiej, koniec jedności politycznej Kujaw wiązany ze śmiercią Kazimierza I w 1267r. Cztery lata później gród w Kruszwicy został spalony przez Bolesława Pobożnego. Od tego momentu ceramika wczesnomiejska zaczyna zanikać. Pod koniec XIII wieku na terenie podgrodzia powstała osada o charakterze wiejskim, która jeszcze przez pewien czas kontynuowała dawne tradycje w garncarstwie. Ceramika pochodząca z tego okresu ma zarówno elementy wczesnomiejskie, tradycyjne jak i charakterystyczne dla miejskich ośrodków rzemieślniczych.
Takich i podobnych wniosków jest w analizie znacznie więcej.
Podsumowując. Dzięki tak dokładnie przeprowadzonej analizie możemy znaleźć odpowiedzi na wiele pytań. Aby móc to jednak zrobić należy najpierw dokładnie scharakteryzować cały materiał, opisać jego związki chronologiczno- przestrzenne i stworzyć periodyzację. Następnie możemy prześledzić zmiany społeczno- ekonomiczne, aby zrozumieć uwarunkowania przemian w analizowanym materiale.