Miejsce czytelnictwa w nauce o książce; źródła i metody badawcze. Metoda topograficzna, typograficzna, bibliograficzna, metoda analizy źródeł. Źródła i metody historycznych badań czytelnictwa
głównie:J. Dunin „Pismo zmienia świat.”

Do czego zmierzają badacze, czego oczekują?

Badacze zmierzają zwykle nie do opisu stosunku jednostki do lektury, ale do tego, aby z indywidualnych informacji o czytanych pozycjach wytworzyć obraz czytelnictwa w społeczeństwie, w różnych jego grupach: np. wśród młodzieży szkolnej.

Badania próbują nie tylko wyrazić aktualny stan kultury czytelniczej, zajrzeć w przyszłość i wywnioskować jak mogą rozwijać się tendencje w najbliższym czasie.

Warto podkreślić jednak, że takowe badania są zadaniem pracochłonnym, kosztownym i wymagającym metodologiczne przygotowania.

Punkty spojrzenia na czytelnictwo:

Socjologiczny, psychologiczny, pedagogiczny, historyczny, ekonomiczny, statystyczny, literaturoznawczy i bibliologiczny.

Etapy postępowania w badaniu czytelnictwa:

1.Wybór spojrzenia, kąta badań.

2. Precyzyjne postawienie zagadnień, które chce się zbadać.

3. Wybór metody i techniki badań. (Poprzez metodę rozumiemy ogólnie pojęty rodzaj badania, które zamierza się przeprowadzić- może to być rozwiązanie innowacyjne bądź wypróbowane w innych naukach społecznych).

4. Określenie techniki, czyli próby odpowiedzi na pytanie jak można w praktyce rozwiązać nasuwające się zagadnienia.

Metody badawcze:

1. Metoda obserwacji-polega na spokojnym przyjrzeniu się rzeczywistości z zewnątrz bądź z wewnątrz (gdy obserwator jest jednym z tych, których obserwuje).

2. Studium przypadku-gdy bada się wydzielony odcinek rzeczywistości (gdy opisuje się czytelnictwo w bibliotece w mieście X i na podstawie wyników badań wysuwamy wnioski w stosunku do placówki analogicznej). Prowadzi to do studiów porównawczych czy kontrastowych skupiających się na podobieństwach lub różnicach kilku badanych rzeczywistości.

3. Eksperyment-to cenny sposób poznawania cech ludzi i rzeczy. Polega na świadomej zmianie sytuacji w jakiej znajduje się badany przedmiot. Zachowanie w nowych warunkach dużo mówi o zachowaniu i cechach przedmiotu badanego.

4. Metoda statystyczna-na podstawie danych liczbowych oraz statystyki bibliotecznej można wysnuwać wnioski o zakresie i jakości czytelnictwa w danej społeczności.

5. Metody historyczne-badanie nie tylko źródeł archiwalnych, ale i dokumentów osobistych (np. listów, pamiętników, prywatnych spisów książek).

6. Wywiad-przepytywanie ludzi poddanych badaniom. Polega na przeprowadzeniu rozmowy w formie odpowiedniej do danej sytuacji.

7. Ankieta-zestaw pytań stawianych respondentom:

- metryczka ankiety: pytania o wiek, płeć, zawód, wykształcenie, miejsce zamieszkania

- pytania dotyczące meritum sprawy.

Pytania w ankiecie mogą mieć charakter otwarty (odp. własnymi słowami)-niestety mogą one powodować zakłopotanie lub zamknięty (odp. Tak, nie, nie wiem)- niestety mogą one wprowadzić w koleiny banałów i irytować monotonią.

Jeśli przeprowadzamy badanie za pomocą ankiet najlepiej byłoby rozdać je wszystkim członkom danej społeczności, jednak jest to bardzo trudne. Wygodnie jest przeprowadzić ją sposobem audytoryjnym, czyli np. zgromadzić uczniów w klasie i tam przeprowadzić badanie.

Można również liczyć na dobrą wolę badanych i rozesłać ankiety pocztą, zamieścić w prasie, rozdawać na ulicy lub imprezach-w tym przypadku niestety wiele ankiet zostaje bez odpowiedzi.

Najwiarygodniejszym sposobem jest przeprowadzanie ankiet przez wykwalifikowanych i przeszkolonych metodologicznie ankieterów (wiedzą jak dotrzeć do ludzi i potrafią zadawać pytania).

Nie sposób jest zankietować wszystkich członków populacji i zaleca się wyodrębnienie reprezentacji, składającej się z analogicznego procentu kobiet i mężczyzn, podobnego rozkładu ludzi w grupach wiekowych i poziomach wykształcenia. W takim układzie można uznać, że informacje opinie wyrażone przez tak dobraną grupę rozłożą się w sposób zbliżony do tego, jaki istnieje w całej badanej grupie.

Metoda typograficzna - polega na badaniu składu drukarskiego publikacji, jej formy wydawniczej, w czytelnictwie ma zastosowanie m.in przy badania wpływu "wyglądu" publikacji na sprawność czytania np. to jak rozmiar czy krój czcionki wpływa na czytelność, co ułatawia czytanie

Metoda topograficzna - polega na badaniu na badaniu przestrzennego rozkładu występowania jakiegoś zjawiska -> np. czytelnictwo na wsi, a czytelnictwo w mieści, ośrodki badań na czytelnictwem, miejsca o dużym wskaźniku analfabetyzmu

Metoda bibliograficzna - polega na tworzeniu różnego rodzaju spisów

Duży problem w prowadzeniu badań czytelnictwa stanowi fakt, że wszelki badania i dywagacje dotyczące współczesnego czytania opierają się na kruchych podstawach i są mało wiarygodne, ponieważ dokonywane są głównie przez badaczy w tej sprawie nieobiektywnych, zaangażowanych po stronie słowa pisanego.

