Nowe ruchy religijne ( na podstawie artykułu Władysława Kowalaka ”NRR w świecie”)
Jak dochodzi do powstania NRR?
Społeczności tradycyjne charakteryzują się dużym stopniem koherencji. Oznacza to, że w wielu aspektach nie toleruje się w nich indywidualizmu a poszczególne elementy składające się na życie społeczne (polityka, prawo, sztuka, język, religia) są ze sobą ściśle powiązane. Dlatego też euroamerykańska ekspansji na terytorium zamieszkałe przez taką grupą pozostawiała swój ślad w każdej z ww. sfer.
To międzykulturowe spotkanie wywoływało u miejscowej ludności wstrząs duchowy, niezadowolenie, niepokój, a czasem poczucie niższości. Zarówno powrót do dawnych wierzeń jak i całkowita asymilacja religii nieprzyjaznych przybyszów nie były możliwe. Dlatego też zaczęły powstawać nowe ruchy oparte na synkretyzmie. Tradycyjne wierzenia dostosowywano do obecnej sytuacji i aktualnych potrzeb. Święci katoliccy zaczęli więc występować obok duchów przodków, a sakramenty traktowano jak magiczne rytuały. Nowe religie miały trzy wymiary: normatywny, społeczny, religijno(mitologiczno) - obrzędowy (magiczny).
Trzeba podkreślić, że na formę nowych nurtów ogromny wpływ miało nieodpowiedzialne postępowanie białych osadników, którzy w sposób brutalny starali się przeprowadzić inkulturację na eksplorowanych terenach i często okazywali pogardę ludności tubylczej. Nie dziwi więc fakt, że ruchy te mają wydźwięk antyeuropejski.
Szczytowy rozwój nowych ruchów religijnych przypada na koniec XIX i początek XX wieku, czyli na epokę kolonizacji. Mimo iż powstawały w różnych miejscach mają wiele cech wspólnych. Oprócz wspomnianego synkretyzmu warto wymienić: ukierunkowanie na aktualne problemy, brak wiary w opatrzność bożą i przymierze zawarte między Bogiem i ludźmi, poczucie misji, dążenie do odnowy duchowej, względną dowolność interpretacji. Za swój cel wyznawcy tych religii uznają najczęściej osiągnięcie szczęścia i uczynienie świata lepszym.
Homo africanus, homo religiosus
Na kontynencie afrykańskim religia odgrywa dominującą rolę. Poszczególne plemiona mają własne systemy wierzeń i obrzędów. Religia jest jednak traktowana w sposób praktyczny, jako „narzędzie” do interpretacji i kreowania rzeczywistości.
Ruchy religijne są więc jednocześnie liczne, dynamiczne i rozdrobnione. Obecnie często przekształcają się w tzw. Kościoły niezależne. Najwięcej jest ich na pd.-wschodzie, na terenie zdominowanym przez misje kościołów protestanckich. Prawie w ogóle nie występują zaś w krajach islamskich.
Zasadniczo można dokonać podziału na religie chrześcijańskie i niechrześcijańskie. Te pierwsze to wg definicji Ekumenicznej Rady Kościołów z 1962 roku te, które „uznają Pana naszego Jezusa Chrystusa jako Boga i Zbawiciela zgodnie z Pismem św.”.
Członkami Afrykańskich Kościołów niezależnych są tylko Afrykanie, zazwyczaj należący do kilku plemion. Doktryna i obrzędy tych ugrupowań są swoistą mieszanką chrześcijaństwa i wierzeń tradycyjnych. Wytworzyły one własną rozbudowaną hierarchię, często skoncentrowaną wokół osoby proroka.
W 1968 roku pierwszy kościół afrykański został przyjęty do Światowej Rady Kościołów. Był to Kościół Chrystusa na ziemi założony przez Szymona Kimbangu w Nkamba 6 kwietnia 1921 roku, zwany też kimbangizmem.
Wśród Kościołów niezależnych ( ”nieuznanych”” chrześcijańskich) można zaś wyróżnić: Kościoły etiopskie (etiopiańskie) i profetyczno-terapeutyczne (Aladura). Kościoły etiopskie powstały przez separację, mówiąc o ich pochodzeniu często nawiązuje się do Psalmu 68,32 oraz do fragmentu z Dziejów Apostolskich (8,26-39). Charakteryzują się one dużą ortodoksją w kwestiach doktryny i kultu, w organizacji biorą zaś przykład z kościołów zachodnich. W odróżnieniu zaś od nich zezwalaja na praktykowanie poligamii. Popierają nacjonalizm, panafrykanizm i antypatię dla Białych.
