Językoznawstwo jako nauka humanistyczna. W centrum zainteresowania jest człowiek, postrzegany przez pryzmat jedynie jemu właściwej zdolności używania języka.
Język naturalny może być badany i opisywany z różnej perspektywy. Ze względu na przyjęty punkt patrzenia na język oraz cel badań i stosowane metody można wyróżnić następujące rodzaje językoznawstwa: j.opisowe, j.ogólne, synchroniczne i diachroniczne , porównawcze i kontrastywne, zewnętrzne i wewnętrzne: socjolingwistyka, psycholingwistyka, etnolingwistyka, j.stosowane.
Językoznawstwo stosowane bada jak teoretyczna wiedza o języku znajduje różne zastosowania praktyczne. Możliwości takich zastosowań bada i opisuje. Do językoznawstwa stosowanego zalicza się wiele dziedzin: logopedia (nauka o kształtowaniu poprawnej mowy i usuwaniu wad i zaburzeń w mówieniu i pisaniu), glottodydaktyka (nauka zajmująca się procesami nauczania i uczenia się języków obcych), metodykę nauczania języka ojczystego, kulturę języka, badania nad tłumaczeniami maszynowymi i teorie przekładu, badania nad udoskonalaniem przekazywania informacji.
Główne działy językoznawstwa: fonetyka bada i analizuje substancję dźwiękową języka (f. artykulacyjna bada sposoby powstawania dźwięków, f. audytywna odbierania dźwięków, f. akustyczna- dział fizyki opisujący fizyczną stronę dźwięków wydawanych przez człowieka), fonologia ustala funkcje dźwięków mowy w procesie komunikowania się , morfologia opisuje budowę wyrazów, morfonologia analizuje wykorzystanie środków fonologicznych w systemie morfologicznym języka, składnia bada sposoby tworzenia związków składniowych i zdań, semantyka bada relacje znaków językowych do rzeczywistości, posługując się pojęciem znaczenia, pragmatyka językoznawcza bada relacje między nadawcą a odbiorcą tekstu a systemem znakowym, tekstologia czyli lingwistyka tekstu.
Kultura języka- działalność zmierzająca do udoskonalania języka i umiejętności posługiwania się nim; stopień umiejętności posługiwania się językiem; szczególną dziedzinę językoznawstwa stosowanego jaką jest nauka o kulturze języka, część kultury osobistej człowieka; w zakres kultury języka wchodzą : poprawność językowa, sprawność językowa, etyka językowego porozumiewania się, estetyka wypowiedzi.
Model języka jako organonu wg K.Buhlera (1934) : język to system znaków (prymarnie dźwiękowych, wtórnie pisanych i In.). Znak w sensie najszerszym to obiekt wskazujący „poza siebie” niosący informacje o czymś innym niż on sam. Semiotyka (semiologia) to nauka o znakach , wyróżnia wśród nich 3 podst. klasy: indeksy (oznaki) np. szczekanie jest indeksem psa ; ikony (znaki ikonicznie) np. fotografie, obrazy; symbole np. godła i znaki językowe.
Czynniki konstytutywne dla wszystkich aktów mowy i dla każdego przypadku komunikacji językowej wg R. Jakobsona: nadawca kieruje komunikat do odbiorcy. Aby komunikat był efektywny musi on być zastosowany do kontekstu, uchwytnego dla odbiorcy i albo zwerbalizowanego albo takiego który da się zwerbalizować. Dalej konieczny jest kod w pełni lub przynajmniej w części wspólny dla odbiorcy i nadawcy. Na koniec musi istnieć kontakt - fizyczny lub psychiczny związek między nadawca a odbiorcą umożliwiający im obu nawiązanie i kontynuowanie komunikacji.
Funkcje języka wg R. Jakobsona: funkcja emotywna, poznawcza, poetycka, fatyczna, metajęzykowa, konatywna.nie istnieje komunikat słowny spełniający tylko jedna funkcję. Odmienność każdorazowego aktu mowy polega nie na monopolu którejś z tych funkcji, ale na odmiennym porządku hierarchicznym funkcji.
Aktem mowy jest każde użycie języka w określonym, niezależnym od treści tej wypowiedzi celu. Akt komunikacji językowej może się składać z wielu prostszych aktów mowy. Akty te realizują intencje komunikacyjne, których źródłem są określone potrzeby poznawcze lub stany wolicjonalne, są to : a. informatywne, a. obligatywne, a. konstytutywne.
