Richard Lazarus „Ocena poznawcza”

• W tekście stara się odpowiedzieć na pytanie o konieczne i wystarczające czynniki do powstawania emocji. Wg niego nawet, jeżeli będziemy pytać o minimalne wymagania poznawcze konieczne do powstania emocji, to nadal trzeba będzie uwzględnić fakt, że niektóre emocje są poznawczo dużo bardziej złożone od innych (gniew/ulga).

• Nacisk na minimalne wymagania poznawcze może być próbą zredukowania umysłu do jakichś podstawowych elementów, czemu Lazarus stanowczo się sprzeciwia.

Wg niego ludzie posiadają najbogatsze, najbardziej abstrakcyjne i symboliczne zdolności myślenia z całego świata zwierzęcego i są stworzeniami najbardziej emocjonalnymi.

Minimalne wymagania poznawcze to:

- treści poznawcze poprzedzające wystąpienie emocji (znaczenie relacyjne i składniki oceny kluczowe dla poszczególnych emocji)

- procesy poznawcze, dzięki którym relacyjne znaczenia są konstruowane podczas transakcji z otoczeniem

Zwraca uwagę na przeciwstawność automatycznych, nieświadomych ocen rozmyślnych i świadomej aktywności poznawczej.

Poznawcza treść znaczeń relacyjnych

• Emocja zawsze odwołuje się do relacji między człowiekiem a otoczeniem.

• W większość emocji uwikłane są przynajmniej dwie osoby połączone jakimś związkiem. Ważność tego związku jest równoznaczna z jego zdolnością do generowania emocji. O tej ważności decyduje znaczenie tego wszystkiego, co się w związku dzieje dla jego dobrostanu i celów przynajmniej jednej ze stron.

• Warunkiem powstania emocji jest odczucie przez przynajmniej jedną ze stron znaczenia relacyjnego, wynikającego z treści szkody lub korzyści uwikłanej w związek.

Istota pojęcia „znaczenie relacyjne”:

Cele jednej z osób versus działania drugiej osoby, wpływające na ich osiągnięcie lub zaniechanie. Te dwa czynniki łączą się w kategoriach znaczenia, które przynajmniej jedna osoba uznaje za zysk lub szkodę, potencjalną lub rzeczywistą. To pozwala na powstanie emocji.

• Specyficzny rodzaj znaczenia relacyjnego cechujący każdą emocję to podstawowy temat relacyjny.

Poznawcza treść oceny

Sześć składników oceny: trzy mają charakter pierwotny, a trzy wtórny.

Składniki pierwotne mają charakter motywacyjny

Składniki wtórne dotyczą możliwości poradzenia sobie ze zdarzeniem wzbudzającym emocje.

Synteza tych składników w postaci znaczenia relacyjnego stanowią podstawowe tematy relacyjne.

Proces oceny jako drzewko decyzyjne (wg Scherera, Lazarus się nie zgadza z sekwencyjnym charakterem oceny poznawczej).

Do powstania oceny i wzbudzenia oceny konieczne jest:

• Osąd, że w zdarzeniu chodzi o jakiś cel.

• Świadome bądź nie wykrycie istotności zdarzenia dla jakiegoś naszego celu (od tego zależy czy emocja w ogóle się pojawi).

• Określenie zgodności zdarzenia z naszym celem, co prowadzi do nadania emocji pozytywnego lub negatywnego znaku.

• Ocena treści konkretnego celu (pozwala na dokładne określenie, co to jest za emocja).

Im bardziej specyficzna emocja, tym więcej dodatkowych składników oceny poznawczej wymaga.

Np. sposobu zaangażowania ego, czy można komuś przypisać zasługę lub winę itp.

W miarę wzrostu precyzji pytania o emocje, „minimalne” wymagania jej powstania rozszerzają się i komplikują.

GNIEW - oceny poznawcze

• Celem, czyli rodzajem zaangażowania ego w emocję gniewu dorosłego człowieka jest obrona lub podwyższenie poczucia własnej wartości.

• Podstawowym tematem relacyjnym jest zniewaga, pomniejszająca „ja” lub „moje”.

• Najważniejszym składnikiem oceny pierwotnej jest obwinianie. Wymaga to ustalenia odpowiedzialności danej osoby za czyn oraz jej zdolności do kontrolowania owego czynu. Wina jest największa, gdy osoba jest za dany czyn odpowiedzialna i miała możliwość jego kontroli.