Kościoły Aladura (zwane też syjonistycznymi) większy nacisk kładą na wierzenia, szczególnie na pneumatologię i soteriologię. Dużą rolę odgrywa osoba proroka, wokół której gromadzą się inni wyznawcy. Bardzo widoczny jest eklektyzm tych kościołów, objawiający się w specyficznej formie nabożeństw (bębny, tańce, klaskanie, chrzest przez zanurzenie etc.). Wspólnoty Aladura propagują rygorystyczną i legalistyczną moralność. Od ich członków wymaga się często przestrzegania postów ograniczenia spożywania alkoholu czy płacenia podatków.
Perfidny Albion
Społeczności tradycyjne na kontynencie amerykańskim zostały zagrożone w XVI wieku przez agresywną ekspansję Europejczyków. Wiele osad ucierpiało na skutek łupieszczych wypraw organizowanych przez hiszpańskich hidalgów poszukujących złota. Hiszpańskie prawo chroniło jednak Indian, dążeniem korony nigdy nie była ich eksterminacja. Starano się nawet nawrócić ludność tubylczą. Wysyłano w tym celu misje, a w trosce o prawowitość poglądów, nie pozwalano na podróż do Ameryki Maurom, Żydom i ich potomkom. Żywe kontakty utrzymywali także Rosjanie z mieszkańcami Alaski. Część Eskimosów i Aleutów nawróciła się nawet pod ich wpływem na prawosławie.
Prawdziwym zagrożeniem dla Indian okazali się dopiero Anglicy. Sekta purytanów uważała Amerykę za „ziemię obiecaną ”i dążyła do usunięcia z niej zamieszkałej tam wcześniej ludności. Źródłem nieporozumień stało się też odmienne pojmowanie prawa własności. Indianie uważali, że została im ona nadana przez przodków i nie chcieli jej oddać mimo proponowanych za nią rekompensat pieniężnych.
Obrzędy amerykańskich plemion opierały się często na przeżywaniu stanów transowych i ekstatycznych ( tańce, autohipnoza, głodówki), także przy wykorzystaniu środków halucynogennych. Dlatego początkowo nie dostrzegli oni zagrożenia, jakim był przywieziony przez Białych alkohol. Razem z nim Europejczycy podarowali Indianom: ospę, odrę, febrę, dur brzuszny, malarię, tyfus i syfilis. Do ich osiągnięć należy także wystraszenie zwierzyny łownej, co zmuszało Indian do permanentnej zmiany swoich siedzib.
Indianie zaczęli poszukiwać pociechy w nowych religiach, wśród których warto wymienić: taniec świętych, taniec ducha (Nevada, Oregon, Kalifornia, Wielkie Równiny), pejotyzm (głównie południowy zachód) i szakeryzm.
Ruchem o najszerszym zasięgu, ale jednocześnie raczej krótkotrwałym był wymyślony przez Wovoka, wodza Pajutów, taniec ducha. Według jego przepowiedni w krótkim czasie ( a działo się to w XIX wieku) miał nastąpić kataklizm, który zniszczy dawny świat. W jego miejsce powstanie zaś nowy, w którym nie będzie białego człowieka. Zostaną tylko niektóre pożyteczne przedmioty, które ze sobą przywiózł...
Obecnie dużą popularnością cieszy się pejotyzm. Czerpie on z kultury Białych, podkreślając jednocześnie niezależność duchową i kulturową tożsamość Indian. Oficjalna nazwa wyznawców pejotyzmu brzmi zaś: Native American Church.
Wśród plemion północnego zachodu prym wiedzie szakeryzm. Jego twórcą był John Slocum. Twierdził on, że przeżył własną śmierć i zmartwychwstanie i dlatego tez jest uznawany za Mesjasza mającego zbawić Indian.
