O p i s b i b l i o g r a f i c z n y może być: zasadniczy lub rejestracyjny, 2) skrócony. W praktyce częściej spotykamy się z opisem skróconym, aczkolwiek zasadniczy jest dokładniejszy.
Z a s a d n i c z e g o opisu dokonujemy zwykle na kartkach tzw. wymiaru międzynarodowego: 75mm x 125mm. W razie gdy opis nie mieści się na jednej kartce, przenosimy jego dalszy ciąg na następną.. W bibliografii kartki ułożone w porządku alfabetycznym czy chronologicznym są tylko warsztatem pracy; ostateczna forma bibliografii to zestawiony spis dzieł.
Opisu dokonujemy d e v i s u, tzn., z egzemplarza dzieła. Podstawą opisu jest karta tytułowa, nigdy okładka. Bywają wypadki, że okładka ma inny tytuł niż karta tytułowa albo przynajmniej inaczej sformułowany. W wypadku długiego tytułu okładka z reguły nie podaje wszystkich jego elementów.
Pierwszym punktem opisu bibliograficznego jest n a z w a a u t o r a. Ten termin biblioteczny nie zawsze jest równoznaczny z nazwiskiem. Najczęstszym wypadkiem nazwy autora jest oczywiście nazwisko i imię, które stawiamy zawsze w mianowniku. Nazwisko podajemy przed imieniem. Od tej reguły odstępujemy tylko w pewnych wypadkach, np. przy autorach starożytnych. Jeżeli mamy do czynienia z autorstwem ukrytym, tj. z p s e u d o n i m a m i i k r y p t o n i m a m i, trzeba je w miarę możliwości rozwiązać. Z reguły do nazwy autora przechodzi nazwisko i imię rozwiązane, ale występuje tu kwestia popularności jednego lub drugiego. Sprawa jest nieco bardziej skomplikowana w tych wypadkach, gdy pseudonim i nazwisko używane są wymiennie. W wymienionych wypadkach wybór należy do bibliografa. Hasło raz obrane powinno być przestrzegane konsekwentnie. Od tego drugiego dajemy odsyłacz, do miejsca, w jakim są zapisane.
Pseudonimy i kryptonimy nie rozwiązane stawiamy na czele opisu z zachowaniem kolejności liter i wszelkich znaków graficznych.
Podobnie rozwiązujemy autorstwo dzieł wydanych a n o n i m o w o. Przy rozwiązaniu autorstwa w wypadkach wątpliwych dobrze jest nieraz nie ograniczać się do jednego źródła, nawet jeżeli chodzi o Estreichera.
Podstawowe kryteria, z których wnioskujemy o autorstwie, to: historyczne i językowe.
Do niedawna trzymano się zasad pierwszego rzeczownika tytułu. Zarzucono ten system jako niewygodny przede wszystkim przy rejestrowaniu dzieł w językach obcych. Wyjątek stanowią tylko rodzajniki, których nie bierze się pod uwagę. Tak więc The Oxford History of… opiszemy bibliograficznie pod Oxford.
W podawaniu nazwisk autorów mogą niekiedy zachodzić wątpliwości co do poprawnego brzmienia. Częste są zwłaszcza wątpliwości przy nazwiskach obcych. Pozostawienie brzmienia oryginalnego jest bardziej naukowe i w zasadzie obowiązuje od dawna, choć nie jest zawsze zachowywane. Polonizowanie powoduje niekiedy zniekształcenia i niejasności. Konieczne jest konsekwentne zachowanie jednej zasady, najlepiej oryginalnej formy nazwiska. Można wprowadzić odsyłacz kierujący od różnych form nazwiska do formy przyjętej - o d s y ł a c z o g ó l n y.
Odrębnym zagadnieniem jest opisywanie dzieł autorów o tej samej nazwie. Odróżniamy ich za pomocą dopowiedzeń, a więc w nawiasie prostokątnym wprowadzamy określenie zawodu, tytułu naukowego, stosunku pokrewieństwa.