Teoria Austina : 3 składniki aktu mowy: lokucyjny-odnosi się do procesu tworzenia określonego wyrażenia o treści wynikającej z systemu języka, polega na zastosowaniu języka bez uwzględniania kontekstu aktu mowy, sytuacji np. wydawanie określonych dźwięków, illokucyjny -określa treść nadaną, zamierzoną przez mówiącego intencję, wiąże się z tym co chcemy osiągnąć przez dane wypowiedzenie, np. prośba, ostrzeżenie, żądanie stanowią illokucję danego wypowiedzenia, perlokucyjny - jest związany z ubocznymi, wtórnymi celami i rezultatami aktu komunikacyjnego, np. zlekceważenie, obraza, komplementowanie, rozbawienie.
Klasyfikacja aktów mowy wg J. Seatle`a : 5 głównych typów aktów mowy: asercje - których celem jest przedstawienie sądów o stanach rzeczy np. wątpienie, przysięganie, dyrektywy - których celem jest wywarcie nacisku na odbiorcę np. rozkazy, prośby, komisywy - których celem jest podjecie przez mówiącego względem adresata zobowiązania do działania i odpowiedzialności za nie np. obietnice, ekspresywy - których celem jest wyrażanie stanów psychicznych emocjonalnych np. gratulacje, kondolencja; deklaratywy - których celem jest wywołanie za pomocą pewnych wypowiedzi określonych stanów rzeczy w stosunkach społecznych np. mianowania, ogłoszenia.
Zasady komunikacji językowej w aktach mowy: za podstawowa zasadę komunikacji międzyludzkiej P. Grice uznaje zasadę kooperacji na która składają się maksymy konwersacyjne (maksyma jakości nakazująca mówienie prawdy, maksyma ilości wymagająca dopasowania ilości informacji do celu wypowiedzi, maksymę relewancji zobowiązująca nadawcę do mówienia na temat oraz maksymę sposobu zalecającą zwięzłość i jasność wyrażania się).
Zasady konwersacji sformułowane przez H.P. Grice (1975): reguły dotyczące ilości informacji w wypowiedźi - zawrzyj w swojej wypowiedzi tyle informacji ile potrzeba, nie wprowadzaj do swojej wypowiedzi więcej informacji niż potrzeba, reguły dotyczące jakości wypowiedzi - nie mów tego o czym jesteś przekonany że jest nieprawdą, nie mów tego czego nie jesteś pewien, reguła dotycząca stosunku do tematyki rozmowy - niech to co mówisz będzie relewantne, reguły dotyczące sposobu wypowiedzi - unikaj niezrozumiałości w wyrażaniu się, unikaj wieloznaczności, bądź zwięzły, mów w sposób uporządkowany.
Zasada grzeczności, uprzejmości w sformułowaniu Leecha składa się z sześciu maksym; maksyma taktu - staraj się jak najmniej narażać innych na wydatki, działaj maksymalnie na korzyść innych, maksyma wielkoduszności - staraj się jak najmniej zabiegać o własne korzyści , raczej sam ponoś wydatki, maksyma aprobaty- ogranicz do minimum krytykę innych, maksymalizuj chwalenie innych, krytykuj raczej siebie, maksyma skromności - nie chwal się, minimalizuj chwalenie się, raczej krytykuj siebie, maksymalizuj krytykowanie siebie; maksyma zgodności - ograniczaj do minimum wypadki niezgody z innymi, dąż do zgody z innymi; maksyma sympatii - ograniczaj do minimum antypatię do innych, przejawiaj jak najwięcej sympatii do innych.
Reguła ironii- to co mówi nadawca jest uprzejme w stosunku do odbiorcy, ale w oczywisty sposób jest nieprawdą, stąd to co mówi nadawca myśli jest nieuprzejme w stosunku do odbiorcy i jest prawdą.
Reguła żartu - aby pokazać solidarność z odbiorcą, nadawca mówi coś, co jest oczywista nieprawdą i jest ewidentnie nieuprzejme wobec odbiorcy. Warunkiem powodzenia ironii oraz żartu jest ich rozpoznawalność i czytelność.
Drugorzędne reguły komunikacyjne to : reguła zainteresowania - zakłada że odbiorca oczekuje że komunikat będzie zajmujący sam w sobie, a nie tylko ze względu na przedmiot, pierwszeństwo mają nowinki i rzeczy nieznane (maksyma aktualności); reguła pollyanny (od imienia bohaterki książki E. Porter dziewczynki której pogoda ducha radość życia i niezwykła umiejętność dostrzegania we wszystkim dobrych stron stanowią balsam dla otaczających ją ludzi => uczestnicy dyskursu wolą tematy przyjemne niż niemiłe, stąd priorytetem jest ujecie tematu pokazujące jego dobre strony, nadawca stara się unikać tematów przykrych. Ta reguła rządzi m.in. użyciem eufemizmów i peryfraz.