Na ołtarzu Bóg Białych, za ołtarzem święty kamień
Prawdziwą mieszanką kulturową jest Ameryka Południowa. Można tam odnaleźć wpływ wierzeń religijno- magicznych potomków niewolników, a także elementy tradycji indiańskiej i nurtów katolickich, spirytystycznych i antropozoficzno- ezoterycznych. Skutkiem misji ewangelizacyjnych było przede wszystkim włączenie elementów kultu chrześcijańskiego do wierzeń tradycyjnych. Tak więc świętych identyfikowano z oriszami (dobrymi duchami) a medaliki, relikwie czy obrazki traktowano jak fetysze.
Do grupy afroamerykańskich wierzeń synkretycznych, łączących katolicką obrzędowość z tradycyjnymi wierzeniami można zaliczyć: wudu (Haiti), santeria (Kuba), szango (Trynidad i Grenada), szuteryzm (j.w.), umbanda (Brazylia). Obecnie dużą popularnością cieszą się też sekty protestanckie, spirytyzm (skodyfikowany przez Allana Kardeca) oraz sekty okultystyczne, opierające się na filozofiach starożytnych i wierzeniach indiańskich mówiących o karmie, czarach i reinkarnacji. Na wsiach swoją walkę rozpoczęły ruchy społecznego protestu, zaś w miastach widoczny jest już proces ateizacji i laicyzacji.
Kiedy cesarz nie jest Bogiem
Na kontynencie azjatyckim w XIX wieku powstał Niezależny Kościół Filipiński. Na skutek wywalczenia niepodległości i wypędzenia osadników hiszpańskich, w kraju brakowało duchownych. W 1898 roku Filipiny opuścili też Amerykanie i to właśnie wtedy powstał Niezależny Kościół Filipiński. Za jego założyciela uważa się Gregorio Aglipay'a y Labayana, choć twórcą ideologii był Isabelo de los Reyes.
W Wietnamie na początku XX wieku, na skutek rozwoju techniki i oświaty i zaistnienia nowej sytuacji politycznej pojawił się zaś kaodaizm (Cao Dai- Duch Boży), głoszący gotowość zaspokojenia pragnień całej ludzkości.
Rozwój nowych nurtów w Japonii należy wiązać z przemówieniem Cesarza Hirohito w 1946 roku, kiedy to poprosił on swoich rodaków, by nie oddawali mu boskiej czci. Od tej pory powstały między innymi : Tenri-kio (Kościół Niebiańskiej Mądrości), Omoto-kio (Kościół podstawowej Nauki) czy znajomo brzmiący PL-Kiodan (Bractwo Całkowitej Swobody). Ruchy te za swój cel uważają stworzenie szczęścia na ziemi i walczą o podniesienie poziomu moralności. Dużą wagę przykładają do osobistego kontaktu z wiernymi i wspólnej modlitwy. Ciekawym obrzędem jest rytualne uzdrawianie przez wiarę. Religie te charakteryzują się dużą tolerancją i być może dlatego już od 1952 roku tworzą Ligę Nowych Religii.
Manna z nieba
W czasie II wojny światowej i po jej zakończeniu w Oceanii, głownie w Malezji i Nowej Gwinei, rozwinęły się kulty cargo. Wierzenia te opierają się na przekonaniu, że dzięki odpowiednim rytuałom magicznym i modlitwom do przodków można otrzymać produkty zrzucane przez ”wielkie białe ptaki”. Wszystkie zdobycze cywilizacji, takie jak światło elektryczne czy telefon uważane są za dar od mieszkających w niebie zmarłych. Mieszkańcy Oceanii często przyswajają też elementy religii chrześcijańskiej, gdyż wierzą, że biali ludzie otrzymują dobra materialne w nagrodę za przestrzeganie jej nakazów .
Oświecony zachód?
W latach 60' i 70' w krajach rozwiniętych powstał ruch religijny UFO. Jego zwolennicy dostrzegają ingerencję istot pozaziemskich w takich wydarzeniach biblijnych jak przemienienie czy wniebowstąpienie. Sądzą też , że obecny rozwój cywilizacyjny umożliwia nam samozagładę i dlatego należy szukać ratunku u istot z innych planet.
