1.Dyskusje wokół przełomu po roku 1989.

Dawno w historii literatury polskiej nie było warunków tak korzystnych dla radykalne zmiany, jak w roku 89' i latach następnych. Nastąpił przełom ustrojowy (kapitalizm), polskie społeczeństwo odzyskało niepodległość. Naturalne i oczywiste, że w tej sytuacji część krytyków, wychwyciwszy pierwsze sygnały zmian w literaturze, zaczęła ogłaszać przełom. Uczynili tak na podstawie prowokacji pism literackich i nowych tonów w poezji. Sceptycy zżymali się na automatyczne łączenie polityki z literaturą i sytuacji, że każdej zmianie ekipy politycznej musiał towarzyszyć początek nowego okresu literackiego.

2000 r. Kinga Dunin „Normalka” - od lat toczy się spór czy literatura nowych czasów jest dziełem wolności, czy jest bękartem, którego należy odrzucić? (czy jest podporządkowana rynkowi, kulturze masowej?).

PRZESILENIE - wg. Czaplińskiego i Śliwińskiego jest to czas poszukiwania drogi do wykorzystania własnego głosu.

Cechy przełomu:

- brak autorytetu,

- zanik kanonu,

- literatura podporządkowana kulturze masowej (poezja ocaliła się i nie jest tak bardzo podporządkowana kulturze masowej).

W okresie powojennym kultura była centrum i wyznaczała kierunki działań.

Zmiany:

W roku 1990 nastąpiło zniesienie cenzury, co umożliwiło swobodne wypowiadania poglądów, ale z drugiej strony obniżyło wagę słów. Drugi obieg stał się odtąd oficjalny. Następuje zwrot ku literaturze uniwersalnej, napór obcych idei.

Wolny rynek, boom medialny, zmiany w polityce kulturalnej, pojawienie się nowych roczników są bardzo wielkim atutem w dyskusji o przełomie, choć mają znikomy wpływ na praktyki literackie. Niektórzy, jak na przykład Krzysztof Uniłowski wątpią, że to młodzi stoją za przemianami (np. bruLion zyskał rozgłos za sprawą autorytetów drukujących początkowo na jego łamach - Kornhauser, Rymkiewicz).

Krytyka:

Pokolenie trzydziestolatków mogło liczyć na wsparcie ze strony „krytyków towarzyszących” lansujących wartościowe debiuty młodego pokolenia. Krytyka po 89' roku ujawniła swoją wielogłosowość przy wartościowaniu dzieł i ich rozumieniu.

Idee i tematy:

Młodzi przekonują, że zaszła zmiana na gruncie idei:

- przejście z etyki do estetyki,

- od zbiorowości do indywidualności,

- przejście z wartości stałych na zmienne,

- z powagi na ludyczność,

- z prawdy na kłamstwo,

- z mesjanizmu na postnowoczesny sposób bycia,

- pojawienie się feminizmu i postmodernizmu,

- zmiana patrzenia (już nie jak być powinno, ale jak jest),

- zainteresowania własną biografią, ciałem ludzkim, najbliższym otoczeniem,

- przemiana światopoglądowa zauważalna np. w artzinach,

- zmiana gustów czytelniczych (czytelnicy nie sięgają po książki martyrologiczne, ani po książki o niesprawiedliwościach, ale czytają teraz literaturę lżejszą),

- zatarcie granicy między kulturą niską, a wysoką.

W książkach, na gruncie świata przedstawionego, zmiana:

Bohaterowie:

- Kiedyś lumpy i nieudacznicy (lata 70'), ułomni psychicznie (lata 80'), dzieci i młodzież okresu dojrzewania (lata 90'),

- dawniej bohaterowie szpetni, jednoznacznie dobrzy lub źli, w późniejszym etapie tworzono literaturę inicjacyjną pokazującą wejście w dorosłość, doświadczenie płci (stąd skupienie na własnej biografii - dziecko interesowało się własnym światem, a nie polityką).