Na wyniki badań wpływa znacząco również fakt rozwoju techniki. Istnieje spora liczba osób, która posługuje się techniką elektroniczną- łatwiej takim osobom przyznać się do nieskorzystania z książek, ponieważ posiedli oni dostatecznie wysoki status, aby jawnie przyznać się do tej niewielkiej słabości.

Kolejnym źródłem pozyskiwania informacji o czytelnictwie jest analiza procesów czytelniczych, przeprowadzana w określonych środowiskach przez krytyków i twórców literatury, księgarzy, bibliotekarzy, badaczy kultury i samych czytelników. Informacje takie bywają werbalizowane w dysertacjach literackich, artykułach, rozmowach, wywiadach itp.

Historia badań czytelnictwa:

Badania czytelnictwa jak każdy proces mają swoje głębokie korzenie. Czas ich rozwoju przypada na koniec XIX wieku. Przytoczyć tu należy na pewno postać francuskiego badacza E. Javala Stwierdził on, że ruchy oka w trakcie czytania SA przerywane (tzw. Przerwy fiksacyjne).Zapoczątkowane w Europie badania przeniosły Siena grunt Amerykański gdzie W.S. Gray i W.A. Schmidt skupili siea analizie psychofizjologii lektury.

W metodologii badań procesów lektury zarysowały się dwie wyraźne postawy:

1. Bibliopsychologia- twierdząca, że każde odczytanie tekstu jest odpowiedzią czytającego na bodziec jaki stanowi książka a celem czytania jest stymulacja rozwoju jednostki.(Mikołaj Rubakin)

2. Teoria druga zakłada, że człowiek reaguje na tekst w sposób dający się przewidzieć w zależności od pozycji społecznej jednostki. Osoba bibliotekarza pełni tu rolę „rozdzielcy” literatury dla określonych grup.(Walter Hofmann).

Taki podział przyjęto w Polsce natomiast w świecie te koncepcje nie są dogłębnie analizowane i porównywane. Wybitna polska teoretyczka zajmująca się popularyzacją książki i czytelnictwa Helena Radlińska była zwolenniczką poglądu synkretycznego, tzn. próbowała godzić racje obu uczonych.

Od końca XIX wieku do czasów dzisiejszych powstało wiele dzieł o czytaniu w różnych językach. Były to sprawozdania z badań, rozprawy i przemyślenia dziennikarzy, specjalistów.

Inicjatyw i pomysłów przeprowadzenia badań w Polsce było wiele, na uwagę zasługują:

-1880r. pierwsza ankieta w Polsce, którą rozpowszechniono wśród osób korzystających z czytelń Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności

-1890r ankiety A .Potockiego i Z. Wasilewskiego oraz w tym samym roku kwestionariusz A. Brzezińskiego- przeznaczone do zbadania poziomu czytelnictwa prowincjonalnej inteligencji w środowisku wiejskim

- M.J. Ziomek-zarzucano mu błędy metodologiczne- nie określił jak pracują placówki o których pisał a grono badanych jest nieadekwatne do całej społeczności.

-1945 r. powołano w ramach Instytutu Kulturalno-Oświatowego „Czytelnik” Biuro Badań Czytelnictwa pod kierunkiem Anieli Mikuckiej.

1955r.-powołano jako agendę BN Instytut Książki i Czytelnictwa, który zajmować miał się czytelnictwem jako procesem społecznym wraz z wszystkimi zależnościami jakie zachodzą między książką a czytelnikiem w określonych strukturach społecznych. Organizacja ta zajmowała się również wykonywaniem pewnych programów, związanych np. z czytelnictwem w określonych grupach wiekowych.

W powojennej Polsce badaniami czytelnictwa zajęły się również: OBOP i GUS.

Mówiąc o badaniach czytelnictwa należy nie zapominać o istotnej ich dziedzinie jaką stanowi cały zakres zagadnień wiążących się z dziejami zwyczaju czytania. Odnośnie tego Instytut Książki Czytelnictwa podjął szereg badań z tej dziedziny, a od 1989 roku publikuje rocznik „Instytucje- publiczność- sytuacje literatury” , który pozwala spojrzeć na problematykę czytelnictwa w Polsce współczesnej również z historycznej perspektywy.

Mówiąc o czytelnictwie i omawiając jego metody badawcze należy również wziąć pod uwagę zbadanie funkcjonalnego alfabetyzmu jednostek, tzn. ich zdolności do posługiwania się informacją pisaną w życiu codziennym. Badania takie przeprowadzono w 1994 roku w Kanadzie, USA, Szwecji, Holandii, Niemczech, Szwajcarii i Polsce. Wnioski z tych badań mówią, ze zdolność posługiwania się pismem zależy w każdym społeczeństwie od wielu czynników-wykształcenie ,wiek, płeć.

Reasumując badania czytelnictwa nie dają wprost odpowiedzi, na pytania wielu naukowców. Związane to jest z nie dość wyspecjalizowanymi technikami badawczymi i brakiem jasno przedstawionych zaleceń metodologicznymi. Jednakże nie można stanowią one głęboką bazę do analiz czytelnictwa i trzon do przewidywania tendencji panujących w przyszłości.

Miejsce czytelnictwa w nauce i książce: Termin bibliologia używany jest często zamiennie z księgoznawstwem, a dawniej również z pojęciem bibliografia czy bibliognozja. Współcześnie, bibliologia ma wiązać w sobie takie autonomiczne nauki jak: edytorstwo, informacja naukowa, księgarstwo, bibliografia, bibliotekarstwo, bibliologia historyczna czy czytelnictwo
- Jest więc czytelnictwo częscią nauki o książce, jego subdyscypliną, stanowi równocześnie osobną naukę

---