W tym samym czasie zaczęto dostrzegać pierwsze przejawy ruchu młodzieżowego opierającego się na orientalizacji i kontestacji rzeczywistości. Za apogeum jego rozwoju można uznać wydarzenia roku 1968. Wtedy też generacja bitowa w USA zaczęła propagować pacyfizm, anarchizm i ideał miłości bliźniego. Powstała swego rodzaju antykultura, nazywana przez nieżyczliwych kulturą idiotów. Generację bitową wyparł ruch hipisowski, popierający pokój, często skłaniający się ku buddyzmowi i innym religiom wschodu, szczególnie poprzez upodobanie do psychodelicznych doświadczeń narkotykowych.
Po hipisach przyszedł czas na kalifornijski ruch Jezusowy. Zamiast używek oferował on nawrócenie i osiągnięcie prawdziwej wolności. Sam Jezus zapłacił jednak za sukces tego ruchu wysoką cenę. Jak pisze autor artykułu zamiast Panem stał dla młodzieży kompanem. Po tym udanym doświadczeniu nastąpiła prawdziwa eksplozja tzw. Religii młodzieżowych, opierających się na medytacji, samorealizacji, wewnętrznych przeżyciach i próbie odnalezienia sacrum w człowieku. Niektóre nurty nabrały jednak niepożądanego charaktery, narodziło się wiele religii destrukcyjnych. Największe żniwo zebrała sekta Świątyni Ludu Uczniów Chrystusa, której 926 członków popełniło w 1978 roku w Jonestown samobójstwo. To wydarzenie zmusiło do zweryfikowania poglądów na temat nowych ruchów religijnych. Nurty utrzymywane w duchu new age nie tracą jednak na popularności.
Suplement:
peumatologia: nauka o Duchu Świętym (pneuma -duch, logos- nauka)
soteriologia: nauka o zbawieniu
kimbangizm: uznaje 4 sakramenty (chrzest, małżeństwo, eucharystię, kapłaństwo), eucharystia odbywa się 3 razy w roku (Boże Narodzenie, Wielkanoc, 12 października- rocznica śmierci Szymona Kimbangu) a rolę hostii pełni kukurydziany placek, chrzest można przyjąć po skończeniu 12 roku życia ( co ciekawe, sakrament chrztu jest powtarzany a nie „jednorazowy”), plemię Bakongo uważa się za naród wybrany, zabrania się picia alkoholu i palenia tytoniu, w 1990 roku religia ta liczyła 5 mln. wiernych.
kaodaizm: za początek tej religii można uznać rok 1926, kiedy to, wg jej wyznawców objawił się Bóg Cao Dao. Czerpie ona z innych wyznań („judaizm był pąkiem, chrześcijaństwo kwiatem, zaś kaodaizm owocem”), ale wprowadza też nowe elementy (wiara w reinkarnację i związany z tym bezwarunkowy nakaz poszanowania życia, zniesienie celibatu, kapłaństwo kobiet). Wyznawców kaodaizmu jest ok. 2,5 mln.
pejotyzm: wg wyznawców tej religii wielki duch (Manitu) przenika rzeczywistość i sprawuje nad nią kontrolę. Jako że to wyznanie nawiązuje do chrześcijaństwa Manitu utożsamiany jest z Bogiem Stwórcą. Kolejne bóstwa: Duch Peyotowy, Ptak Wodny, Peyotowa Kobieta są utożsamiane, odpowiednio: dwa pierwsza z Duchem świętym, trzeci z Jezusem. Wiernych obowiązuje kodeks, czyli Peyotowa Droga. Nakazuje on między innymi: opiekę nad rodziną, pracowitość, powstrzymanie się od spożywania alkoholu. Celem pejotyzmu jest zapanowanie wszechogarniającej braterskiej miłości między ludźmi. Nabożeństwa trwają od soboty wieczór do niedzieli wieczór. Dużą rolę odgrywa w nich spożywanie peyotu...
Niech przyjdą dostojnicy z Egiptu,
Niech Etiopia wyciągnie swe ręce do Boga!
Fragment ten opowiada o spotkaniu dworzanina królowej Etiopii z Filipem. Etiopczyk czyta Izajasza, Filip mu go tłumaczy i zwiastuje dobrą nowinę o Jezusie. Potem Etiopczyk wyznaje wiarę i zostaje ochrzczony przez Filipa.
Aladura w języku Jorubów oznacza ten, który się modli
Nazwa pochodzi od rośliny z rodziny kaktusowatych (peyot), spożywanej w celu uzyskania halucynacji.