- Młodzi chcieli odciąć się od przeszłości, by wypromować własną przestrzeń i dokonania (jak Skamandryci).

- Literatura odzyskała niezależność i mówiono o niej w kategoriach estetycznych.

Przeciwnicy przełomu twierdzili, że nie ma przełomu w kwestiach:

- idei „małych ojczyzn” - czyli starań pisarzy, aby opisać doświadczenia kultury lokalnej. Opiewanie miejsca i przeszłości z nim związanej łączono z odkrywaniem tożsamości narodowej - a to było aktualne w ciągu ostatnich 50 lat.

- kreacji bohatera - dzieciństwo i wiek dojrzewania łączono z lumpami i ułomnością. Ułomność i niedojrzałość rzeczywistości kryje za sobą niezbadaną przestrzeń, którą chciałoby się naprawić, poznać, odkryć.

Formy (zmiany w wyborze poety):

W prozie antyfikcję zastąpiono wzmożoną literackością realizowaną dwojako przez fabulację i nie-epicki model prozy. Proza zajęła się sama sobą, stała się meta-fikcyjna (zainteresowana rzeczywistością z literatury wziętą).

Klejnocki, Sosnowski przyjmując tezę o przełomie w 89' wskazują na rolę bruLionu w kreowaniu nowych idei i promowaniu literatury trzydziestolatków. Jak pisał Robert Tekieli, przełom uzależniony jest od pokoleniowej strategii przekształcania rzeczywistości. Należało zatem wyznaczyć przeciwnika (starsze pokolenie), znaleźć wspólny element (przeżycie pokoleniowe - doświadczenie PRL-u w dzieciństwie i młodości), odciąć się i eksponować różnice wobec przeciwników i wyznaczyć miejsce (peryferie po rozbitej centrali).

Zarówno przeciwnicy, jak i zwolennicy tezy o przełomie w 89' roku twierdzą o znikomości postmodernizmu i feminizmu w literaturze polskiej (feminizm można by wyznaczyć jako zjawisko już wcześniej).

W zależności od wyjściowej tezy (za czy przeciw przełomowi) dochodzi do marginalizacji lub eksponowania tych tez, które się wykłada (chcąc udowodnić swoje racje jedne sprawy bagatelizują, drugie wywyższają).

W rzeczywistości przełom dokonuje się w różnym nasileniu i na różnych poziomach literackiej aktywności, dlatego jego ustalenie jest takie trudne.

A teraz z wykładu dr Kozickiej.

Literatura lat 80.:

- Literatura oficjalna,

- Literatura podziemna (po stanie wojennym dochodzi do pewnej schematyzacji, istotne były wartości etyczne podtrzymujące ducha narodowego).

Pisarze musieli wybierać historię nad sztukę.

Rok 1986.

Wyczerpanie pewnego modelu literatury, przesilenie.

Jerzy Jarzębski napisał szkic opisujący zjawisko pojawiających się w polskiej literaturze zmian.

Adam Zagajewski „Solidarność i samotność”

- pokazuje schematyczność, totalitaryzm, pokusy antytotalitaryzmu (wg. niego antytotalitaryzm zabija naszą wolność zarówno osobistą jak i literacką).

- Etyka Nowej Fali podporządkowana była zbiorowości; „Teraz sądzę, że zbiorowość składa się z ludzi pojedynczych, samotnych” - zerwał z poetyką Nowej Fali. Zagajewski staje po stronie samotności.

T. Burek. „Zazdroszczę Ci Twojej jasności”  recenzja „Sublokatorki” Hanny Krall, dywagacje na temat literatury niezależnej, pisarz musi niejednokrotnie walczyć pomiędzy literaturą, a sumieniem własnym.

L. Szaruga „Wielkie oczekiwanie” szkic pokazuje spór władza-obywatel, ograniczenie wolności artysty w Polsce.

R. Grubiński polemizuje z Szarugą. Twierdzi, że to właśnie twórcy Nowej Fali odpowiadają za skostnienie literatury, dominację etyki nad poetyką.