Teoretycy określili funkcje mowy: informującą (docere), zniewalającą (movere), ekspresyjną (delectare), cechy wysłowienia (virtutes dicendi), poprawność (latinitas), jasność (perspicuitas), stosowność (decorum) i ozdobność (ornatum).
Cele mówienia: poinformować kogoś lub uzyskać inf, spowodować czyjeś działanie, powstrzymać kogoś od działania, dopuścić do czyjegoś działania pozwalając na nie, wywołać irytacje, dokuczyć komuś, obrazić kogoś, zobowiązać się samemu i wywołać zobowiązanie, nawiązać z kimś kontakt i go utrzymać, zabawić siebie i kogoś, wyrazić różnego typu emocje.
Do semantyki włącza się informacje wnoszone przez kod, niezależnie od sytuacji, w oderwaniu od użycia językowego.
Pragmatyka opisuje te znaczenia, które wyprowadza się ze zdania użytego a więc wraz z odczytaniem prawdziwej intencji nadawcy, z wypełnieniem okazjonalizmów, aluzji zrozumiałych dla mówiących tylko w określonej sytuacji.
Pojęcie implikatury opiera się na odróżnieniu tego co się faktycznie mówi, od tego co jest przez to implikowane. Implikaturą jest to co adresat może wywnioskować z wypowiedzi w tym kontekście, w którym została wygłoszona. Presupozycją jest to co nadawca, a zdaniem nadawcy także adresat, zakłada jako część tła kontekstowego.
Presupozycje semantyczne są poza asercją, nie podlegają negacji np. brat Jana ma 3 dzieci => presupozycja: Jan ma brata.
Presupozycje egzystencjalne: ten kto odkrył prąd umarł w nędzy , presupozycja=> był człowiek który odkrył prąd.
Presupozycje zdaniowe: kto zabrał książkę? Presupozycja: ktoś zabrał książkę.
Presupozycje leksykalne: czy pan przestał brać łapówki? Presupozycja=> kiedyś brał łapówki.
Wykroczenie przeciwko maksymie ilości np. kobiety są kobietami.
Wykroczenie przeciwko maksymie jakości np. ironia „ale masz ładną sukienkę”.
Implikatura konwersacyjna to informacja, którą można wywnioskować z wypowiedzi, ale która nie jest dokładnie zawarta w akcie mowy.
Implikatura konwencjonalna to implikatura, której źródłem są formy językowe wypowiedzi i kontekst wypowiedzi np. On jest politykiem, ale jest uczciwy.
Stosunek językoznawstwa do poprawności językowej zmieniał się w jego historii. Był centrum zainteresowania w Grecji i Rzymie. Od przełomu w. XVIII i XIX językoznawcy zajmowali się głównie zagadnieniami związanymi z historia języka. Ważne było odkrycie pod koniec XVIII w. sanskrytu i zapoznanie się z gramatyka staroindyjską. Jako pierwsze wysunęło się językoznawstwo historyczno- porównawcze, gł. gramatyka indoeuropejska. Kierunek ten rozwinął się pod koniec XIX w. w kręgu badaczy- młodogramatyków.
Ani młodogramatyków ani ich poprzedników zajmujących się gramat. Hist.-porównawczą poprawność językowa nie interesowała. Gramatykę opisową uważali za użyteczna tylko w szkole. Dystans do zagadnień poprawności językowej językoznawców ze szkół strukturalistycznych, zwłaszcza ze szkoły w USA. Zwanej amerykańską lingwistyką deskryptywną. Strukturaliści podkreślali ze celem językoznawstwa powinna być jak ludzie naprawdę mówią, a nei nauczanie jak maja mówić. Strukturaliści uważali, że wypowiedzi informatorów danego języka są gramatyczne i należy je wie analizować i opisywać. Starannie rozróżniono naukowa gr. opisową (deskryptywną) od dydaktycznej (szkolenej) gramatyki preskryptywnej, zwanej u nas normatywną. Europejscy lingwiści byli i są bardziej wrażliwi na problemy językowe. Ta problematykę badali także językoznawcy z Praskiej Szkoły Strukturalistycznej (kierunek badawczy strukturalizmu eur. Koncentrujący się wokół Praskiego Koła lingwistycznego)( N. Trubieckoj, B. Havranek, A. Isaczenko, R. Jacobson itd.
