Zmiana a rozwój

Zmiana w najogólniejszym znaczeniu to „różnica w stanie danego obiektu lub organizacji obserwowana w czasie”. Coś to wcześniej było takie, a nie inne teraz różni się od stanu poprzedniego, pod różnymi względami, np. inaczej wygląda, zachowuje się itp. (M. Tyszkowa 1996, s. 49)

Nie wszystkie jednak zmiany są zmianami rozwojowymi.

Podstawowym pytaniem, jakie stawia sobie psychologia rozwojowa jest to „które zmiany zachowania można uznać za wynikające z procesu rozwoju i będące jego efektami, a które są reakcją na bodźce napływające w danej chwili ze środowiska bądź z organizmu”. Z problemem tym wiąże się drugi dotyczący właściwości zmian rozwojowych. Jakie zatem cechy musi mieć zmiana, abyśmy mogli ją nazwać rozwojową, a w wypadku wystąpienia wielu zmian mówić o procesie rozwoju?

W psychologii rozwojowej kluczowe są dwa terminy „rozwój” i „zmiana”.

Pojęcie zmiany należy odróżnić od pojęcia rozwoju. Relację pomiędzy tymi terminami wyjaśnia poniższa definicja

Rozwój to „nieodwracalny, autonomiczny i monotoniczny ciąg zmian”. (Krajewski 1977, s. 26)

Rozwój jest zatem ciągiem zmian, zmian tych musi być dużo a przynajmniej więcej niż jedna. Zmiany mają również określone cechy.

Najważniejsze cechy zmian rozwojowych to:

• Długotrwałość zmian

• Kierunkowość (monotoniczność)

• Nieodwracalność

Autonomiczność (Strelau, Doliński 2008, s. 116 - 118) (Krajewski 1977, s. 24 - 26) (Tyszkowa 1996, s. 49 -52)

Cechy zmian rozwojowych

1. zmiana musi być względnie długotrwała (nie jednorazowa, krótkotrwała, ale widoczna przez jakiś czas i wyraźnie ujawniająca się w zachowaniu w różnych sytuacjach.

2. aby nastąpił rozwój zmian musi być więcej niż jedna, musi być to ciąg zmian

3. ów ciąg zmian ma charakter jednokierunkowy i otwarty. Oznacza to, że zmiany rozwojowe nie są cyklem zamkniętym - kołowym, gdzie powraca się do punku wyjściowego, ale są postępujące. Zmierzają w jakimś kierunku, ku jakiemuś celowi

4. ciąg zmian musi tworzyć jakąś uporządkowaną sekwencję

5. zmiany są względnie nieodwracalne

6. zmiany są wywoływane przez organizm człowieka, przyczyny zmian tkwią w samym zmieniającym się układzie - są wewnętrzne

7. czynniki zewnętrzne mogą zmianę podtrzymywać, przyśpieszać bądź ją opóźniać, ale nie mogą jej inicjować. (Krajewski 1977, s. 12 - 45.)

Rodzaje zmian rozwojowych

Mamy cztery możliwe podejścia do analizy rodzaju zmian rozwojowych. W tabeli 1 wyróżniono cztery kryteria i przypisane im rodzaje zmian rozwojowych,.

kryterium	Rodzaje zmian rozwojowych
Charakter zmiany	Ilościowa Jakościowa
Powszechność zmiany	Uniwersalne Wspólne Indywidualne
Czas wystąpienia zmiany	Punktualne Niepunktualne - znaczne opóźnienie w stosunku do rówieśników - znaczne przyśpieszenie w stosunku do rówieśników
Uwarunkowania zmiany	Efekt procesu rozwoju - zmiana funkcjonowania jest jego naturalną konsekwencją Efekt oddziaływania wydarzeń życiowych - zmiana jest wymuszona przez otoczenie , jest reakcją na nagłe zdarzenie

Tab. 1 Kryteria wyróżniania i rodzaje zmian rozwojowych

Źródło:, Strelau J. Doliński D. (red.) Psychologia. Podręcznik akademicki T. 2. Gdańsk 2008 s. 118.

Zmiany ilościowe i jakościowe

Zmiany ilościowe, to takie, w których pojawiają się pewne własności, których dawniej nie było lub było mało. Zmiany ilościowe nie naruszają wewnętrznej organizacji złożonej struktury wewnętrznej. Zmieniające się cechy np. wzrost, rozmiar, nasilenie jakiegoś zjawiska można mierzyć i wyrażać liczbowo.