Dzieło dwu autorów należy opisywać pod nazwą pierwszego z nich; od nazwy drugiego autora daje się odsyłacz. Jest to tzw. o d s y ł a c z s z c z e g ó ł o w y, zawierający obok nazwy autora także i tytuł dzieła. Wprowadza się również odsyłacze szczegółowe od nazwisk tłumaczy, redaktorów, wydawców i innych współpracowników, a niekiedy od nazwisk występujących w tytułach dzieł.
W dziele mającym więcej niż trzech autorów zaczynamy opis bibliograficzny od tytułu. Nazwiska współpracowników umieszczamy po tytule, niekiedy ograniczając się do pierwszego z dodatkiem: i inni, z odsyłaczem do pierwszego nazwiska.
Dzieło zbiorowe ma redaktora, nazwisko jego nie jest równoważnikiem nazwy autora, otrzymuje jedynie odsyłacz od tytułu dzieła, np. Philosophie der Literaturwissenchaft pod red. Emila Ermatingera należy zarejestrować pod „Philosophie”, dawszy odsyłacz od nazwiska Ermatinger.
Nazwiska autora, które wyodrębniamy jako nazwę, nie powtarzamy następnie podając tytuł, nawet w wypadku, gdyby zredagowanie karty tytułowej na pierwszy rzut oka domagało się tego. Tak więc książkę, której karta tytułowa brzmi Pisma Zygmunta Krasińskiego, opiszemy pod nazwą Krasiński Zygmunt i tego nazwiska nie powtarzamy już w tytule przy wyrazie Pisma. Podobnie postąpimy w wypadku opisywania Powrotu posła, gdy karta tytułowa opiewa: Powrót posła przez...
Po nazwie autora następuje t y t u ł wraz z p o d t y t u ł e m. W bibliografii prymarnej (bieżącej narodowej) obowiązuje tytuł pełny. Skracanie tytułu należy uznać za błędne. Dopuszczalne jest ono jednak w bibliografiach pochodnych. Dzieła wydawane współcześnie mają zazwyczaj tytuły krótkie. Inaczej z utworami staropolskimi, których pełne tytuły liczą najczęściej po kilka, kilkanaście wierszy.
Za podtytuł nie należy nigdy uważać tej części tytułu, która zawiera wyjaśnienie, o czym mowa.
Za podtytuł uważamy najczęściej określenie przez autora rodzaju literackiego, do którego należy utwór, lub też bliższe wyjaśnienie, co jest przedmiotem badania.
Tytuł oddzielamy od nazwy autora dwukropkiem. Opis dzieł anonimowych rozpoczynamy od tytułu. Podobnie od tytułu rozpoczynamy opis wydawnictw ciągłych. Jeśli tytuł rozpoczyna się od cyfr, należy ją wyrazić pełnymi słowami.
Tytuły niejasne czy przynajmniej budzące wątpliwości objaśniamy, np. Adamczewski Stanisław: Trzy ody do młodości (Mickiewicza Oda do młodości; Asnyka Do młodych; Żeromskiego Młodości!)
Gdy brak tytułu, tworzymy go; w zakresie liryki uważamy incipit za tytuł, np. Mickiewicz Adam: Hej, radością oczy błyszczą… Inaczej postępujemy w zakresie utworów większych, formułując tytuł od głównego bohatera, np. Słowacki Juliusz: Horsztyński. Zwycięża przy tym obecnie tendencja, by nie formułować tytułów zbyt pomysłowych, lecz określić utwór gatunkowo czy problemowo. Nawet jednak przy dłuższych utworach celowe jest po podaniu w nawiasie prostokątnym tytułu przytoczyć następnie incipit; np. Słowacki Juliusz: [Dzieje Sofos i Heliona] Gdyście mi zastąpili słońce pośród drogi…
Następny punkt opisu bibliograficznego stanowi w y d a n i e . Są pozycje bibliograficzne, w których wydanie nie ma znaczenia. Dotyczy to popularnych przedruków, nie odznaczających się krytycyzmem. Inaczej z wydaniami przedstawiającymi wartość naukową. Gdy stwierdzamy, że kolejne wydanie następne jest nie zmienione, notujemy to w opisie bibliograficznym. Pamiętać trzeba zawsze, że możliwość zmian w każdym wydaniu istnieje, i stąd notowanie kolejnego numeru edycji jest obowiązkowe.