• Gniew rośnie wraz z możliwością rewanżu za poniesioną zniewagę. Rewanż ten może przywrócić nadszarpnięte poczucie własnej wartości.

Procesy interpretowania zniewagi oraz przypisywania odpowiedzialności i winy są niezwykle skomplikowane, pomimo tego, że gniew jest emocją elementarną zarówno na poziomie onto- jak i filogenetycznym (kolejka w sklepie - rozmowa przez telefon - pielęgniarka szkolna).

Problem dotyczący kwestii rozwojowych: jeśli np. niemowlęta także czują gniew, to według tej koncepcji, te 4 składniki oceny mieszczą się w zakresie ich zdolności poznawczych (niemowlęta 3, 4 i 7-miesięczne z unieruchomioną rączką).

Prawdopodobnie reakcja niemowlaka z porównaniu z osobą dorosłą nie jest jeszcze gniewem z uwagi na brak dowodów na podstawowe dla gniewu elementy oceny poznawczej. Jeśli jednak przyjąć różne rodzaje gniewu, bardziej i mniej prototypowe, to wówczas reakcję niemowlaka można by nazwać gniewem.

Lazarus opowiada się właśnie za takim rozróżnieniem, wg niego rózne rodzaje gniewu definiowane są przez zróżnicowane wtórne oceny poznawcze. Wyróżnia m.in. dwie formy gniewu, ze względu na możliwości zaradcze: boczenie się i radość z cudzego nieszczęścia.

Osoba boczy się, gdy czuje, że człowiek od którego jest uzależniona, którego potrzebuje, nie obdarza jej wystarczającą uwagą. Jest to więc łagodna forma potępienia, wyrażająca rozczarowanie.

Radość z cudzego nieszczęścia ma swoje źródło w pośrednim rewanżu na osobie tym nieszczęściem dotkniętej. Pozwala to odbudować poczucie własnej wartości, czemu towarzyszy jawny atak i wyśmiewanie. Jest to możliwe dzięki poczuciu, że nie jest się od tej osoby zależnym.

Z psychoanalitycznej perspektywy:

- boczenie się jest wyrazem własnego uzależnienia

- radość z cudzego nieszczęścia stanowi aktywną obronę przed uzależnieniem i zaprzeczanie jej.

Tu nie zajmujemy się już minimalnymi, lecz maksymalnymi czynnikami wzbudzającymi emocje. Lazarus zwraca uwagę na osobistą historię doświadczeń jednostki.

Mówi też o tym, że procesy uwikłane w powstawanie emocji często mają charakter przeuczony. Następuje to na skutek powtarzania się podobnych ocen w trakcie życia jednostki. Pozwala to na automatyzację tych procesów oraz wzbudzenie ich przy minimalnym sygnale (mało sygnałów i zasobów jest potrzebnych, bo już podejmowaliśmy wcześniej takie decyzje).

Proces konstruowania znaczenia relacyjnego

Znaczenie relacyjne może być konstruowane w wyniku działania procesów nieświadomych, które są różnie nazywane przez różnych badaczy:

- podkorowe (LeDoux)

- afordancje (Baron, Bordeau)

- rezonanse (Shepard)

- intersubiektywy (Trevarthen)

- inteligencja zanurzona (Merlau-Ponty)

- wiedza utajona (Polanyi)

- bycie w sytuacji a oglądanie siebie z zewnątrz

Nawet bez świadomie kontrolowanych rozmyślań, ludzie są w stanie intuicyjnie wyczuwać sens zdarzeń istotnych z punktu widzenia relacji z otoczeniem i własnego dobrostanu.

Odczucie znaczenia relacyjnego wymaga często uwzględnienia nie tylko własnych celów, ale i sił sytuacyjnych (wymogów, ograniczeń, możliwości). To, co odczuwamy może mieć charakter abstrakcyjny, symboliczny i złożony, a nie tylko prosty i prymitywny.

Wg Lazarusa powinniśmy zająć się poszukiwaniem zarówno minimalnych jak i maksymalnych przesłanek emocji. Za najważniejsze uznaje on wyróżnienie poznawczych podstaw pozwalających rozróżniać poszczególne emocje odczuwane przez ludzi.

---