Problemy poprawności językowej w Polsce
Problem wiąże się z norma językową, uzus czy zwyczaj językowy, poczucie językowe, kultura języka. Najbardziej używanym pojęciem jest kultura języka.
Poprawność językowa wiąże się ściśle ze sposobem, w jaki się pojmuje język. Jest to zgodność wypowiadanej czy pisanej formy z norma językową.
Definicja normy - zbiór środków językowych aprobowanych przez posługującą się danym językiem społeczność.
Język zjawisko społeczne czy indywidualne?
Język jest tworem społecznym wspólnym wszystkim członkom danej społeczności. Na społeczny charakter języka i jego jednolitość zwracali uwagę strukturaliści.
Język jako zjawisko indywidualne i społeczne
Najnowsze kierunki lingwistyczne starają się podzielić te 2 skrajne stanowiska, podkreślając konieczność rozróżnienia w języku elementów wspólnych wszystkim członkom społeczności i elementów charakterystycznych tylko dla niektórych jej grup, jednostek.
Interdyscyplinarny charakter poprawności językowej
Człowiek dostosowuje swoje zachowanie językowe do sytuacji.
Poprawność językowa jako problem naukowy.
Językoznawca może się interesować samym zjawiskiem poprawności i studiować je w podobnie obiektywny sposób, jak czasowniki angielskie, fonetykę polska .Socjolog lub antropolog jest lepiej od niego przygotowany do wyjaśnienia specyficznych wtórnych wartości związanych z pewnymi modelami zachowań.
Poprawność językowa jako badania zależności określonych zachowań językowych do sytuacji społecznych.
Prace zawierające analizę tego rodzaju mają na celu wskazanie zależności określonych zachowań językowych od sytuacji społecznych, nie zaś nauczanie poprawnych form językowych.
Poprawność językowa to stopień zgodności tekstu z normą językową.
Norma językowa to zbiór aprobowanych przez użytkowników języka jednostek językowych oraz reguł ich połączeń.
Norma językowa zwyczajowa (uzualna, uzus) ma charakter naturalny i jest stwarzana przez ogół użytkowników języka.
Innowacja
Tworzenie tekstów z jednej strony uwarunkowane przez system z drugiej przez cel i sytuacje wypowiedzi. Nadawca wybiera gotowe systemowe środki, ale może tez wyjść poza to, co oferuje mu system. Odchylenie od strukturalnych możliwości lub od tego, co jest usankcjonowane norma zwyczajowa, nazywa się innowacja.
Innowacja a błąd
Część spośród wielu innowacji pojawiających się w wypowiedziach może czasem zyskać aprobatę społeczną i rozszerzyć swój zasięg użycia i wejść do normy lub struktury. Błędem językowym jest innowacja nieuzasadniona.
Błąd językowy to element tekstu w danym języku mieszczący się w normie tego języka. Błędy mogą naruszać zasady narzucane przez system. Jest wówczas oznaka niedostatecznego opanowania języka przez cudzoziemca lub osobe mało wykształconą. Powstają także przez czynniki zewnętrzne np. zmęczenie. Ocenie innowacji i błędów językowych służą kryteria poprawności językowej:
- kryterium strukturalne( zgodność innowacji z modelem strukturalnym)
- kryterium funkcjonalne, użycie innowacji tym, że uzupełniają one jakąś lukę w języku
-kryterium stopnia rozpowszechnienia, usprawiedliwiające innowację częstością i zasięgiem użycia)
- kryterium narodowe, preferujące rodzime konstrukcje
Za błąd językowy uznajemy wszystkie takie użycia języka, które nie dadzą się uzasadnić, usprawiedliwić żadnych kryteriów.
Kryteria poprawności językowej to zespól czynników służących do oceny stopnia zgodności danego zjawiska jęz. Zorma stopnia zgodności jakiegogos zjawiskayka, które nie dadzą się uzasadnić, usprawiedliwic żadnych kryteriów wyjaśnienia spe normą. W Doroszewski wyróżnił: kryteria gramatyczne, formalnologiczne, narodowe, geograficzne, literacko-autorskie, historyczne, estetyczne. D. Bittler, H. Kurowska, H. Satkiewicz dziela kryteria na wewnętrzojęzykowe oraz zewnętrznojęzykowe.
Błąd językowy
wszystkie takie użycia języka, które nie dadzą się uzasadnić, usprawiedliwić żadnym z kryteriów poprawności językowej.