Przykładami takich zmian mogą być:

• ilość słówek przyswojonych w języku obcym

• wzrost i waga dziecka

(Strelau, Doliński 2008, s. 118 - 122)

Zmiany jakościowe - są mniej policzalne i mniej mierzalne, niż zmiany ilościowe, mają charakter opisowy. Zmiany jakościowe oznaczają przekształcenia wewnętrznej organizacji struktur czynności psychicznych i zachowań, a więc powstanie ich nowych jakości postaci Zmiany jakościowe, tzn. zmiany o charakterze przekształceń strukturalnych są podstawą wyodrębniania okresów i stadiów rozwojowych. (Przetacznik - Gierowska, Tyszkowa 2002, s. 49 - 52)

Postępują one od stanów niższych do wyższych.

Przykłady:

- od słabszej do lepszej organizacji i kontroli zachowania

- od mniejszej do większej koordynacji ruchów

- od prostoty do złożoności w komponowaniu płaszczyzny rysunku

- od mniej do bardziej efektywnej komunikacji werbalnej

- od nietrafnego do trafnego rozpoznania emocji po wyrazie twarzy

Zmiany ilościowe można więc wiązać z ciągłością rozwoju, natomiast zmiany jakościowe - z jego nieciągłością, a co za tym idzie, stadialnością.

(Strelau, Doliński 2008, s. 118 - 122)

Helen Bee (2004) wyróżniła trzy rodzaje zmian rozwojowych

- zmiany uniwersalne (powszechne to takie, którym ulegają wszyscy ludzie w danej warstwie wiekowej i które są determinowane biologicznymi procesami dojrzewania oraz jakością oddziaływania otoczenia fizycznego i społecznego

- zmiany wspólne dotyczą osób w zbliżonym wieku należących do jakiejś wspólnoty czy grupy, mającyh podobne doświadczenia i przeżycia, a więc jest to efekt wpływu środowiska społeczno - kulturowego w interakcji ze specyficznym momentem czasu historycznego.

- zmiany indywidualne - są efektem specyficznych unikatowych zdarzeń życiowych, których doświadcza jednostka, zdarzeń niepunktualnych biologicznie (przyśpieszone lub opóźnione dojrzewanie) i społecznie (wymagania lub oczekiwania innych ludzi znacznie wyższe lub znacznie niższe niż posiadane kompetencje) oraz zdarzeń o charakterze traumatycznym (jak np. śmierć bliskiej osoby, katastrofa wypadek itp.) (Strelau, Doliński 2008, s. 120 - 122)

Punktualnośc lub niepunktualność zmian wynika z czynników wewnętrznych (zegara biologicznego człowieka) lub z czynników wewnętrznych - wymagań środowiska społecznego.

Zmiany punktualne to zmiany „o czasie”. Zmiany niepunktualne przychodzą zaś wtedy, gdy w życiu jednostki pojawiają się szczególnie nietypowe wydarzenia i związane z nimi wymagania dotyczące zachowania, np. konieczność pójścia do pracy przez małoletniego, urodzenie dziecka przez nastolatkę

Mają one duże znaczenie dla dalszego rozwoju człowieka

Czwarta grupa zmian

Okoliczności zewnętrzne oddziaływające na proces rozwoju czasem w sposób jawny i nagły a czasem ukryty można podzielić na kilka rodzajów:

1. Wydarzenia traumatyczne (rodzinne - śmierć bliskiej osoby , zawodowe - np. utrata pracy),w których potrzebne są szczególne kompetencje, aby sobie poradzić. Mogą one spowolnić lub przyśpieszyć rozwój

2. wydarzenia krytyczne to sytuacje nagłe, nieprzewidziane, np. wypadek, kataklizm, klęska żywiołowa, powodujące pogorszenie stanu zdrowia

3. wydarzenia niepunktualne, czyli wszelkie sytuacje, które w porównaniu z rówieśnikami lub z osobami tej samej grupy pokoleniowej zdarzają się znacznie później i osoba nie jest przygotowana do poradzenia sobie z nimi.

Te wydarzenia tworzą punkty zwrotne w historii życia osoby i mogą przyczyniać się do przyśpieszenia lub opóźnienia rozwoju

Literatura

Bee H., Psychologia rozwoju człowieka, Poznań 2004.

Przetacznik - Gierowska, Tyszkowa M. Psychologia rozwoju człowieka. Zagadnienia ogólne T. 1. Warszawa 2002

Strelau J. Doliński D. (red.) Psychologia. Podręcznik akademicki T. 2. Gdańsk 2008

---