Barańczak się od tego odwrócił.

T. Komendant „Zostaje kantyczka”

W swoim szkicu ogłasza powstanie Ligi Obrońców Literatury przed Herbertem.

- polska literatura niezależna zeszła na drogę „Przesłanie Pana Cogito” - zarzuca Herbertowi m.in. zbyt ciasną poetykę.

W tym czasie, 1986, pojawiły się bardzo ważne, głośne pisma:

„Czas kultury”, Poznań

„bruLion” Kraków

Przemiany w drugiej połowie lat 80.

ARTZIN - od „art magazine”; pisemka artystyczne kserowane i rozpowszechniane przy różnych okazjach, mówi się o nich jako o trzecim obiegu.

FANZIN - tematyka muzyczna, ekologiczna, anarchistyczna. Krąg miłośników literatury fantastycznej.

We wczesnych latach 90. artzinowcy zaczynają się spotykać - festiwale.

Artziny bardzo często było komiksami. Język = żargon młodzieżowy przepełniony wulgaryzmami, wyrazami obscenicznymi  tematyka: całkowita ignorancja wobec życia publicznego, tematy błahe, banalne, nieważne, zamiłowanie do ekstremy.

POMARAŃCZOWA ALTERNATYWA - Wrocław; działania odbywały się na pograniczu sztuki i polityki. 1986 rok, pierwszy poważny happening Pomarańczowej Alternatywy. Najgłośniejsze działania happeningowe: np. malowanie krasnoludków. Ruch niepoważny, mający na celu ośmieszenie, rozbawienie.

TOTART - Gdańsk; „Miasto. Masa. Masarnia”  Pierwszy manifest. Działania przede wszystkim artystyczne, do grupy należeli malarze, poeci, pisarze i rysownicy. Wiersze budowane na zasadzie „zlewu”  znak rozpoznawczy tego ruchu. Najbardziej znana grupa alternatywna. Należeli: Lopez, Sajnug, Tymon Tymański.

Co się wydarzyło?

Zmiana struktury życia nie tylko politycznego, ale również publicznego i literackiego.

Przełomowe zjawiska polityczne, gospodarcze, wybory - zmiana ustroju na kapitalizm.

Zmiany w sferze politycznej i gospodarczej wpłynęły na ożywienie się życia: powstanie wielu grup literackich (np. bruLion), powstanie nowych czasopism, także poza wielkimi ośrodkami uniwersyteckimi.

Pojawienie się nowego języka.

B. Zagórny „Starzy znajomi”

P. Sommer „Czynnik liryczny”

Poezja najwcześniej wchłania nowe zmiany i tendencje.

Rok 1989. „Czy był to rzeczywiście przełom w literaturze?”

- do tej pory kultura polska była kulturą zamkniętą, z jednym, wyraźnym centrum, które wyznaczało jej wzorowo funkcjonowanie.

- powstanie bardzo dużo czasopism w różnych ośrodkach (FAART - Katowice, Kresy - Lublin). - czasopisma stają się bardzo ważną instytucją artystyczną. Wiele z tych pism ma swoje wydawnictwa, które drukują i promują swoją własną literaturę, twórczość autorów ze swojego środowiska.

- Dialog między różnymi środowiskami będzie budował nową sztukę.

- Zjawisko sprzyjania nowej literaturze - krytycy bardzo dobrze piszą o nowych książkach, debiutach autorskich, tym samym promują nową literaturę.

- 1997. Literacka Nagroda NIKE.

- „Wojna na górze” - wielkie spory polityczne w opozycji.

- Moda na postmodernizm, feminizm.

- Po 1997 roku na scenę artystyczną wracają starzy autorzy, wielcy mistrzowie poetyccy: Miłosz, Szymborska.

- Pierwszą Literacką Nagrodę NIKE otrzymał Myśliwski za „Widnokrąg”.

- Stabilizuje się sytuacja na rynku wydawniczym - większe wydawnictwa przejmują mniejsze.

---