Innowacje nieuzasadniona funkcjonalnie
Przykłady i definicje błędów językowych
Błąd ortograficzny- niewłaściwy zapis wyrazu lub konstrukcji wyrazowej czyli nieuzasadnione odejście od normy językowej, która okresla sposób zapisu wyrazów w języku polskim np. potpurka zamiast podpórka.
Błąd interpunkcyjny- pomijanie lub nadużywanie znaków interpunkcyjnych w zapisie zdań lub dłuższych wypowiedzi. Np. Nie wiedziałem czy Ewa jest w domu?(zbędny jest znak zapytania)
Błąd fonetyczny- Nieuzasadnione odejście od normy w zakresie mowy wyrazów np.
Błąd fleksyjny- nieuzasadnione odejście od normy w zakresie odmiany wyrazów. Przejawem błędu fleksyjnego jest niepoprawna forma odmiany wyrazów np. ten pomarańcz, ta kafelka
Błędy słowotwórcze- polegają na tworzeniu nowych wyrazów np. czasookres zamiast okres albo czas.
Błąd składniowy- Nieuzasadnione odejście od normy w zakresie budowy wypowiedzeń. Błędy składniowe przejawiają się wyborem niewłaściwego wzorca składniowego, polegają na niewłaściwym łączeniu form wyrazowych w całości tekstowe np. Przyszedł do nas Michał i Joasia zamiast Przyszli.
Błąd frazeologiczny nieuzasadnione odejście od normy w zakresie stałej łączliwości wyrazów wynikające z nieznajomości kształtu i łączliwości związku frazeologicznego np. mieć siódmy zmysł zamiast mieć szósty zmysłw
Błąd leksykalny- Nieuzasadnione odejście od normy w zakresie użycia wyrazu ze względu na jego właściwości znaczeniowe. Błędy leksykalne przejawiają się niepotrzebnym użyciem pewnego wyrazu i polegają na niepotrzebnym nadawaniu wyrazowi nowego znaczenia np. „oportunista” ktoś kto stawia opór, zaadoptować dziecko ale także nadużywanie wyrazów modnych np. kreować opcja kwestia.
Błąd stylistyczny -nieuzasadnione naruszenie harmonii stylistycznej tekstu. Polegają miedzy innymi na niepotrzebnej stylizacji językowej np. Azali nie prosiłem cię żebyś tym tygodniu nie szła na dyskotekę zamiast Czyż nie prosiłem Cię żebyś w ty tygodniu nie szła na dyskotekę? A także używanie elementów oficjalnych w mowach potocznych np. skonsumować obiad zamieść zjeść.
Błąd w zakresie spójności wypowiedzi- nieuzasadnione odejście od normy w zakresie stosowania w tekście wyznaczników spójności. Błędy tego typu polegają na braku właściwie dobranych powiązań w obrębie treści i formy wypowiedzi. np .braku zaimka.
Etyka słowna- właściwość wypowiedzi wynikająca ze świadomego wykorzystania bogactwa zasobu słownego i gramatycznego polszczyzny, umiejętności budowania przez nadawcę tekstów ocenianych jako ładne, z unikania elementów języka wywołujących negatywne wrażenie estetyczne.
Etyka słowa- Kontakt językowy opart na zasadach prawdy, szczerości oraz wzajemnego szacunku uczestników komunikacji- prawdomówność, kłamstwo, życzliwość wobec odbiorcy itd.
Stylistyka jest to dziedzina z pogranicza językoznawstwa poetyki i teorii literatury zajmująca się badaniem stylu. Opisuje środki językowe, różne odmiany języka, style danej epoki, prądy literackiego, gatunki wypowiedzi. Bada się także zabieg stylizacyjne np. archaizacja
Analiza stylistyczna obejmuje wszystkie działy nauki o języku : fonetykę, morfologię, składnię, słownictwo wraz z semantyka.
Stylistyka opisuje ogólne cechy stylowe poszczególnych wypowiedzi i utworów, indywidualny styl autorów, styl gatunków literackich i epok, charakteryzuje poszczególne odmiany funkcjonalno-stylistyczne języka.
Różnice między gramatyką, leksykologią a stylistyką.
W zasięgu badań stylistycznych są także zjawiska fonetyczne i morfologiczne jak i synktatycze i leksykalne. Ale stylistyka rozpatruje te zjawiska pod innym kątem niż gramatyka i leksykologia. W gramatyce poszukuje się przede wszystkim odpowiedzi co istnieje w języku? Dla stylistyki ważne jest pytanie jak i po co?
Styl to charakterystyczny sposób językowego ukształtowania tekstu mówionego lub pisanego wiazący się często z przekazem określonej treści i wartości.