Obok wydań za życia autora istnieją wydania p o ś m i e r t n e. Podział wszystkich edycji na te dwie grupy jest rzeczą zasadniczą i stąd, gdy mamy do czynienia z wydaniem drukowanym za życia pisarza dziś już nieżyjącego, zaznaczamy fakt, że jest to wydanie za życia autora, tzw. wydanie o r y g i n a l n e. Spośród zaś wydań oryginalnych wyodrębniamy pierwodruk, tzw. e d i t i o p r i n c e p s (np. editio princeps Pana Tadeusza to wydanie z 1834r.), i wydanie ostatnie, dokonane za życia twórcy, jako ostatnie, w którym istnieje możliwość zmian i poprawek autoryzowanych. Takie wydanie nosi nazwę e d i t i o u l t i m a. Podstawowe znaczenie ma editio ultima, choć odstępstwa od tej reguły są częste i uzasadnione. Tam zwłaszcza są z reguły konieczne, gdzie wydanie nie miało żadnego związku z autorem, dokonane było nawet wyraźnie wbrew jego woli. Takie wydanie nazywamy wydaniem k o r s a r s k i m. Jeżeli editio princeps dzieła jest wydaniem pośmiertnym, fakt ten notujemy również w opisie bibliograficznym. Wydanie takie nazywa się e d i t i o p o s t h u m a.
Pomiędzy wydaniami pośmiertnymi sporo jest takich, które spośród wielu innych należy specjalnie wyodrębnić. Wielcy poeci mają (z reguły po śmierci) zbiorowe wydania swych utworów. Wydania takie otrzymują często już od wydawcy nazwę „zupełne”, innym razem „krytyczne” (do niektórych wydań żaden wydawca nigdy się nie przyzna), a czasem nazwy wiążące wydanie zbiorowe z jakąś specjalną okazją. Wydania z b i o r o w e reprezentują różne typy w zależności od troski o tekst, komentarze, aparat krytyczny, od całej „oprawy”. O niektórych mówimy, że są to wydania n a u k o w e. Inne kwalifikujemy jako p o p u l a r n e. Najwyższą rangę mają edycje, które co do poprawności tekstu, jak też całej oprawy filologicznej, odpowiadają wszelkim wymaganiom naukowym: wątpliwości w sprawie tekstu rozstrzygają w sposób ostateczny, podają aparat krytyczny, dokumentując wszystkie zawiłe problemy edytorskie. O takich wydaniach mówimy, że to e d i t i o d e f i n i t i v a czy też e d i t i o n e v a r i e t u r.
W wydaniach poetów starożytnych przyjął się pewien typ specjalny, e d i t i o c u m n o t i s v a r i o r u m. Jest to wydanie, które w komentarzu cytuje objaśnienia pochodzące z różnych wydań dawniejszych, nawet tzw. scholia starożytnych i średniowiecznych gramatyków. Editio cum notis variorum reprezentuje typ wydania doskonały. Ale obok wymienionych edycji doskonałych zapamiętać trzeba takie typy wydań, które dla badań naukowych nie mają znaczenia. Należy tu przede wszystkim e d i t i o n e s e x p u r g a t a e (castratae, castigatae, purificatae), tj. wydania oczyszczane specjalnie i przystosowane do aktualnych potrzeb grupy ludzi, w których interesie leży sporządzenie takiej edycji.
Inny typ wydań niezupełnych to wydania szkolne (poznanie całego dzieła jest za trudne i niepotrzebne). Takie wydanie nazywa się e d i t i o i n u s u m s c h o l a r u m lub też i n u s u m D e l p h i n i.
Wszystkie wydania możemy podzielić z punktu widzenia klasyfikacji ich wartości przekazowej na autentyczne i skażone (e d i t i o a u t h e n t i c a, e d i t i o s p u r i a). Do pierwszej grupy zaliczymy te z wydań dokonanych za życia autora, które powstały pod jego kontrolą, i te z edycji pośmiertnych, które oparte zostały na autoryzowanych wydaniach oryginalnych lub na autografach poety (używa się niekiedy terminu wydanie t y t u ł o w e).
3